جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از ویژگی های شعری پروین اعتصامی استفاده از فن مناظره بیان اشیا با یکدیگر است. او با استفاده از تصویر سازی های ذهنی متعارف و بر اساس خلق تز و آنتی تز مناظره را گسترش و ادامه می دهد و سرانجام و در پایان بحث نقطه نظر خود را در قالب سنتز ارایه می کند. محورها و موضوعات اصلی شعر پروین جبر یا تقدیر، بیان حال توده مردم در برابر استثمارگرایی طبقات بهتر و وضع نابسامان بیوه ها، سالخوردگان و تهی دستان جامعه است. پروین اعتصامی درباره مردان و زنان وابسته به گروه با زمینه های مختلف اجتماعی سخن گفته است و بدینسان آینه ای را در برابر مخاطبان خود قرار داده است و کژی ها و کاستی های جامه و قصور آن ها درباره تعهدات اخلاقی را به آنان می نمایاند. همچنین در این مناظره ها او با زبان و بیانی فصیح و رسا اندیشه های اساسی خود را درباره زندگی و مرگ عدالت اجتماعی، اخلاقیات، آموزش و اهمیت والای دانایی و موقعیت را ارایه می کند.

بی شک سعدی از جمله شاعران ایرانی است که تاثیر بسیار زیادی در شعر و ادب سایر ملل گذاشته است. این تاثیر در کشور فرانسه و بر نویسندگان و شعرای این کشور بسیار محرزتر به نظر می رسد. مضامین مشترک و شباهت های کلامی بین سعدی شیراز و بسیاری از این شعرا و نویسندگان نشانگر این امر است که بعد از ترجمه گلستان سعدی و مراودات فرهنگی بین دو ملل تاثیرپذیری این دو ادبیات از هم بسیار زیاد است به خصوص از ناحیه فرانسویان و نویسندگان بزرگ این کشور. سعدی و آثار وی از قرن هفده تا قرن بیست به ترتیب در جریان های فکری فرانسه تاثیرگذار بوده است. در این مقاله، سعی شده است به طور مختصر این تاثیرپذیری از سوی نویسندگان فرانسوی از ولتر گرفته تا ژان کبس به تصویر کشیده شود و جنبه های مشترک بین آنان برای خواننده مشخص گردد.

بیشتر فیلسوفان به چگونگی عمل انسان از جهت ارزشی توجه کرده اند؛ اما فلاسفه ای که نظام فلسفی عقلانی و منسجمی دارند، علاوه بر پرداختن به حکمت عملی خود را موظف می دانند نظریات اخلاقی و فلسفه اخلاقی خود را با مجموعه نظام فکری شان در حکمت نظری ارتباط دهند. اسپینوزا، فیلسوف هلندی قرن هفدهم میلادی، از جهت عرضه نظام فکری بسیار منسجم در حکمت نظری، در میان فلاسفه عقلی مذهب ممتاز است. در این نوشته سعی بر این است که مبانی نظری اسپینوزا در حکمت عملی را، در حدود ظرفیت یک مقاله، تحقیق و ارزیابی کنیم. ارزیابی کامل تر این مبانی، در ارتباط با اخلاق، بیان فضایل جزیی از دیدگاه اسپینوزا و گفت و گوهای فرعی مربوط به هر یک را- که در خاتمه مقاله متذکر شده ایم، به فرصت دیگری واگذار می کنیم.

در این مقاله علوم ابژکتیو (objective sciences) چون پدیداری قصدی بررسی می شود. اثبات این نظر در بطن خود، این عقیده را که علوم، فی نفسه و محض (ابژکتیوسیم، objectivism) هستند طرد و رد می کند. از این رهگذر تجربه (Experiment) در باطن علوم پیش فرض می شود و از تحقق پذیری متمایز می گردد. این مقاله در یک بررسی تاریخی روشن می کند که ابژکتیویسم به تدریج بر ایده علم ابژکتیو غلبه کرد و علم ابژکتیو به کلیات ریاضی غیرقابل شهود تعدیل شد. از این رهگذر قواعد ریاضی با محتوای منطقی به صورت قانونمندهای طبیعت ریاضی تنظیم شد. از آن جا که محتوای منطقی این قواعد ریشه در زیست جهان دارد، نمی توان گفت قواعد علمی،‌ هر چند هم که شهود ناپذیر باشند، تجربه ناپذیرند. به هر تقدیر، این قواعد تجربه می شوند؛‌ بنابراین نظر هوسرل در مورد تجربه ناپذیری علوم ناکافی و ناتمام است.

