جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان ها به طور فطری زیبایی را دوست دارند. از این رو، آرابش و زینت همواره مورد توجه آنها بوده است که در عصر حاضر نیز گسترش و توسعه این مسئله در جوامع به وضوح دیده می شود. با توجه به مبتلا بودن، مسئله زینت از اهمیت زیادی برخوردار است و لازم است روشن شود که آرایش و زینت از نظر قرآن و سنت رسول اعظم صلی الله علیه و آله وسلم چه جایگاهی دارد و دستورهای ایجابی و سلبی درباره «زینت» در کتاب و سنت بررسی شود. در مورد زینت و آرایش اصل بر مباح بودن آن است و آرایش زن برای شوهر و شوهر برای همسر خود مستحب است، اما آرایش زن برای مردان بیگانه حرام، نامشروع و زمنیه ساز فساد و بی بند و باری است. زینت و آرایش با وسایل مختلفی مانند لباس، زینت الات، پاکیزگی، بوی مطبوع، آرایش مو و چهره انجام می شود. در ارتباط با لباس و آراستگی اموری مستحب و برخی مباح و برخی هم حرام است.

اهمیت روش تفسیر قرآن به قرآن در منبع­بودن خود آیات برای فهم قرآن است؛ زیرا در یک موضوع، آیات متعددی با یکدیگر سنجیده شده و نتیجه­گیری می‌شود. سنجش آیات با یکدیگر، روش عامی است که گونه‌های متنوعی را دربردارد. این مقاله، گونه‌های کاربردی تخصیص آیات عام به وسیله‌ آیات هم­سو را بررسی می­کند که حکایت­گر بهره­مندی از روش تفسیر قرآن به قرآن، به­ویژه در تفاسیر ارزشمندی مانند المیزان علامه طباطبایی است. در نوشتار حاضر که با روش توصیفی-تحلیلی گردآوری شده است، ارتباط بین قاعده اصولی الفاظ در بحث عام و خاص با روش تفسیری قرآن به قرآن بررسی شده و این نتیجه به دست آمده است که با توضیح آیه عام توسط آیه عام دیگر یا تخصیص آیه عام به وسیله آیه خاص دیگر، تفسیر قرآنی حاصل می­شود.

علم قرائات قرآن کریم، از باسابقه‌ترین و پر تألیف‌ترین موضوعات علوم قرآن است. تأثیر این دانش بر علم تفسیر و ادبیات عرب اهمیت آن را دوچندان می‌کند. نگارش قرائت‌های مختلف قرآن کریم پس از عصر نقل شفاهی قرائات آغاز گردید و از نخستین سده‌های هجری موردتوجه و عنایت ویژه علماء، ادیبان، مفسران و قرآن‌پژوهان قرار گرفت و در این زمینه آثار بسیاری تألیف گردید. این آثار ابتدا به‌صورت بخشی از تفاسیر و کتاب‌های علوم قرآن و حدیث و ادبیات عرب و سپس به‌صورت نگاشته‌های مستقل در قالب‌های گوناگونی مانند «مُفرَده» (تک‌نگاری)، «موسوعه» (جامع نگاری) و توجیه نگاری وجوه قرائات به روش‌های محرره (منضبط) و مرسله (آزاد) تدوین یافت. تحقیق پیش رو، به روش نگاهی اجمالی به آثار نگاشته شده در علم قرائت دارد و با بررسی اولین کتاب‌های علم قرائت، قدمت این دانش را نشان می‌دهد. همچنین با پی‌جویی کتاب‌های مهم علوم قرآن، تفسیر، حدیث و ادبیات، میزان شیوع و گستردگی علم قرائت در هر یک ازاین‌گونه کتاب‌ها در میان آثار شیعه و اهل‌سنت موردبررسی قرار می‌گیرد. علاوه بر این نوشتار حاضر با گونه شناسی کتاب‌های مربوط به علم قرائت، خواننده را با انواع مختلف تحقیقات علم قرائت آشنا می‌سازد. بدین ترتیب مقاله حاضر می‌تواند راهنمای مناسبی برای محققان رشته علوم قرآنی باشد تا آثار نگاشته شده در علم قرائت را بشناسند و بتوانند در تحقیقات خود از این آثار استفاده کنند.

