جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف از انجام این پژوهش، بررسی معناشناختی و مبانی تعقل و کرامت انسانی از دیدگاه قرآن و ائمه معصومین (ع) می باشد. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی از نوع تحلیلی است که جامعه تحلیلی تمام منابع مربوط به موضوع تحقیق و نمونه تحلیلی تمام مواردی است که محقق بضاعت علمی و موقعیتی برای دسترسی به آن را داشته است می باشد. و روش گردآوری اطلاعات نیز بصورت کتابخانه ای می باشد که با استفاده از روش کیفی و تحلیل محتوا مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. یافته‌های پژوهش نشان داد که در قرآن کریم تعقل به معنای نیرویی است در انسان که به واسطه‌ی آن حق را می‌فهمد و عمل می‌کند. اما کرامت انسانی در قرآن کریم به معنای شریف و با فضیلت، بخشنده، باگذشت و نیکو آمده است و این معانی اگر چه ظاهراً با هم متفاوتند اما اصل تمام آنها شرف است. همچنین یافته ها نشان می دهد روایاتی که عقل را نور یا جوهری نورانی معرفی می‏کند، اشاره به ذات و حقیقت عقل دارد و روایاتی که موضع عقل را مغز (دماغ) دانسته، اشاره به شأن این جهانی عقل است که عقل، اگرچه ذاتا موجودی مجرد از مادی و روحانی است، برای تدبیر نفس و بدن در نشئه دنیا نیازمند به ابزار مادی است و مغز ابزار فعالیت علمی انسان در این دنیاست. اما کرامت در روایات به ‌معنای رفعت و بزرگواری یکی از موهبت‌های اختصاصی خداوند به انسان است. موهبتی که از دو بعد قابل بررسی است. یک بعد آن کرامت ذاتی، که اشاره به رحمت عام پروردگار دارد و دیگر کرامت اکتسابی است که خداوند بر انسان منت نهاد و زمینه رشد و تعالی را در نهادش به ودیعه گذاشت، تا بتواند از آن استفاده کند. هر کدام از دو مقوله تعقل و کرامت در قرآن و روایات دارای مبانی متعددی می باشند که از جمله مبانی تعقل می توان به خلقت ممتاز انسان، و موهبت الهی بودن تعقل اشاره داشت. از نگاه قرآن و معصومین (علیهم السلام) تعقل و کرامت دو بعد مهم از ابعاد وجودی انسان می باشند که منشأ پیدایش اصلی‌ترین گرایشات خاص حیات انسانی مانند حقیقت‌جویی، زیبایی‌دوستی، میل به خلاقیت و نوآوری، کشش به سوی عشق و عواطف انسانی می شود. برای دستیابی به این امر در نظام تربیتی باید اعتدال و توازن و تناسب را در پیش بگیریم و این ممکن نمی شود مگر در سایه توجه و تربیت بعد تعقل و کرامت انسان ها.

حق و مشتقاتش 287 باردر قرآن کریم به کار رفته اند ، حق در لغت به معنای ثبوت و مطابقت با واقع می باشد و علوم مختلف ، متناسب با موضوعاتشان معانی مختلفی از آن ارائه داده اند، مثلا در عرفان، حق به خداوند اطلاق می شودودر فلسفه ،گاهی به معنی صادق و زمانی به معنی امر واقعی به کار می رود . بر اساس این پایان نامه در قرآن کریم حق به 7معنا به کار رفته است که عبارتند از : حق در برابر باطل با مصادیق (خداوند ،قرآن،اسلام ،توحید و غیره)، ثابت و محقق ،راست ودرست ، شایسته و سزاوار ،نصیب، دَین و ارتکاب . در منطبق ساختن آیات با این معانی از تفاسیر معتبر شیعه و سنیو همچنین کتب وجوه قرآن بهره گرفته و اختلاف نظرها را با مراجعه به تفاسیر معتبر نمایان ساخته ایم و با توجه به اقتضای سیاق، وجه برتر را مشخص نمو ده ایم .

