جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهاز جمله تفاسیر نوین که در راستای تبیین مقاصد آیات قرآن کریم انجام گرفته تفسیر کوثر، اثر قرآن پژوه معاصر آیت الله یعقوب جعفری می باشد، وی هدف از نگارش این تفسیر را با وجود تمامتفاسير پرارزش دیگر، كشف و استخراج نکات فراوانی دانسته که قرآن انباشته از آن است وهمواره تعمق ها و نگرش های تازه طلب مى‏كند.در تفسیر کوثر، مبانی تفسیری همچون جواز تفسیر، پیوستگی آیات، وحیانی بودن قرآن، تحریف ناپذیری، حجیت ظواهر، نسخ واعجاز در قرآن پذیرفته شده است.در حوزه روش، آیت الله جعفری غالبا از روش قرآن به قرآن و روایی استفاده کرده است اگرچه ایشان در تفسیر خود از روش عقلی یا اجتهادی هم استفاده کرده اند واز گرایش کلامی، فقهی هم بهره برده است ابتدا نظرات معتزله، اشاعره، اهل سنت وشیعه را بیان کرده سپس نظر خود را با دلیل بیان کرده است وبه ندرت از گرایش عرفانی، اخلاقی وعلمی استفاده کرده است.در عرصه‌ی قواعد، بهره گیری ایشان در زمینه قواعد ادبی، توجه به سیاق، توجه به اسباب نزول و قرائت صحیح قابل توجه است.کلید واژه: تفسیر قرآن، مبانی، روش، قواعد، تفسیرکوثر، آیت الله جعفری.

تفسیر قرآن – در دوره هایی که بر آن گذشته- با گرایش ها و روش های گوناگون رخ نموده است. تفسیر عقلی ( اجتهادی) یکی از دو نوع عمدۀ تفسیر قرآن است که زمان دقیق آغاز شدنش را نمی توان باز گفت. در این مسیر، در سدۀ سوم هجری، محمد بن اسماعیل بخاری، روایات تفسیری سلف را در بخشی از جامع حدیثی نامدار خود، به نام « کتاب التفسیر» جای داد و افزون برا ین ، برخی واژگان و جنبه های گوناگون آیات را بدون استناد به سخن پیشینیان، تفسیر کرد که باید آن را « تفسیر عقلی» نامید. بررسی میزان این رویکرد تفسیری و تحلیلی از چگونگی راهیابی آن به « کتاب التفسیر» وجهۀ همت و کوشش ما در این پژوهش خواهد بود.در این پایان نامه می کوشیم که پس از گفته هایی درباره ی تفسیر اثری و عقلی و مرحله گذار از اثر به عقل، گزارشی از شیوه ی کارکرد بخاری و میزان کاربرد خرد- با آوردن نمونه هایی از آن- را در این کتاب بیان و در پایان، زمینه ها و بستر هایی را ارزیابی کنیم که موجب شد بخاری همراه آوردن روایات، برای شرح و تفسیر آنها، خرد خود را به کار گیرد و تفسیر اثری اش را با آن در آمیزد.در این پژوهش برای دقیق تر شدن کیفیت کار ، افزون بر بهره گیری از روش کتابخانه ای و میدانی، از نقشه های جغرافیایی ، جدول ، اعداد و ارقام نیز سود جسته ایم.در پایان باید گفت که این تفسیر با آن که در سده های نخستین اسلامی نوشته شده، با برکناری از رویکرد اثریِ صرفِ تفسیر های اندک آن دوران ، گوشه ها( چشمه ها)یی از به کارگیری خرد را در تفسیر، به صورت ساده و بیشتر در حد معنی کردن کلمات ، با رویکرد ادبی، نشان داده است که ریشه ی چنین رویکرد نوآمدی را در اندیشۀ بخاری ، می توان در ایرانی بودن و تاثیر گذاری زمینه ها و بستر های عقل گرایی بر مردم خراسان بزرگ چون گذر جادۀ ابریشم ، رواج فقه حنفی ، سر برآوردن فرقه معتزله ، نهضت ترجمه و پیدایش علوم جدید ، جستجو کرد.