یکی از علوم قرآنی که در فهم، ترجمه و تفسیر کلام الهی تأثیر مستقیم دارد، علم قرائت قرآن است. به همین جهت تلاش مفسران از دیرباز بر این بوده که با توجه قرائت‌های مختلف و تأثیر گذاردن آن‌ها در فهم قرآن، بتوان بهترین برداشت را مطابق قرائت مقبول عرضه نمود. در این نوشتار گونه‌های اختلاف قرائات از هفت‌قرائت مشهور در سوره یوسف بررسی و تحلیل گردیده است. بررسی‌ها حاکی از آن است که روایات حول محور سوره مبارکه یوسف یا در حوزه اختلاف قرائاتی است که به صیانت قرآن از تحریف لطمه نمی‌زند و یا در مقام بیان معنا و تفسیر آیه است که از روی سهل‌انگاری به‌عنوان اختلاف قرائات مطرح شده است می‌توان اذعان داشت که اختلاف قرائات، در اکثر کلمات مورد اختلاف از قبیل اختلاف در کیفیت قرائت ازلحاظ اماله، فتح، ادغام، اظهار، تفخیم، ترقیق و... است و یا اختلاف در اعراب کلمه‌ای است که به معنا خللی نمی‌رساند و می‌توان با روش تحقیق تطبیقی به بررسی سیاق آیات، قواعد صرفی و نحوی، سازگاری با معنای آیات، انسجام در الفاظ آیات و موسیقایی آن، محقق را به قرائت صحیح که همان قرائت مشهور است؛ رهنمون سازد.

مسئله اختلاف قرائات از دیرباز مسئله‌ای مهم در مباحث علوم قرآنی بوده و اندیشمندان و مفسران اسلامی نیز بدان پرداخته‌اند. اختلاف قرائات در نزد عالمان مسلمان، مسئله بغرنجی به شمار نمی­رود؛ اما در دوران متأخر، این مسئله در نظر خاورشناسان بسیار بزرگ جلوه نمود و پژوهش‌های زیادی در غرب بدان اختصاص یافت. یکی از رهیافت‌های اخیر خاورشناسان برای تشخیص قرائت صحیح، استخدام واژگان زبان­های غیرعربی، همچون عبری، سریانی، نبطی و غیره است. رهیافت جایگزینی واژگان دخیل توسط دانشمندان عهد جدید نیز به کارگرفته شده و به‌عنوان معیارهایی چون معیار زبان یونانی و بافت آن و معیار پدیده زبان سامی (آرامی) و یا ویژگی­های محیطی فلسطین مطرح شده است. نوشتار پیش­رو به روش توصیفی ـ تحلیلی، به تبیین این رهیافت در قرآن و عهد جدید پرداخته و کاربست آن در مسئله اختلاف قرائات قرآنی را مورد ارزیابی و نقد قرار داده است. نتایج این پژوهش نشان می­دهد که هرچند نباید از اهمیت این رهیافت و موفقیت آن در مطالعات انتقادی عهد جدید چشم­پوشی کرد؛ اما کاربست آن در موارد اختلاف قرائات قرآنی با اشکالاتی چون تعمیم ناصواب، گسستگی از فهم عینی و تاریخی، توهم توطئه همگانی، مبهم­تر و غامض­تر بودن از قرائت رسمی قرآن و بی‌اعتبار دانستن سند قرائات مواجه است.