پایان‌نامه پیش رو به این منظور سامان یافته است، که به این پرسش پاسخ دهد که باتوجه به علم معنا شناسی، معنا ومقصوداز ذکر در قرآن کریم چیست؟ لذا با هدف تعیین دقیق معنای ذکر در قرآن و نشان دادن این که این کلمه تنها با معنای اساسی خود به کار نرفته است، این تحقیق انجام شده است. برای انجام این کار قبل از هر چیز آشنایی با مباحث معناشناسی لازم می‌باشد، که فصل اول کلیاتی در مورد این علم ارائه می‌دهد.فصل دوم به بررسی همنشین‌های ذکر پرداخته است. در ابتدای فصل معنای اساسی ذکر با مراجعه به معاجم کهن عربی مشخص گردیده است. سپس براساس مهم‌ترین همنشین‌های ذکر، آیات دسته‌بندی و بررسی شده‌اند. دسته اول شامل آیاتی هستند که ذکر با نام خداوند همنشین شده است. در این آیات، ذکر بیشتر به صورت امر، به کار رفته، و معنای ذکر، رنگ و بوی عبادی دارد. از آیات همنشینی ذکر و کلمه آیات، بیشتر معنایی مرتبط با تفکر و اندیشیدن و پند پذیرفتن برداشت می‌شود. در آیات همنشینی با نعمت، ذکر به صورت امر به کار رفته است. در واقع ذکر نعمت، به معنای یادآوری و عدم غفلت از آن‌هاست. چرا که این کار، حالت نرمش در انسان به وجود آورده، و وی را متوجه نعمت دهنده می‌کند. و به دنبال این نرم‌دلی، آمادگی برای پذیرش سخن نعمت دهنده، افزایش می‌یابد. لذا بعد از امر به ذکر نعمت در این آیات، شاهد دعوت به کارهایی چون وفای به عهد خداوند،‌ ایمان آوردن و عبادت هستیم. و در آیات همنشینی ذکر با فعل «نزل» و افعال مشابه آن چون «جاء»، «اتی»، و «القی» که به نحوی به جابجایی اشاره دارند، شاهد آن هستیم که ذکر عمدتاً با مسأله نبوت، فرستادن رسول و آموزه‌های وحیانی ربط پیدا می‌کند. در فصل سوم به جانشین‌های ذکر پرداخته شده است. این جانشین‌ها که به وسیله اشتراک همنشین‌ها و یا موازنه ساختاری آیات شناسایی شده‌اند، در سه گروه تقسیم‌بندی شده‌اند. گروه اول، حوزه آموزه‌های وحیانی است، که شامل کلمات قرآن، تورات، آیات قرآن و رسول می‌باشد. گروه دوم، حوزه اعتقادات است، که کلماتی چون هدایت، ایمان، فکر، علم، فقه و عقل، که به نحوی به عقاید و امور باطنی ربط دارند، در آن قرار گرفته است. و در گروه سوم، که حوزه عبادات است، کلماتی که شامل عبادت می‌شوند، قرار دارند. که این عبادات خود به دو دسته عبادات باطنی و عبادات ظاهری تقسیم می‌شوند. و کلماتی مانند رجع و تقوا در دسته اول، ‌و کلماتی چون عبادت، دعا، عمل صالح، نماز و تسبیح در دسته دوم قرار می‌گیرند. در فصل چهارم نیز به متقابل‌های ذکر پرداخته شده است. در واقع در این فصل کلماتی مانند ضلال، نسیان و غفلت که در تقابل مستقیم با ذکر قرار دارند،‌ بررسی شده‌اند. اما از کلماتی مانند اعراض، یعش، ونی، ولّی و صدّ نیز غفلت نشده است. چرا که این کلمات، اگر چه در تقابل با ذکر قرار ندارند، اما به نحوی اشاره به وضعیتی دارند که منجر به تقابل با ذکر می‌شوند.

