جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نجات‌بخشی ادیان اصطلاحی است غالباً ناظر به معنای رستگاری اخروی؛ سخن بر سر آن است که از نظر ادیان آسمانی چه کسانی می‌توانند از آتش دوزخ رهیده، اجازۀ ورود به بهشت را کسب نمایند. آیا این ادیان تنها پیروان خود را اهل سعادت و بهشت می‌دانند یا برای پیروان دیگر ادیان نیز سهمی از بهشت قایل‌اند؟ از گذشته‌های دور رویکرد پیروان هر یک از ادیان در این مسئله عموماً رویکردی منحصرگرایانه بوده است؛ ارباب ادیان، هر یک، تنها پیروان خود را شایستۀ نجات دانسته و برای دیگران سرانجامی دوزخی ترسیم نموده‌اند. این نوشتار، نخست، نجات‌بخشی را از دریچۀ باور زرتشتیان، یهودیان، مسیحیان و مسلمانان بررسی نموده، سپس،‌ به طور ویژه دیدگاه مکتب تشیع را در این باره به بحث گذاشته است. روش تحقیق در این نوشتار توصیفی- تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و اسنادی است. کلیدواژه ها

شیعیان، با وجود دفاع معقول و منظم از شریعت اسلام و پایبندی به اصول و ارزش‌های آن، گاه از جانب مخالفان، به‌‏ویژه برخی از اهل‏سنت، در معرض تهدید و اتهامات گوناگون قرار می‏گرفتند. یکی از مهم‏ترین این اتهامات، انتساب آنان به زندقه بود که به مثابه ابزاری از جانب دشمنان برای حذف شیعیان به‌کار می‌رفت. زندقه از جریان‌های پیش از اسلام در ایران بود که در عصر اول عباسیان گسترش یافت و خلفا، گروه‌ها و شخصیت‌های مختلف، از آن به مثابه ابزاری برای از بین بردن مخالفان استفاده کردند و افراد بسیاری به این اتهام سرکوب شدند که شیعیان هم از جملة آنان بودند. رقابت‏های فرقه‏ای و ناتوانی مخالفان در برابر شیعیان، مهم‏ترین دلیل این اتهام‌افکنی بود. البته در کنار آن باید از رفتار و اعتقادات برخی فرقه‏های منسوب به تشیع، مانند غالیان، صوفیان و قرامطه هم یاد کرد. عقاید و باورهای ایشان، که در بسیاری از موارد با مخالفت شیعیان هم مواجه می‏شد، دستاویز مخالفان قرار می‌گرفت نه تنها این گروه‏ها، بلکه همة شیعیان، به این بهانه متهم به کفر و زندقه می‌شدند. این نوشتار بر آن است تا دلیل این اتهام را بررسی و تبیین کند و به این پرسش پاسخ دهد که چرا شیعیان گرفتار این اتهام شدند و چرا مخالفان از این اتهام بر ضد شیعیان استفاده کردند؟

طی سال‌های اخیر، منازعات مذهبی شیعه و سنّی در مناطق گوناگون جهان، از جمله برخی از کشورهای اسلامی آسیای جنوب شرقی یعنی اندونزی و مالزی تشدید شده است. برخی از جریان‌های افراطی مذهبی با این ادعا که تشیع پدیده‌ای نوظهور و بیرونی در این منطقه به شمار می‌آید و این مذهب در فرایند اسلامی‌سازی و فرهنگ و تمدن اسلامی در آسیای جنوب شرقی نقشی نداشته است، تلاش گسترده‌ای در جهت حذف و به حاشیه راندن اقلیّت شیعه در این منطقه سامان داده‌اند. از دیگر سو، با وجود دست‌کاری‌های بسیاری که در محو یا تغییر منابع تاریخی مربوط به سهم و نقش تشیّع در این منطقه صورت گرفته، مذهب تشیع در کنار تأثیر حایز اهمیتی که انقلاب اسلامی در احیا و گسترش آن در دورة معاصر بر عهده داشته، به استناد شواهد و مدارک تاریخی غیرقابل انکاری که امروزه نیز قابل دسترسی است، دارای نقش مهمی در ورود و گسترش اسلام و همچنین فرهنگ و تمدن اسلامی در این منطقه بوده است. این مقاله کوشیده است تا با مطالعة نظریه‌های گوناگون در خصوص منشأ ورود و گسترش اسلام در آسیای جنوب شرقی، نقش عامل شیعی را در چهار فرضیة منشأ عربی، هندی، ایرانی و چینی، بررسی و برخی تأثیرهای فرهنگی و مذهبی شیعه در این منطقه را تبیین کند.