تجلي هويت به‌عنوان سرچشمة معنا و پاسخ به کيستي و چيستي حقيقت‌ِ انسان‌ها در ساحت‌هاي مختلف، معنابخش زندگي آنهاست. کشف نگاه قرآن به اين حقيقت و واکاوي مشخصه‌ها و اوصاف اصلي آن ـ که بازنمايي صفات ذاتي انسان‌ها در عرصه‌هاي گوناگون است ـ مي‌تواند به بسياري از مباحث مرتبط با عناصر ارزشي و هنجاري انسان پاسخ دهد و مسير روشني را براي حل برخي معضلات مربوط به آن، از جمله تناقض‌هاي هويتي، ارائه كند؛ چون مسئلة هويت، پيش از توصيفي بودن، مسئله‌اي وجودشناختي است. از افق آيات، سعي شده است تقريري جديد از دلايل نظري مربوط به آن، براي ترسيم وابستگي افراد به جايگاه و منزلت خويش ارائه شود. اينکه در منطق وحي، درون‌ماية هويت، منشأ اصلي و نيز مرجع تشخيص آن چيست و در طي چه بافتاري تعريف و تحليل مي‌شود، از دغدغه‌هايي است که در اين مقاله تلاش مي‌شود با استفاده از آيات و تفاسير بدان پرداخته شود. اين مقاله با تکيه بر مطالعات کتابخانه‌اي و به‌لحاظ ماهيت روش از نوع توصيفي ـ تحليلي است که از طريق روش اسنادي، داده‌هاي لازم استخراج و يافته‌هاي آن تحليل و تفسير شده‌اند.

سبک‌ زندگي، به‌ويژه در سدة اخير جايگاه مهمي در ادبيات علوم انساني مغرب‌زمين به‌ خود اختصاص داده است. اما ورود اين مفهوم با تلقي جديد آن به ادبيات مطالعات اسلامي سابقه چنداني ندارد. در واقع رواج سبک ‌زندگي در کشورهاي اسلامي از جمله در ايران، بيشتر با پسوند «اسلامي» بوده است. بدين‌ترتيب، «سبک‌ زندگي اسلامي» سازه‌اي مفهومي است که در بررسي آن به هر سه واژۀ «سبک»، «زندگي» و «اسلامي» بايد توجه کرد. قيد «اسلامي» به سبک ‌زندگي بيانگر تمايز ماهوي اين نوع سبک ‌زندگي، از سبک‌‌هاي رقيب يا مشابه است. بنابراين، سبک ‌زندگي اسلامي منطقاً بازتاب‌‌هاي خاص در عرصه‌‌هاي ارتباطي، بخصوص در عرصه تعاملات انسان با همنوعان خود دارد. اين پژوهش با توجه به اين تمايز، اين پرسش را مطرح مي‌کند که اصول حاکم بر تعامل با «مردم» در سبک ‌زندگي اسلامي و خاستگاه مباشناختي آن از منظر قرآن کريم کدامند؟ نتيجه‌ تحقيق، که با استفاد از ظرفيت‌‌ روش‌‌هاي توصيفي و تفسيري انجام شد، اين است‌ که سبک‌زندگي اسلامي در بُعد بينشي؛ عقيده به اشتراک در خلقت، برخورداري انسان از کرامت ذاتي و تفاوت‌‌هاي طبيعي زن و مرد؛ و در بُعد کنشي؛ به اصولي از جمله حق‌مداري، ولايت‌مداري، امانت‌داري، جمع‌گرايي، تقدم اخلاق بر حقوق و مانند آن استوار است.