وجود طرفداران و مخالفانی سرسخت پیرامون توجیه علمی اعجاز قرآن، بررسی این موضوع را ضرورتی دوچندان می بخشد. از این رو هدف اصلی این مقاله، دستیابی به راه حلی قطعی با تکیه بر «واقعیت خارجی قرآن» در این زمینه است. برای وصول به این هدف، ابتدا با طرح مقدمه ای به ذکر دلایل دو طرف و افراطها و تفریطها پرداخته شده، سپس امکان توجیه علمی و بررسی نظری رابطه قرآن و علوم تجربی به حصر عقلی با توجه به تمایز فرضیه و قانون از یک طرف و احتمال و قطعیت در دلالت الفاظ قرآن از طرف دیگر مورد بررسی قرار گرفته و عنوان شده است که اگر دلالت الفاظ قرآن بر یک موضوع، قطعی بوده و این موضوع از نظر علمی هم به اثبات رسیده باشد، توجیه علمی قرآن نه تنها جایز که امری پسندیده و مطلوب است. ضمن اینکه با اشاره به قراین لفظی یا عقلی، فلسفه وجودی لفافه های بیانی در قرآن نیز روشن می شود.

دانش «اصول فقه» یکی از علوم مورد نیاز مفسر قرآن است. این دانش در تفسیر قرآن و دستیابی به مفاد استعمالی و مراد جدی خدای متعال از واژگان و جمله های قرآن کریم و استخراج معانی عمیق تر و مدلول های پنهان کلام الهی تأثیر چشمگیری دارد. هدف از این نوشتار که با روش توصیفی- تحلیلی و با رویکردی تطبیقی نگارش یافته، جستجو از نقش مباحث دانش اصول فقه در «تفسیر» و بیان برخی از کاربردهای عینی و عملی این دانش در تفسیر قرآن است. از جمله کارکردهای علم اصول فقه در تفسیر، آشنایی با انواع واژگان مانند مجاز، حقیقت، مشترک و قواعد تشخیص آنها، کشف مدلول هیئات مفرد –مشتق- و مرکب و نیز صیغه امر و نهی و دلالتهای التزامی و پنهان کلام، آگاهی از قواعد تخصیص و تقیید در آیات عام و مطلق، شناسایی و رفع ابهام از الفاظ مجمل، بیان نقش مستقلات و غیر مستقلات عقلی در تفسیر و معرفی منابع تفسیری و بررسی اعتبار آنها است که در قالب بیان کارکردهای «مباحث مقدماتی علم اصول»، «مباحث الفاظ»، «ملازمات عقلیه» و «مباحث حجیت» در «تفسیر» بیان شده است.بطور کلیمی توان گفت که از مباحث علم اصول فقه برخی مباحث در قواعد تفسیر، بعضی در روش های تفسیر، برخی در منابع تفسیر و برخی نیز در مبانی تفسیر قرآن نقش اساسی دارد.

برخى از مفسران چنین ادعا کرده‌اند که قرآن برای بازگویی معارف خود از زبان تمثیلی یا نمادین یا سمبلیک استفاده کرده و برخی از معارف بلند و معنوی را فراتر از محدوده الفاظ زبان عربی، توصیف کرده است.موافقان نظریه تفسیر تمثیلی از اموری هم‌چون فقدان حقیقت، نیازمندی به قرینه، اشاره آیات قرآن به ماورای خویش، چند معنایی بودن آیات قرآن و سازگاری با اصول و ضوابط قطعی عقل و شرع به عنوان مبانی این نظریه تفسیری نام برده‌اند و در مقام بیان مستندات به رایج بودن زبان تمثیلی در تمامی زبان‌ها و ادیان، ناتوانی عقل از درک ماوراء طبیعت، تفهیم مطالب غامض از راه تمثیل، رفع تعارض بین علم و قرآن و برخوردارى قرآن از سطوح گوناگون بیان، استناد به روایات تمسک نموده‌اند.از سوی دیگر مخالفان نظریه به آیاتی که از فهم‌پذیر بودن زبان قرآن برای همگان و یا آیات توصیف‌کننده کلام الهی به صدق و حق سخن می‌گویند و به تأثیرپذیری طرفداران این نظریه از اندیشمندان غربی و ویژگی هدایتی دعوت أنبیاء استناد نموده و پذیرش این دیدگاه را مستلزم انتساب دروغ و فریبکاری به حق تعالی دانسته‌اند.

