جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بعد از قرن چهاردهم، با ظهور مجموعه‌ای از تحولات، در عرصه‌های فکری و علمی که نام مدرنیته بر آن‌ها نهاده شده است، اسلام در مواجهه با آن قرار گرفت. در این میان یکی از متفکران شبه‌قاره هند به نام فضل الرحمن ملک، بی‌شک یکی از مشهورترین متفکران مسلمان در قرن بیستم (1988 تا 1919) سعی کرد از رویارویی و تقابل اسلام با مدرنیته و هضم شدن اسلام در غول مدرنیته جلوگیری کند؛ بنابراین، بحث‌های مربوط به بازسازی اندیشه دینی و چگونگی کارآمد کردنِ دین در شرایط متفاوت با روزگار گذشته یکی از بحث‌های محوری وی بوده و او نقش مؤثری در شکل‌گیری جریان‌هایی که با عنوان "نواندیشی دینی" شناخته می‌شوند، داشته است. یکی از مهم‌ترین راه‌حل‌های مطرح‌شده توسط وی برای رفع تعارض میان اسلام و مدرنیته این است که ما باید مطالعات اسلامی را روشمند بسازیم و بخصوص، روش تفسیر قرآن را تغییر دهیم؛ در این راستا وی نظریه معروف هرمنوتیکی "حرکت دوگانه" خویش را ارائه می‌دهد. در این مقاله ضمن بررسی این نظریه و پیش‌فرض‌های آن، به برخی آسیب‌های برآمده از نظریه وی، نظیر کوچک‌سازی دین، انفعال گرایی در مقابل مدرنیته و ... اشاره خواهد شد.

انسان موجودی است که صاحبان مکاتب، ادیان و مشرب‌های مختلف درباره آن اظهارنظر نموده و برای رسیدن به سعادت و کمال آن نسخه‌های متعددی پیچیده‌اند؛ اما تاکنون به کنه و حقیقت انسان آن‌گونه که موردپذیرش همگان و نیز شایسته انسان باشد، دست نیافته‌اند. ازاین‌رو، راهکارهایی که برای سعادت بشر در نظر گرفته‌اند، نتوانسته روح کمال خواه بشر را اقناع نماید؛ بنابراین بایستی به منبعی رو آورد و استمداد خواست که از گذشته و آینده انسان با خبر است و از راه‌های خیر و صلاح آدمی آگاهی و وقوف کامل دارد و آن منبع نقطه اتصال به مبدأ هستی است که در لسان مکاتب آسمانی از آن به مکتب وحی یاد می‌شود. آنچه در این مختصر مورد ارزیابی قرار گرفته، بررسی واژه‌های انسان، کمال، کامل و انسان کامل است که در قالب سه گفتار، مفهوم شناسی انسان، مفهوم کمال و انسان کامل، با بیان دیدگاه‌های مختلف راجع به راهکارهای رسیدن به کمال حقیقی ونیز مصادیق انسان کامل مورد ارزیابی قرارگرفته است.

احباط وتکفیر از جملة مباحث اعتقادی است که مورد توجه متکلمان اسلامی قرار گرفته ودر بارة آن اظهار نظر کرده اند. در این رابطه، در میان اندیشمندان اسلامی دو نظریه عمده مطرح شده است: امامیه، اشاعره و بخش بزرگی از نحله های فکری آن را مردود می شمارد که نه مورد تأیید نقل است ونه با عقل ساز گاری دارد؛ اما خوارج ومعتزله قایل به احباط وتکفیر می باشند، که این دید گاه آنان مورد نقد قرار گرفته ونادرستی آن به اثبات رسیده است، هرچند درموارد منصوصه، صواب، عمل برطبق نص می باشد.

غدیر واقعیتی انکارناپذیر در تاریخ اسلام است و هیچ‏گاه فراموش نخواهد شد. از همین رو امام علی} از آغازین روزهای خلافت ابوبکر، در کنار شمردن امتیازاتی که ایشان را مستحق خلافت می‏کرد، به مسئله غدیر استدلال و استشهاد نمود. اقدام امام} در بیان واقعه مهم غدیر و بازخوانی این جریان، در واقع به چالش گرفتن حاکمیت غاصبان خلافت بود. این کار را امام}، هم در مواجهه با ابوبکر و هم پس از آن در عصر دیگر خلفا انجام داد. حتی پس از به دست گرفتن خلافت نیز بر وقوع غدیر و انتخاب خود توسط پیامبر , برای احراز مقام خلافت اسلامی احتجاج و استدلال می‏کرد. احتجاج امام} به حدیث غدیر در این مقاله مورد بحث قرار می‏گیرد.