مفسران در تبیین معنای «لایرجون لقاءنا» در آیه هفتم سوره یونس احتمالات مختلفی شامل خوف، طمع، توقع و تصدیق را مطرح کرده‌اند. در این میان«خوف» از جمله مفاهیمی استکه حمل آن بر رجاء با چالش و ابهام جدی مواجه است؛ زیرا بررسی قرائنی چون معنای وضعی لغت رجاء و قرائن درون‌ متنی مبتنی بر محور همنشینی نشان می‌دهد رجاء حداقل در این آیه به خصوص با خوف معادل نیست. مشکل دیگری که به نحوی شامل اکثر خوانشهای تفسیری این آیه از جمله خوانش مورد بحث می‌شود عدم توجه به رویکرد انگیزشی آیه در تبلیغ آخرت‌گروی امید محور، به جای آخرت ‌باوری استدلال محور است، نکته‌ای که علی رغم دارا بودن مویداتی چون گزینش و چینش واژگانی آیه در تفاسیر مفغول مانده و مورد بی توجهی قرار گرفته است. به عبارت دیگر در حالیکه با مطالعه تفاسیر ذهن مخاطب معطوف معادباوری و تبعات ناگوار معادگریزی به عنوان یک اصل اعتقادی می‌گردد، آیه سعی دارد پنجره دیگری غیر از آنچه معاد را به عنوان یک باور و اصل اعتقادی لازم الاطاعه می‌نمایاند به روی مخاطب بگشاید و قوای ذهنی او را نسبت به ظرفیت امیدبخش معاد تهییج و در یک کلام معادگرایی و نه معادباوری را ترویج نماید. این نوشتار با هدف تقریر و تحلیل دیدگاه ناظر به معادل انگاری رجاء با خوف و همچنین طرح این ادعا که این آیه به خصوص با موضوع محوری معاد در صدد ایجاد گرایش و نه بینش نسبت به حیات اخروی است به سامان رسیده است.

بررسی تاریخ علوم قرآنی در دوره معاصر ایران از اهمیت خاصی برخوردار است و شناخت آن می‌تواند راهگشای تحقیقات آتی علوم قرآنی به زبان فارسی باشد. بی تردید تاریخ قرآن دکتر رامیار و تاریخ قرآن دکتر حجتی در میان کتب فارسی تاریخ قرآن معاصر از جایگاه مهم و تأثیرگذاری برخوردار است. هر دو کتاب، کتاب سال جمهوری اسلامی شده و از منابع مهم دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری رشته علوم قرآنی هستند. از این رو در این مقاله برای درک جایگاه آثار و تحقیقات علوم قرآنی، این دو کتاب معرفی شده، و در زمینه‌های ساختاری و محتوایی با یکدیگر مقایسه شده‌اند. مقایسه ساختاری و محتوایی دو کتاب نشان از امتیازات و ویژگی‌های برتر کتاب تاریخ قرآن دکتر رامیار نسبت به سایر کتب تاریخ قرآن و حتی تاریخ قرآن دکتر حجتی (که آخرین کتاب تاریخ قرآن است که عنوان کتاب سال را کسب کرده)، دارد؛ این مهم نشان می‌دهد که بعد از کتاب دکتر رامیار تحقیقات علوم قرآنی سیر صعودی نپیموده است. این امتیازات عبارتند از: استفاده از منابع بیشتر، نقل و نقد آراء مستشرقین، جمع بندی نظرات و اقوال دانشمندان علوم قرآن، دقت در نقل آراء و اقوال گوناگون، طرح مباحث تخصصی و علمی در هر موضوع، وجود جداول متعدد در خصوص ترتیب سور قرآن.

یکی از مباحث مهم علوم قرآن، بحث در باب وحی است. این بحث در روزگار ما اهمیتی مضاعف یافته و بیش از پیش مورد توجه صاحبنظران قرار گرفته است. محور اصلی بحث در باب وحی تحلیل ارتباط خدا و انسان است، اما این ارتباط فقط به بحث وحی اختصاص ندارد و برخی دیگر از مباحث علوم قرآن نیز از همین منظر شایسته بحث و بررسی است. ادعای این مقاله این است که جز بحث وحی، در برخی دیگر از مباحث علوم قرآن نیز باید مساله را از زاویه نسبت میان خدا و انسان نگریست. از این جهت هم ابعاد مختلف بحث در باب وحی و نزول قرآن و هم برخی دیگر از مباحث علوم قرآن از قبیل اعجاز قرآن، حجیت ظواهر قرآن، نسخ، محکم و متشابه، اسباب نزول، مکی و مدنی، تناسب سور و آیات، اختلاف قرائات، تحریف قرآن و حدوث یا قدم قرآن از چشم‌انداز دیگری مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. چنین نگرشی مقدمه تحول در علوم قرآن بر اساس دیدگاه‌ها و چشم‌اندازهای جدید در تحلیل رابطه میان خدا و انسان خواهد بود.