روند گسترش تشّیع در ری در دو مرحله صورت گرفت: یکی دورة آشنایی مردم ری با مذهب تشیّع، و دیگری دورة رسمیت یافتن این مذهب در ری. نوشتار حاضر دو عامل مهم سیاسی و اجتماعی را، که در رونق و رسمیت یافتن مذهب تشیّع در ری مؤثر واقع شد، بررسی می‌کند. حکومت به عنوان یک عامل «سیاسی» مهم به حمایت از این مذهب پرداخت که بازة زمانی آن با امارت ابوالحسن مادرانی و حمایت‌های وی از شیعیان و ترویج مذهب تشیّع آغاز شد و با حکومت شاخه‌ای از بویهیان در ری رنگ بیشتری به خود گرفت. در این دوره، شیعیان وارد عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شدند و زیر لوای حمایت‌های حکومت، به برگزاری مجالس علمی، مناظره‌های کلامی، نگارش کتاب و احیای شعائر شیعی هچون منقبت‌خوانی و ایجاد تحوّل در منصب «نقابت»، به ترویج این مذهب پرداختند. عامل دوم (اجتماعی) نقش خود شیعیان (به ویژه امامی مذهبان)، سیاست‌های رفتاری و نحوة تعاملاتشان با سایر گروه‌ها و مذاهب ساکن ری است که خود رمز ماندگاری آن‌ها در صحنة اجتماعی ری است.

عادلشاهیان، به‌عنوان یکی از حکومت‌های شیعه‌مذهب، به‌مدت دو قرن (895-1097ق / 1489-1986م) بر بیجاپور (منطقه‌ای از دکن) حکومت کردند. یوسف عادلخان، نخستین حاکم عادلشاهی، مذهب تشیع را در قلمرو خود به‌رسمیت شناخت. این امر هم‌زمان با شکل‌گیری حکومت شیعه‌مذهب صفوی در ایران بود. با این همه، برخی از جانشینان وی درصدد احیای مذهب تسنن برآمدند. این نوشتار درصدد است جایگاه و موقعیت تشیع در دربار عادلشاهیان را به‌لحاظ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بررسی کند و به این مسئله پاسخ دهد که چگونه تشیع در دورة حاکمان عادلشاهی در منطقة بیجاپور به‌رسمیت شناخته شد؛ به‌گونه‌ای که با وجود تقابل اهل تسنن با تشیع، مذهب تشیع همچنان در دربار عادلشاهیان برتری و تفوق خود را حفظ کرد؟ در پاسخ به این پرسش، به این فرضیه پرداخته شده است: رقابت میان آفاقی‌های شیعه و دکنی‌های سنی‌مذهب در منطقة دکن، یوسف عادل‌خان را که تمایلات شیعی داشت، به‌سمت ایجاد حکومتی شیعه‌مذهب که بدان وسیله آفاقی‌ها بر دکنی‌ها تفوق یابند، سوق داد. همچنین شکل‌گیری دولت شیعه‌مذهب صفوی در ایران از یک‌سو و فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعیان در بیجاپور از سوی دیگر، از عوامل مهم تداوم و تفوق تشیع در دورة عادلشاهیان بوده است.

ملوک بهمنی (حک: 748-934ق) به عنوان اولین حاکمان مستقل مسلمان در دکن، تسنّن را مذهب رسمی خود قرار دادند. با این‌همه، اقدامات و عملکرد برخی از آنان زمینه‌های رونق و شکوفایی تشیّع در دکن را فراهم کرد. این امر از طریق حمایت از علما، صوفیان، سادات و شیعیان و جذب آنان از مناطق گوناگون اسلامی صورت گرفت. این نوشتار در صدد است به جایگاه تشیّع در این دوره بپردازد تا از این طریق، روشن گردد چگونه تمایلات شیعی در دورة ملوک بهمنی رواج یافت؛ چنان‌که در سال‌های پایانی حکومت‌ِ آنان، تشیّع در بخش‌هایی از دکن توسط برخی فرماندهان نظامی به عنوان مذهب رسمی اعلام گردید.

در نیمة دوم قرن پنجم هجری، بروز بحران‌های سیاسی و اقتصادی در خلافت فاطمیان و منازعات آنان با سلجوقیان در شام، به تأسیس حکومت‌های محلی در این منطقه انجامید. برجسته‌ترین این حکومت‌ها، دولت بنی‌عمار در طرابلس است که به‌اجماع منابع، شیعة دوازده‌امامی بودند. خاندان بنی‌عمار بسیار به توسعة اقتصادی و پیشرفت فرهنگی این شهر اهتمام داشتند و تأسیس دارالعلمی در طرابلس توسط این خاندان، در گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی و همچنین انتقال فرهنگ به اروپا، نقشی بسزا داشته است. این دارالعلم، یکی از غنی‏ترین کتابخانه‏های جهان اسلام در قرن پنجم هجری به‌شمار می‌رفت. در زمان حکمرانی این خاندان، به‌علت جاذبة علمی طرابلس، دانشمندان از اطراف و اکناف به این دیار سفر کردند و به خدمت حکام بنی‏عمار در‏آمدند. بنیان‌گذاران شیعی‌مذهب دارالعلم طرابلس با الگوگیری از حکومت‌های شیعی دیگر، در شکوفایی و پویایی شیعه در منطقة شام تأثیرگذار بودند. در پی سقوط این حکومت توسط صلیبیون در اوایل قرن ششم، کتابخانة این دارالعلم به استناد منابع، از سوی مهاجمین دچار آتش‌سوزی شد. این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و با استناد به منابع اصلی، به اوضاع فرهنگی طرابلس و زمینه‌های شکل‌گیری دارالعلم طرابلس می‌پردازد.