برای «حکمت» در تفاسیر معانی و مصادیق متعددی ذکر شده‌است. این اختلاف وتعدد، نوعی توسعه معنایی در طول زمان ایجاد کرده که باعث اختلاف نظرهایی شده‌است. حتی در دوره‌های متأخر به فلسفه هم «حکمت»اطلاق شده‌است و حال آن‌که «حکمت قرآنی» و «فلسفه» در تعریف، روش، غایت و هدف با هم تفاوت دارند. بررسی و تحلیل دقیق معنای قرآنی «حکمت» می‌تواند تصویری روشن از منظورقرآنی آن ارائه داده و حدّ و مرزها را مشخص کرده و این اختلافات را کمتر کند. یکی از روش‌های مورد استفاده برای پژوهش و تحلیل معنایی کلمات، نظریه‌ی «حوزه‌های معنایی»‌ در «معنی‌شناسی» است، با استفاده از روش‌ و اصول این نظریه «حکمت» واژه‌ی ‌کانونی‌ و هسته‌ی‌مرکزی ‌حوزه‌ی‌معنایی‌ قرار‌گرفته‌ و حول‌ آن‌ کلمات‌ِکلیدی«رسول»، «وحی»، «کتاب»، «تعلیم»، «تزکیه»، «حکیم»، «علیم»، «عزیز» و... قرار گرفته و در کنار سایر هم‌نشین‌های این حوزه معنایش روشن می‌شود. در نتیجه «حکمت قرآنی» بسیار نزدیک به معنای آن در جاهلیّت بوده و عبارت از کلام یا حُکم متقن،دقیق و سنجیده‌ای است که برای تعلیم و تربیت، تأدیب، و تعذیب بیان می‌شود، اعمّ از این‌که اَحکام و فرایض و سنن بوده که خاصیّت تشویق یا بازدارندگی و جلوگیری از گناهان و جرایم را دارند یا کلامی ارشادی که برای تربیت نفوس موثر باشد، و پشتوانه علمی و اجرایی آن‌ها خدای حکیمِ عزیز و علیم است.«حکمت» قرآنی در اتقان و وضوح هم‌ردیف «کتاب» قرار دارد و اعطاییِ خدای تعالی و در کنار «کتاب» از ارکان و ابزار‌های هدایتی و تربیتی رسول به‌شمار می‌آید. هم‌چنین خود «کتاب» شامل حکمت‌های‌الهی است. «حکمت» قابلیّت «تعلیم» و «تعلّم»داشته و دارای درجات و مراتب بوده و«علم»،«بیّنات»و«حجّت» در برخی موارد توان جانشینی با «حکمت» را دارند. شاید وجه اشتراکِ اتقان وسنجیدگی کلام بوده که لفظ «حکمت» را هم‌نشین و بلکه جانشین «فلسفه» قرار داده‌است.