در مقاله حاضر، نخست فرآیند شکل گیری دو مفهوم سلبی «نه چیزی» (مدن) و «نه موجود» (مئون) در فلسفه کلاسیک یونان بررسی شده و بعد نشان داده شده است که چگونه در فلسفه متقدم اسلامی، «لاشیء» برخلاف انتظار، به عنوان معادلی برای مئون و نه مدن به کار رفته است. با روشن شدن این که مئون در فلسفه کلاسیک به معنای عدم مطلق نیست، روشن می شود که نخستین کاربردهای «خلق من لاشیء» در متون اسلامی، دقیق تر از اصطلاح «خلق از عدم» بوده است. نخستین انتقال از این فرمول به «خلق لامن/ عن شیء» که توسط فارابی صورت گرفت، نشانگر باز تعریفی است که در فلسفه فارابی از مفهوم «لاشیء» و رابطه آن با هیولی انجام گرفته است. چنین می نماید که نظریه فارابی در باب ابداع، در عین این که پرداختی بر پایه نظریه افلاطون- افلوطین در هماهنگی با زبان فلسفی ارسطویی است، با اندیشه کلامی اسلامی نیز در گفت و گو بوده و در ترکیب الفاظ صورتبندی از متون دینی اسلامی که پیشتر ترکیب «خلق لا من شیء» را ارایه کرده بودند، بهره برده است.

در باب اندیشه و شخصیت سقراط نویسندگان یونان باستان آرا مختلفی عرضه کرده اند. در عصر حاضر نیز مورخان فلسفه باستان یونان کوشیده اند از آثار اندیشمندان یونانی، بخصوص از آثار افلاطون، سقراط تاریخی را بیابند. سعی ما بر یافتن و تبیین آرا سقراط تاریخی نیست، بلکه در نظر داریم تا اثبات کنیم برخلاف آن چه مشهور است، نزد افلاطون افکار و شخصیت واحدی را برای سقراط نمی توان یافت. سقراط دوره جوانی افلاطون دیالکتیکی با زبان تک معنایی، مردمی و طرفدار تربیت شهروندان، سیاسی و بدون فلسفه سیاست خاص، خردمندترین فیلسوف اخلاق بدون نظریه پردازی در این باب، متعهد به ساختار دین مدنی یونان و سلبی و نقاد است. در آثار دوره میانسالی به سقراط هایی به عنوان فیلسوف مجنون، فیلسوف عاشق، شهودگرا که از روش دیالکتیکی می گذرد، ایجابی و نظریه پرداز،‌با زبان اسطوره ای، گاهی نقاد سقراط دوره نخست، تابع و مرید راهنمای روحانی، در مقابل مردم و برگزیده گرا، آرمانگرا با فلسفه سیاسی خاص و با برداشتی باطنی و اسرارآمیز از دین برمی خوریم. نقش سقراط در آثار اواخر دوران میانسالی و کهنسالی افلاطون کاهش می یابد، ‌تا جایی که در جامعه «قوانین» جایگاهی ندارد؛ چنان که اگر می داشت شاید سرنوشت سقراط رساله «آپولوژی» در انتظارش می بود.

فلسفه ویتگنشتاین پژواکی از تحولات زبانی است که از اواخر سده نوزدهم پدیدار گشت. زبان در این دوره نخست تبدیل به موضوعی فلسفی شد و سپس با رویکرد تالیفی ظهور کرد که امروزه از آن به فلسفه زبان تعبیر می کنیم. در فلسفه ویتگنشتاین هر دو کارکرد زبان شکل می گیرد. او در رساله منطقی- فلسفی که به سال 1921 انتشار داد، از «نظریه تصویری زبان» سخن می گوید اما در دوره فترت که فلسفه را رها کرد، به نظریه دوم می اندیشید و با بازگشت به فلسفه، پژوهش های فلسفی را تدوین کرد که دو سال پس از درگذشت وی به سال 1953 منتشر گردید. ویتگنشتاین تنها فیلسوفی است که تمامی آرا و آثار وی بر محور زبان استوار است. او معتقد است که تمام فلسفه نقادی زبان است (Wittgenstein 1961: 4.0031). در هر دو دوره مقصد و غرض وی فهم ساختار و حدود زبان استوار است وی در دوره نخست معتقد است که ساختار واقعیت، ساختار زبان را تعیین می کند و زبان نمی تواند جهان و واقعیت را برتاباند. این نظریه آن چنان ژرف صورتبندی و معماری شده بود که راسل را نیز به وجد آورده بود. ویتگنشتاین در مرحله دوم تامل فلسفی خود، رهیافت نخست را مورد انتقاد، طرد قرار داده و نظریه «زبان، بنیاد جهان» را طرح کرد و از زبان به مثابه دانش و ابزار فاهمه و نه صرف ابزار و میانجی (instrument) سخن گفت. هدف این پژوهش مطالعه سه مساله اساسی در فلسفه زبانی ویتگنشتاین است:‌1- عناصر بنیادین در دو نظریه زبان چیست؟ 2- اسباب گذار فکری ویتگنشتاین از زبان تصویری به زبان تالیفی کدام است؟ 3- اهمیت نظریه دوم در فلسفه زبانی متاخر و معاصر چیست؟