منظور از دین‌داری و ایمان به خداوند، داشتن اعتقاد و باور به خدای منّان و ظهور و بروز رفتارهایی منطبق بر آیات و روایات است، نه صرفاً انجام اموری عبادی و شرکت در مظاهر مذهبی مثل عزاداری و زیارت. لذا منظور آن است که به همراه انجام امور واجب، آثار این امور به مانند خوش رفتاری، صبوری، عدم ظلم به اعضای خانواده و ... به وضوح در رفتار انسان مشهود باشد. با این تعریف این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد کتابخانه‌ای و اسنادی شکل گرفته است درصدد تحلیل نقش ایمان دراستحکام بنیان خانواده با بررسی آیات و روایات می‌باشد. با بررسی تفاسیر و کتب مربوط این نتایج حاصل می‌شود، که انسان دین مدار و با ایمان معیارمند است زیرا همیشه در خلوت و جلوت، خدا را بر رفتار خویش ناظر می‌داند؛ خویش را بر رعایت فضایل اخلاقی مانند صداقت، احترام، محبّت، گذشت و ... که قوام زندگی‌اند ملزم می‌داند؛ خود را از محرمات الهی مانند افتراء، دروغ و خیانت به شوهر، بی‌عفّتی و... که موجب گسستن زندگی می‌شوند بر حذر می‌دارد؛ به امور معنوی که بحران معنویت را در خانواده محو می‌نماید توجّه می‌کند. و انسان با ایمان در سایه ایمان به آرامش و سعادت واقعی نائل می‌شود و در برابر ناملایمات صبور و بردبار می‌شود و در همه‌ی امور به خداوند توکل می‌کند.

در زمینه تعلیم و تربیت می‌توان مهم‌ترین علت شکست نظریه‌های غربی را، مبتنی بودن آن‌ها بر نگاه‌های غیر الهی و گرایش‌های غیر آسمانی دانست. از جمله بزرگ‌ترین غفلت‌هایی که در زمینه تعلیم و تربیت در جامعه مسلمانان صورت گرفته است، عدم توجه کافی در بازشناسی حوزه‌های مختلف تعلیم و تربیت از جمله در زمینه روش و مهارت‌های تدریس با تکیه بر قرآن کریم بوده است.اگر چه در خصوص روش و مهارت‌های تدریس کارهای فراوانی از سوی دانشمندان صورت گرفته است؛ اما حاصل کار یا در نتیجه تحقیقات تجربی بوده و یا اگر از جانب دانشمندان مسلمان صورت گرفته براساس روایات انجام شده است. جنبه تمایز این نوشتار با تحقیقات صورت گرفته این است که روش‌ها و مهارت‌های تدریس با اقتباس از قرآن کریم و با توجه به اصول و مبانی انسان شناختی قرآنی انجام یافته است.در این پژوهش روش‌های تدریس بر اساس شاخص قرآنی در قالب دو دسته کلی روش‌های استدلالی و تجربی تقسیم شده‌اند. روش‌های استدلالی به دو بخش روش‌های عقلی- استدلالی و روانی- استدلالی و روش‌های تجربی به سه بخش روش‌های عملی، دیداری و شنیداری توضیح داده شده‌اند. بدین صورت که برای هر روش تدریس، علاوه بر تعریف علمی آن، با ذکر آیه یا آیاتی، مستند بودن آن روش به قرآن کریم بیان شده است.مهارت‌های معلمی نیز، بر اساس زمان تدریس و شخصیت معلم دسته بندی شده‌اند. مهارت‌های تدریس شامل مهارت‌های قبل، ضمن و بعد از تدریس و شخصیت معلم شامل مهارت‌های تخصصی، شناختی، اخلاقی و استفاده از امکانات و وسایل بیان شده‌اند و بدست آمده است که هر چند روش‌های تدریس قرآنی در مقایسه با روش‌های تعلیم و تربیت غربی تفاوت چندانی با هم ندارند؛ اما از نظر مبانی و اصول و همچنین از نظر مهارت‌های تدریس تفاوت‌های فراوانی با هم دارند.