پس از ظهور اسلام زبان عربی به عنوان زبان وحی الهی و قرآن کریم و زبانی که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله با آن تکلم می نموده است ، مورد توجه قرار گرفته و ضمن تبدیل شدن به یک رشته علمی در محافلو مکاتب علوم اسلامی ، رفته رفته دارای شاخه های متعدد و گرایش های گوناگون از جمله علم نحو، بلاغت و ... گردیده و دانشمندان بیشماری در این زمینه به پژوهش و فعالیت پرداخته اند . این زبان توانایی ویژه ای در استخدام واژه ها و به کارگیری لغات در شیوه های انتقال مفاهیم مورد نظر دارد. با توجه به همین ویژگی زبان عربی ، دانشمندان علم لغت به مفهومی به نام ترادف در واژه های زبان عربی توجه نموده که در آن به وجود ترادف و یا عدم وجود ترادف در زبان عربی و قرآن کریم پرداخته و نظرات مختلفی در این زمینه بیان نموده اند. برخی از معاصرین نیز نظر میانه ای در این بین برگزیده و به گونه ای سعی در تجمیع آرا دارند. ابوهلال عسگری از جمله دانشمندانی است که تاکید بر عدم ترادف داشته و کتابی با عنوان معجم الفروق اللغویه تالیف نموده است. با توجه به ضرورت شناخت و درک صحیح از واژگان عربی و به خصوص کلمات قرآن کریم ، پژوهش حاضر با رویکرد شناخت و آگاهی بیشتر زبان عربی در راستای پی بردن به مفاهیم صحیح و دقیق آیات الهی و کلام ائمه معصومین علیهم السلام تلاش نموده و ضمن بیان نظرات ابوهلال در خصوص تفاوت های بین واژگان، بسامد قرآنی واژه ها را استخراج نموده و با بررسی تعدادی از کتاب های لغات و تفاسیر منتخب، ضمن بررسی ریشه ای معانی واژه ها و بیان نظرات لغویون و مفسران ، در پایان هر شماره از محدوده مورد بررسی ، نظر نگارنده را نیز در خصوص نظر ابوهلال و به طور کلی ترادف بین لغات بیان می نماید. بسیاری از واژه های بررسی شده ویزگی های ترادف بین دو لغت را دارا نبوده و نظر ابوهلال از اتقان و انسجام بیشتری برخوردار می باشد و با نظر لغویون و مفسران همخوانی دارد. این به منزله عدم وجود ترادف نیست ، بلکه گستره دامنه لغت عربی این امکان را ایجاد کرده که واژگان مترادف دیگری در لغت یافت شود.

شناخت و کشف مبانی روش جدید و متفاوت تفسیری در میان مفسران شیعه، خدمتی به علم تفسیر بوده که در ‏آن، اصول سبک نوین معرفی و مورد ارزیابی و نقد واقع گشته، تا دیگران در صورت الگوپذیری از این تفسیر، ‏خطا و کاستیهای آن را جبران بنمایند. در این میان، الفرقان به سبب رویکردهای خاص تفسیری و روائی که ‏حاصل آن به طور عملی، دادن اصالت به قرآن و البته عدم نفی حجیت سنت، است می‌تواند نمونه خوبی برای ‏معرفی ارتباط قرآن و سنت باشد. ما در این پژوهش با مطالعه و استخراج تمامی روایات الفرقان و ارزیابی آنها ‏به کشف مبانی حدیثی الفرقان پرداخته و به نقد و بررسی آنها پرداخته‌ایم.‏الفرقان در دو حوزه فقه الحدیث و نقد الحدیث، در ضمن تفسیرآیات به خوبی از روایات بهره برده است. ‏وی بر خلاف سنت مرسوم و متداول تفسیر قرآن با سنت که در الفرقان نیز شاهد آن هستیم، گاه از قرآن برای ‏تفسیر سنت بهره برده و ابهام روایات را براساس آیات برطرف نموده است. این امر خود می‌تواند آغازگر راه ‏نوینی در ارتباط سنت و قرآن قلمداد شود.‏در نقد احادیث و معیار قرآن، آقای صادقی در روایت غیر معارض با قرآن، کسب موافقت و وجود شبیه، ‏شاهد و مصداق از قرآن و در مرحله دوم مخالفت نداشتن با قرآن را کافی دانسته است.‏‎ ‎برخلاف روایات معارض ‏که ضرورتاً موافقت در یکی از روایات متعارضین باید لحاظ شود. ‏ظاهر قرآن بر نص حدیث صحیح، ترجیح دارد و هنگام تعارض باید ظاهر قرآن را اخذ نمود. وی ‏تخصیص یا تقیید قرآن در بعد نص و ظاهر، با روایتی که سنت قطعیه باشد، نپذیرفته است. ‏در الفرقان، سنت پیامبر اکرم9 از حروف مقطعه قرآن گرفته شده یعنی به گونه ای بر قرآن استوار و از ‏کتاب خدا گرفته شده است. یک بُعد وحی، همان معانی است که در حروف رمزی حروف مقطعه بر پیامبر9 ‏نازل شده است و از اختصاصات غیبی رسول خدا9 بوده که به ائمه معصومین: پس از ایشان نیز تفویض ‏شده است.‏آقای صادقی سیادت عقل را بر دیگر ادّله شرعیه پذیرفته زیرا عقل سلیم حکم به عصمت قرآن و برتری ‏و تقدم آن بر دیگر امور می‌دهد.‏دیدگاه ایشان نسبت به روایات اسباب نزول کاملاً تاریخی و یا حتی اجتهادی بوده است.‏در فقه و اصول فقه نیز چهار اصل کلی اتخاذ نموده که آرای فقهی بعد نیز بر همین محور می‌باشند:‏تفکر متفاوت مفسر در اصول فقه سبب شده در500 فتوای فقهی با دیگر فقیهان اختلاف نظر داشته ‏باشد. از آن جمله نماز قصر، زکات و... است. ‏کارائی سند صرفاً برای اطمینان صدور است نه تعیین ارزش و صحت حدیث. سند به تنهایی در الفرقان ‏نه دلیل رد روایت و نه عامل پذیرش آن است.‏براساس تمام آنچه آمد می‌توان نتیجه گرفت آقای صادقی در زمره قرآن محوران سنت مدار است که به ‏اصالت قرآن و حجیت حدیث قائل هستند و با قرآنیون تفاوت فکری و منشی بسیار دارد.‏در هر یک از مبانی و روش‌های آمده نقدهایی بر آنها وارد است.‏