هدف از گشودن این پرونده ، ارائه ی افق های جدید در عرصه ی امامت پژوهی است که می تواند درک غربیان از جوهر فکری شیعه را بیان نموده و شیوه ی گفتمان علمی تشیع با ایشان را سامان بخشد.

اینترنت شبکه ی بین المللی قابل دسترس برای عموم است که شامل رایانه هایی است که بوسیله ی پروتکل واحدی جهت رد و بدل کردن بسته‌های اطلاعاتی با یکدیگر متصل هستند. هر چند پیدایش اینترنت به امور نظامی و امنیتی اطلاعاتی باز می‌گردد اما با مشخص شدن فوائد و کاربردهای بسیار آن و منافعی که در جهت امور اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در جوامع دارد ،این فناوری وارد زندگی مردم شده و حوزه‌های مختلف زندگی و از جمله حوزه ی فرهنگ را تحت تأثیر قرار داد. رشد پایگاه‌های اطلاعاتی در محیط وب و فراگیر شدن نسبی شبکه ی اینترنت در بین مردم کشورهای مختلف و امکانات فراوان آن که هر روز نیز رو به گسترش بود ، زمینه ی اقبال گسترده مردم را به این فناوری فراهم آورد ، علی الخصوص که فراتر از قوانین متداول کشورها به کاربران اجازه می داد در سطحی گسترده و حجمی وسیع به تبادل نظرات و ایده‌ها و اطلاعات بپردازند . بخشی از این محیط درهم تنیده ی وب به حوزه ی علوم انسانی و ادیان اختصاص ‌دارد که مراجعه ی زیاد کاربران نشان از اقبال عمومی به این امر بوده و ضرورت حضور جریان‌های فکری شیعی را در این محیط چند برابر می‌نماید . از این منظر ، تحقیق حاضر در صدد بررسى آن است که در محیط مجازی وب و در حوزه ی انگلیسی زبان آن ، جهت معرفی شیعه و تشیع با چه سایت‌ها و با چه محتوایی در آنها مواجه می‌شویم و اگر  یک شخص کاملاً بیگانه از مکتب تشیع بخواهد از طریق جستجو در اینترنت با عقائد تشیع آشنا گردد با چه فضایی روبرو خواهد شد و اساسا آیا می‌توان انتظار داشت که محتوای موجود در پایگاه‌های اینترنتی در جهت تبیین شیعه ، ذهنیت درست و منطبق با آنچه که در تشیع است را در نظر مخاطب غیر شیعه ایجاد نماید؟

مطالعات پژوهشگران غربى در مورد تشيع كه امامت‌ نیز بخشى از آن است از حيث زبان، موضوع و نيز از جهت ارتباط با فرقه‌هاى مختلف شيعه ، به دسته‌هاى متنوع طبقه‌بندى مى‌شود. از اين ميان ، مقاله‌ى حاضر تنها در صدد معرفى نمونه‌اى از آثار غربى انگليسى زبان است كه در آنها به امامت شيعى و اصل و خاست‌گاه آن و نيز انديشه و تطورات تاریخی شيعه‌ كه به نوعى به امامت شيعه مربوط مى‌شوند ، پرداخته شده است. در اين مقاله‌ با استفاده از مجموعه‌ى :Index Islamicus ، کتاب : Shi'i Islam : A Comprehensive Bibliography و نيز ويرايش دوم :The Encyclopedia of Islam (انتشارات بريل ليدن) ، برخى از اين آثار معرفى شده است. بديهى است كه مجموعه‌ى حاضر ، چكيده‌اى از اين آثار را به عنوان نمونه بیان می کند و نگاشته‌هاى آكادميک پژوهشگران غرب در مورد امامت شيعى ، منحصر به موارد ياد شده در اين مقاله نيست. در اين جا لازم است از استاد محترم جناب آقاى دكتر خان‌بگى به دليل بذل عنايت ايشان در تهيه‌ى كتاب Shi'i Islam : A Comprehensive Bibliography تشكر و قدردانى كنم. پيش از معرفى نمونه اى از آثار انگليسى زبان غربى در خصوص امامت ، ابتدا لازم است براى آشنايى با فضاى امامت‌پژوهى غرب ، نگاهى به ضروت مطالعه‌ در امامت‌پژوهى غربيان و نيز سابقه‌ى امامت‌پژوهى در غرب بیاندازیم.