درقرآن کریم ،ازبرخی پیامبران با عنوان "اولوالعزم"(احقاف، 35)یاد شده است. پیامبران اولوالعزم؛پیامبرانی که صاحب کتاب و شریعت هستند واز دیگر پیامبران الهی برترند، ودرقرآن کریم شأن ومقامی بس والا دارند. نوح،ابراهیم ، موسی، عیسی(ع) ومحمّد (ص)که نام آنها بارها درقرآن کریم یاد شده است وخداوند متعال، آنهارا با زیبنده ترین اوصاف مدح وستایش کرده است .دراین رساله ابتدا روایات قرآن کریم وعهدین از داستان پیامبران اولوالعزم ، بررسی و مقایسه شده است .داستان این پیامبران الهی، درتورات ، بازتاب گسترده ای داشته وبه صورت مشروح بیان شده است.اما انجیل مقدس به صورت مستقل به داستان این پیامبران نپرداخته وتنها به منظور تبیین بهترتعالیم دینی خود به بخش هایی ازداستان زندگی پیامبران اولوالعزم به صورت مختصر، اشاره کرده است. سپس چگونگی بازتاب داستان پیامبران در"النوبه الثانیه"تفسیرکشف الاسراروعده الابرارمیبدیآورده شده است.رشیدالدین میبدی، تفسیر آیات مربوط به داستان زندگی پیامبران اولوالعزم را به صورت مشروح بیان نموده وعلاوه برذکر علل برخی رخدادهای زندگی پیامبران ، به شرح جزئیات نیز ،پرداخته است.البته چگونگی بازتاب داستان پیامبران اولوالعزم درقصص الانبیاء نیز،آورده شده واز نظرات تفسیرالمیزان به عنوان تفسیرمعتبرشیعه استفاده شده است. در" النوبه الثالثه" نیز، داستان این پیامبران الهی مورد توجّه صاحب کشف الاسراروعده الابراربوده،ولی به گزینش برخی وقایع که صبغه عرفانی داشته ، پرداخته است وهمه وقایع زندگی پیامبران اولوالعزم رابا توجه حجم عظیم تفسیر کشف الاسرار، تأویل نکرده است. دراین رساله، دیدگاه میبدی در"النوبه الثانیه"درجایگاه یک مفسّروهمچنین در"النوبه الثالثه "درجایگاه یک عارف، با یکدیگر مقایسه شده است و تفاوت دیدگاه این دانشمند قرن ششم درارائه داستان مهم ترین چهره های قرآنی یعنی؛ زندگی پیامبران اولوالعزم،تبیین شده است.اگرچه درنوبه الثانیه ، میبدی پیامبران اولوالعزم را تنها به عنوان یک پیامبرالهی معرفی کرده است؛امادر نوبه الثالثه ،پس ازطرح مفاهیم بلندعرفانی، عملکرد پیامبران خدارادرآزمون های مختلف تحلیل وآنها را به عنوان الگویی ، برای سالکان طریقت معرفی کرده است.