در قرآن با واژگانی روبرو می‌شویم که برای دسترسی به معنای آنها نیازمند غور و تلاش بیشتر می‌باشیم که ‌از آنها به غریب القرآن یاد می‌شود؛ غریب القرآن از مهمترین شاخه‌های علم مفردات است و از جمله مهمترین آثار در این زمینه می توان به مسائل نافع بن ازرق از ابن عباس اشاره کرد.این پرسش و پاسخ‌ها، به سبب جایگاه بالای ابن عباس، مورد توجه محققین قرار می‌گیرد؛ و کمتر کسی به نقد و بررسی این پاسخ‌ها پرداخته‌است.با توجه به ‌اینکه فقط کلام پیامبر و معصوم حجیت دارد و جایگاه بالای علمی، حجیت آور نیست، پس نه تنها بر نقد و بررسی علمی این مجموعه اشکالی وارد نیست بلکه این بررسی می‌تواند برای محققین مفید فایده باشد.در این تحقیق 50 واژه قرآنی، با مراجعه به حدود 50 منبع لغوی و تفسیری، بررسی و با پاسخ ابن عباس در پرسش از معنای این واژگان که توسط نافع بن الازرق صورت گرفته، مقایسه و نقد گردیده‌است.

هدف از این تحقیق بررسی اکتساب زبان از دیدگاه قرآن کریم و روان­شناسی می­ باشد. در بررسی اکتساب زبان از دیدگاه قرآن کریم، از روش تحلیلی استفاده گردید. نتایج تحقیق نشان داد که دیدگاه قرآن کریم همسو با رویکردهای تعامل­ گرایی - به­ ویژه رویکرد پدیدارگرایی - اکتساب زبان را با توجه به سه بعد ذاتی، شناختی و یادگیری تبیین می ­نماید. اکتساب زبان (تکلم) در دیدگاه قرآن کریم به سه قسمت «تکلم بنیادی»، «قول» و «لسان» تقسیم می­شود. قرآن کریم اکتساب «تکلم بنیادی» را ذاتی، «قول» را شناختی و «لسان» را اکتسابی می­داند؛ تقسیم ­بندی­ ای که در هیچ رویکرد دیگری شبیه به آن مشاهده نشده است و می­ توان آن را از اعجازهای علمی قرآن کریم دانست. تحقیقات تحلیلی بیشتر بر روی تکلم بنیادی، قول و لسان و فهم ساز و کار های رشدی آن می­ تواند مبحث اکتساب زبان را در روان­شناسی به اجماع برساند.