بدون شک هر شاعری هر مرتبه و مقامی از نوآوری و زیبایی در گفتار شعر داشته باشد، تحت تأثیر شعرای خوب قبل از خود قرار گرفته و می گیرد. اینگونه تأثر شعرا را برخی دانشمندان و اساتید نقد ادبی "سرقتهای ادبی" می دانند و آنرا کاری بسیار زشت و نقصی بزرگ به حساب می آورند. و برخی دیگر از اساتید نقد ادبی بر عکس آنرا یک مسأله طبیعی تلقی نموده و کلمات را به رودخانه ای که همه می توانند از آن بهره مند شوند تشبیه می کنند و چناچه شاعری که تحت تأثیر شعرای پیش از خود قرار گرفته باشد و گاه معنای یک بیت را در قالب دیگری آورده و یا نیم بیت یا کمتر از آن از شعر آن شعرا استفاده نموده باشد، این کار را عیب و نقصی بر وی نمی دانند و بر عکس آنرا تحسین کرده و یک نوع مهارت ادبی می دانند. شاعری که مقاله خود را درباره سرقتهای او نوشته ام، ابودهبل جمحی یکی از بزرگترین شعرای قرن اول هجری به شمار می آید، شاعری که دارای جایگاهی خاص در میان شعرای بزرگ آن دوران بوده و مقام شعری او را تمام ادبا و تاریخ نویسان برجسته ادبیات عرب تأیید نموده اند. این شاعر بزرگ تحت تأثیر شعرای پیش از خود از شعرای معروف جاهل مانند بشامه بن الغدیر، طرفه بن العبد، نابغه ذبیانی، زهیر ابن ابی سلمی، الشماخ بن ضرار ذبیانی، عروه بن اذنیه و غیره قرار گرفته که بعضی از ادبا و ناقدان آنرا به عنوان "سرقت" می دانند و این کار را عیب و نقص بزرگی بر ابودهبل به حساب آورده و بعضی دیگر آنرا یک نوع مهارت ادبی می شمارند که به شعر او زیبایی و ظرافت خاصی بخشیده است.

آن چه در نگاه اول و در بررسی تاریخ جهان گشای جوینی به نظر می آید این است که نویسنده کتاب به مدح و ستایش قوم مغول و در راس آن ها چنگیزخان پرداخته و این قوم وحشی را هم چون آیه ای از آیات الهی و نشانه ای از جباریت و قدرت نمایی پروردگار نسبت به مردمانی دانسته است که از راه حق و حقیقت به دور افتاده اند و نیاز به هدایتی دوباره دارند. اما پس از غور و بررسی عمیق تر به این نتیجه به دست می آید که نویسنده نه تنها حامی مغول و اندیشه و کنش آن ها نیست، بلکه در مخالفت و دشمنی با آن هاست و در جای جای کتاب خود و به مناسبت، به افشای جنایت های این قوم بی فرهنگ می پردازد و پرده از چهره خونخوار آن ها بر می دارد. در این مقاله کوشش شده است ضمن ارایه نمونه هایی از متن کتاب تاریخ جهان گشای جوینی، به گزاره های ناسازگار (paradox) پرداخته که به سان ابزاری کارآمد در دست نویسنده قرار داشته و این امکان را به او داده است تا در عین حفظ جان و موقعیت، به انتقاد از واقعیات جامعه بپردازد و ستم و جور مغولان را آشکار سازد که از این دیدگاه جوینی بسیار هوشمندانه و هنرمندانه عمل کرده است.

سال 1999 میلادی با دویست و پنجاهمین زاد روز یوهان ولفگانگ فون گوته، شاعر و نمایشنامه نویس بزرگ آلمانی مقارن بود که نماینده برجسته ادبیات کلاسیک کشور خود است و بسیاری از آثارش به عرصه ادبیات جهانی درآمده است. مقاله حاضر از این فرصت بهره جسته و به معرفی دیوان غربی- شرقی این شاعر نامدار می پردازد. دلیل انتخاب این اثر برای تشریح آن است که گوته اندیشه و احساس نهفته در فصول این کتاب را ملهلم و مدیون شاعران ایرانی، خاصه حافظ است.