انسان بر اساس میل طبیعی و فطری خویش، کار نیک را تحسین می‌کند و کار زشت را تقبیح می‌نماید. و به دنبال آن از کار زشت دوری گزیده و نیکوکار می‌گردد. امّا گاهی کارهای زشت، زیبا جلوه‌گر می‌شوند و به همین جهت انسان چنین رفتاری را خوب و نیکو به شمار آورده و آن را انجام می‌دهد. و چه بسا انجام این قبیل رفتارها را ادامه داده و بارها نیز تکرار کند. این گونه افراد از نگاه قرآن کریم، زیان‌کارترین مردم می‌باشند. چراکه به خیال باطل می‌پندارند، نیکوکاری می‌کنند.از این رو سعی شده است که در فصول شش گانه‌ی این پایان نامه بعد از پرداختن به کلیّات در فصل اول، در فصل دوم عوامل زیبا جلوه‌گری کردار، بررسی شوند. این عوامل بر اساس نتایج به دست آمده عبارتند از: خداوند متعال، شیطان، هوای نفس، همنشینان بد. فصل سوم دارای دو گفتار است. که در گفتار اول به بررسی گروه‌های مبتلا به زیبا جلوه‌گری پرداخته شده است. و در گفتار دوم افراد مبتلا به زیبا جلوه‌گری، مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در قرآن کریم، اموری چون: ایمان، خورشیدپرستی، سوءظن، فرزندکشی، مکر کافران و دوست داشتن شهوات، به عنوان امور زیبا جلوه داده شده معرّفی شده‌اند، که در فصل چهارم در مورد این امور، به تفصیل سخن به میان آمده است. در فصل پنجم به پیامدها و نتایج زیبا جلوه‌گری پرداخته شده است و حاصل این پردازش، از این قرار است که فراموشی خدا، غفلت، کوری قلب، انحراف از حق، عُجب، تحیّر، گمراهی، مانع شدن از راه خدا، مسخره کردن مومنان، شکست در جنگ، ارتداد و خسران، پیامدها و نتایج زیبا جلوه‌گری می‌باشند. فصل ششم حاوی مهم‌ترین بحث، یعنی راه‌های جلوگیری از زیبا جلوه‌گری می‌باشد، و بر همین اساس، می‌توان گفت که ایمان، تقوا، اخلاص، امید به لقای خدا، صدق در گفتار، توبه و توجّه به فرجام عمل، از موانع پیدایش زیبا جلوه‌گری هستند.کلیدواژه: قرآن، زیبا جلوه‌گری، کردار، تسویل، تزیین، شیطان، اعمال، خسران.

در فلسفه صدرالمتألّهین که برهان و عرفان در هم آمیخته و در رسیدن به حقیقت هماهنگ گشته اند، قرآن کریم از جایگاه برجسته ای برخوردار است. وی در آثار خویش، از جمله «الحکمه المتعالیه فی الأسفار الأربعه العقلیّه»، «أسرار الآیات و أنوار البیّنات»، «مفاتیح الغیب» و دیگر آثار، آیات قرآن را با اهداف و مقاصد گوناگونی به کار برده است. بی شک، در برداشت و فهم وی از آیات قرآن، اندیشه های عرفانی و فلسفی او نقش قابل توجّهی دارند؛ به گونه ای که گاه موجب شده اند که وی معنای دقیق تری را از قرآن برداشت کند و گاه او را از معنا و مقصود قرآن دور کرده اند.یکی از کتاب هایی که ملاّصدرا در آن، از آیات قرآنی استفاده نموده است، کتاب «الشّواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیّه» می باشد، که از آخرین آثار وی و مشتمل بر آخرین آراء اوست. وی در این کتاب، مانند بسیاری از دیگر آثارش، به دفعات به آیات قرآن استناد نموده است که با نگاهی گذرا در این کتاب، این امر به روشنی قابل مشاهده است.در پژوهش حاضر، کاربردهای آیات قرآن توسط صدرالمتألّهین در یکی از مشاهد پنجگان این کتاب، تحت عنوان مشهد سوّم، که به بحث پیرامون نفس می پردازد، مورد نقد و تحلیل قرار گرفته است. بدین منظور، کاربردهای آیات در این مبحث، در چهار قسم دسته بندی شد: آیاتی که وی به تفسیر و نیز تأویل آنها پرداخته است، آیاتی که در اثبات مطالب خود به آنها استدلال نموده است، آیاتی که در تأیید نظرات خود به آنها استشهاد کرده است، و آیاتی که صرفاً به طور ضمنی در طیّ مباحث خود به کار برده است. سه دست نخست، با تفسیر آنها در تفاسیر عمد قرآنی مقایسه گردیده است تا روشن شود که آیا به کارگیری این آیات در آن مواضع و استفاده از معنای مورد نظر ملاّصدرا، با تفسیر آنها در این تفاسیر همخوانی دارد یا نه تنها فرضیّه بحث این است که چنین همخوانی وجود دارد. در این پژوهش، برای نخستین بار است که کاربردهای صدرا از آیات قرآن، با تفاسیر قرآنی مقایسه گردیده است، چنین کاری تاکنون بی سابقه بوده است. نتیجه این مقایسه این است که در بسیاری از موارد، چنین همخوانی وجود ندارد و ملاصدرا در این آیات، برداشتی مغایر و متفاوت از دیگران ارائه داده است؛ در این موارد، آراء و پیش فرض های فلسفی او سبب شده اند که فهم او از این آیات با ظواهر آنها مغایر و ناسازگار باشد و به نظر می رسد که وی در این موارد مرتکب تفسیر به رأی شده است. همچنین در برخی از موارد، برداشت او از آیات تنها با تفسیر آنها در برخی از تفاسیر عمده، موافق و سازگار است. و سرانجام در برخی دیگر، نه تنها بین برداشت او از آیات و تفسیر آنها در هم تفاسیر عمده همخوانی وجود دارد، بلکه در این موارد، وی به کمک آراء و اندیشه های فلسفی خود، توانسته است برداشت واضح و دقیقتری را از این آیات ارائه دهد.