در این مختصر به بحث ایمان و رابطه آن باتجربه‌های دینی از دیدگاه جوادی آملی پرداخته‌شده است که مهم‌ترین نکات در باب حقیقت ایمان و تجربه‌های دینی از منظر ایشان به مبانی هستی‌شناسی و انسان‌شناسی و زبان‌شناسی ایشان مربوط می‌شود. وی در باب هستی‌شناسی به تشکیک خاص حقیقت انسان و اوصاف انسان ازجمله ایمان و هم‌چنین به تشکیکی بودن مراتب تجربه‌های دینی قائل‌اند. بر همین اساس است که برخلاف دیدگاه مشهور حکمای مسلمان که انسان را دارای یک حقیقت واحد به‌عنوان حیوان ناطق و نسبت آن به افرادش را مساوی می‌دانند، حقیقت انسان از منظر ایشان در ابتدا و قوس نزول بر اساس تسامح نوع واحد است؛ ولی در قوس صعود به‌طور حتم یک نوع واحد نیست بلکه در مسیر یک تغیر دائمی در حال نوسان است و همواره در حال نو شدن است؛ بنابراین ایمان و تجربه‌های دینی او نیز در حال تکامل و تغییر می‌باشد. در این میان حقیقت وحی بیرون از دایره تجربه قرار داشته و فرق‌های جدی در میان تجارب عرفانی اصیل و غیر اصیل وجود دارد.

سکولاریسم به‌عنوان یک جریان فکری مسلط در جهان غرب و به‌مثابه یک تفکر، نوعی اندیشه در باب حیات بشری است که در آن ساحت حیات جمعی انسان‏ها، عاری از مرجعیت دین و تأثیر عوامل ماورایی در نظر گرفته می‏شود. یکی از آن مباحث مبانی سکولاریسم می‌باشد که نگارنده به‌طور خلاصه در اینجا پرداخته است و ضمن ارائه تعاریفی از سکولاریسم، برخی از ریشه‌های مهم آن را بررسی کرده و در پایان به نقد و بررسی مهم‌ترین مبانی سکولاریسم از قبیل عقلانیت، علم‌زدگی و اومانیسم پرداخته است.

مرجئه ازجمله مکاتب کلامی در تمدن و فرهنگ اسلامی است که تأثیر آن در فرهنگ بخش عمده‌ای از جهان اسلام نمودار است. این مکتب در برهه‌ای خاص از تاریخ اسلام متولد گردید، رشد کرد و بارور شد و بخش مهمی از جهان اسلامی را متأثر از آموزه‌های خود نمود. عمده تأثیر و ماندگاری این مکتب در شرق اسلامی بود. بلخ از مهم‌ترین حوزه‌های پیدایی و پویایی و ماندگاری این مکتب بود. کرّامیه و ماتریدیه دو فرزند سرشناس مرجئه است که اولی در اوان جوانی مُرد. دومی اما با تمهیداتی خاص تاکنون زنده است و برخوردار از نشاط. فرزندان عجم در بلخ و خراسان سعی بلیغ ورزیدند تا مکتب مرجئه با شکل و شمایلی جدید و بدون عوارض عربی به جهان اسلام معرفی و ارائه گردد. معرفی مکتب‌های اولیه کلامی اسلامی به جهان امروز می‌تواند چهره خشنی که گروه‌هایی مثل داعش، الشباب و بوکوحرام که زاییده تفکر اهل حدیث و اشعری است را تلطیف بخشد و چشم مسلمانان و جهانیان را با چهره‌ای از اسلام که «اهل مدارا» ست آشنا نماید. مرجئه‌ای که در بلخ رشد و نما یافت و بارور شد و به جهان اسلام صادر گردید، یکی از همین مکتب‌هایی است که جهان اسلام به‌خصوص اهل سنت به‌شدت به آن احساس نیاز می‌کند.

سنت اسلامی با بعثت پیامبر اسلام, آغاز شده و در نگاه شیعه بعد از رحلت وی, توسط امامان معصوم} ادامه یافته و از قرن دوم به بعد با تدوین و نگارش اندیشوران، بویژه مشایخ ثلاثه، ماندگار شده است. اما در جهان اهل سنت، بعد از یک سده منع تدوین، عالمان به گردآوری سنت روی آورده اند. در قرن سوم برای غربالگری و تفکیک سنت صحیح از سقیم محدثانی قیام کرده اند که در رأس آنان دو محدث نامدار محمدبن اسماعیل بخاری و مسلم بن حجاج نیشابوری صاحبان دو اثر جامع «صحیحین» قرار دارند. در این تحقیق به جایگاه این دو اثر نزد مسلمانان پرداخته شده است.

برخی از فلاسفه دین معاصر، برخلاف متکلمان و فیلسوفان دین قدیم که منشأ دین را وحی الهی می‌دانستند، آن را تجارب دینی می‌دانند. سپس در مورد چگونگی تجربه دینی، انواع تجارب دینی، اعتبار آن‌ها، تفسیرهای آن‌ها و نیز عوامل و انگیزه‌هایی آن‌ها، سخنانی گفته‌اند که در این نوشتار مورد کندوکاو قرارگرفته است.

در راستای اصلاحات دینی و نواندیشی دینی آقای شبستری گام‌هایی را برداشته است که در این نوشتار به تحلیل مبانی معرفت شناختی وی پرداخته شده است. شبستری در رابطه با مبانی معرفت‌شناختی، مطالبی را بیان کرده است که نتیجه آن پلورالیزم معرفتی در باب ادیان است. در این مقاله به تعدادی از مولفه‌های ساختاری معرفتی اندیشه وی اشاره کرده و به تحلیل آن پرداخته‌ایم. در این نوشتار همچنین نکات کلیدی در باب ملاکات صدق در معرفت مطرح شده و نقدهای آن بیان شده است و در باب معرفت دینی مطالبی از شبستری به صورت فشرده نقل و نقد شده است.