هدف نهایی از خلقت انسان و غایت و نهایت همه‌ی اولیای خداوند و بندگان صالح او قرب به خداوند و آرام گرفتن در جوار اوست. حقیقت قرب، معرفت راستین حق در سایه‌ی عبودیت است که با رعایت تکالیف و عبادات و ملازمت اعتقاد حق، اعمال صالحه ارتقاء می‌یابد. مراتب قرب و معرفت و اطاعت مترتب بر آن از طریق تمسک به وجه الله و حبل المتین، سلوک در مسیر صراط مستقیم، بندگی خاص، توجه و مراقبت بر یاد خدا و ایمان و عمل صالح شکل می‌گیرد.از اوصاف برجسته‌ی مقربین می‌توان ولایت‌پذیری، سبقت در ایمان و عمل صالح و شهادت و نظارت بر اعمال نیکان را نام برد.مصادیق مقربین در مرتبه‌ی اول سابقون اکمل، از انبیای عظام و ائمه ? و در رأس ائمه، حضرت امیر ? می‌باشند. پس از آن، شیعیان آن حضرت و سایر ائمه و در مرتبه‌ی آخر مومنان سبقت‌گیرنده در اعمال نیک در امت اسلام قرار دارند.

معناشناسیِ همزمانی، بر اساس نسبت های بینامتنی، واژگان مرتبط را تحلیل می کند. نسبت های راهگشا در معناشناسی همزمانی علم عبارتند از: نسبت صرفی، نحوی، همنشینی، جانشینی و تقابل.نسبت های صرفی و نحوی مشخص کننده انواع عالمان ـ خدا، انسان، فرشته، جنّ، حیوانات، موجودات بی-جان ـ متعلق علم، رابطه تعلیمی بین عالمان، مواد و شیوه های تعلیم است.همنشین های علم، به همنشین های توصیفی، ابزاری، تأثیرپذیر و تأثیرگذار تقسیم می شود. همنشین های توصیفی ـ احاطه، وسعت ـ مولفه های لازم برای تحقق علم را بیان می کنند. قلب، فواد، سمع و بصر همنشین های ابزاری علمند. این ابزار در سه سطح ابزار حسی ـ عین، اذن ـ ، ابزار عقلی حسی ـ سمع، بصر ـ و ابزار روحانی ـ قلب، فواد ـنمود دارند. ایمان و واژگان مرتبط مهمترین همنشین تأثیرگذار و تأثیر پذیر علمند.جانشین های علم، هرکدام اشاره به لایه ای از معنایی علم دارند. عقل مهمترین جانشین علم است که علاوه بر معنای معرفتی، منبع علم نیز به حساب می آید. برای فهم درست معنای علم در نسبت مقابل ها، مقابل های علم و جانشینان آن بررسی می شود. جهل و ظن سهم ویژه ای به خود اختصاص می دهند. در تحلیل معناشناختی، جهل مقابل عقل و ظن لایه ای از علم است.