جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از مفاهيم قرآني که جايگاه ويژه‌اي در ميان مفاهيم ناظر بر روابط اجتماعي ميان مسلمانان در جامعه اسلامي دارد، مفهوم «قرض حسن» است. ترکيب وصفي «قرضاً حسناً» شش بار، و با فعل آن از باب اِفعال مجموعاً دوازده بار در قرآن مجيد آمده است. مقاله حاضر درصدد است با روش تحليلي، به واکاوي اين مفهوم در فرهنگ عرب و قرآن بپردازد و رابطه اين مفهوم قرآني را با تلقي عمومي و ديدگاه مفسران از آن ارزيابي کند. حاصل پژوهش آن است که «قرض حسن» از نظر مفهوم، انواع تعامل نيک با ديگران را شامل مي‌شود، و «قرض حسن به خدا» هر نوع عمل خداپسندانه را دربر مي‌‌گيرد؛ اما در بافت قرآن مجيد صرفاً درباره خدا به‌کار رفته است و در همه موارد کاربردش، مؤمنان با اين تعبير، به کمک‌هاي مالي به پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم به‌منظور دفاع از دين و جامعه اسلامي يا گسترش دين در زمين يا اطاعت از پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم سفارش و تشويق شده‌اند. در روايات اهل‌بيت عليهم السلام نيز اين مفهوم قرآني به تقديم مال به امامان معصوم عليهم السلام با همان دو هدف يادشده تفسير شده است، که در عصر غيبت قابل تعميم به کمک‌هاي مالي به فقيهان جامع‌الشرايط يا حاکم مشروع (ولي فقيه) به منظور تحقق همان دو هدف است.

پژوهش حاضر در پي پاسخ به اين پرسش است که قرآن کريم چگونه مخاطبان خود را به رعايت الزامات اخلاقي فراخوانده و نظريه هنجاري خود را بر چه پايه‌اي قرار داده است؟ نويسنده به روش کيفي، با توصيف و تحليل مفاهيم اخلاقي قرآن به نتايج زير دست يافته است. قرآن کريم براي ترغيب مخاطبان به زندگي اخلاقي، بر نتايج فعل اخلاقي تأکيد کرده است؛ نتايج يادشده در قالب واژگاني مانند سعادت، فوز، فلاح، نجات، لذت، امنيت، بشارت، آرامش، رنج، تشويش، انذار، و شرح و بسط زندگي بهشتيان و دوزخيان، آموزه‌هاي قرآني پرشماري را به خود اختصاص داده است که بازگوکنندة سازگاري في‌الجمله اخلاق قرآني با نظريه‎هاي غايت‌گراست. غايت‌‌گرايي با انسان‌شناسي قرآني و اسلوب‌هاي تربيت اخلاقي قرآن سازگار است. ‌غايت‌گرا بودن نظام اخلاقي قرآن، به مفهوم انکار ارزشِ فضيلت‌ و مسئوليت ‌اخلاقي نيست؛ در شماري از آيات، قرآن رفتارهايي را که با انگيزه انجام وظيفه اخلاقي انجام مي‌گيرد يا منشأ آنها فضيلت انساني است، مي‌ستايد. قرآن مخاطبان خود را به فضيلت‌محوري و تکليف‌مداري تشويق مي‌کند و آن را دو راهبرد مؤثر در تربيت اخلاقي ‌مي‌داند؛ اما عام‎ترين پاسخ قرآن، براي توجيه همه الزامات اخلاقي، غايت ‌فعل اخلاقي است؛ نه فضيلت‌ انساني و نه وظيفه ‌اخلاقي.

اين مقاله با روش توصيفي‌ـ تحليلي به بررسي نقش اثباتي و سلبي گرايش‌‌هاي متعالي در رفتارهاي اجتماعي انسان از منظر قرآن مي‌پردازد. هدف پژوهش نشان ‌دادن تأثير اين گرايش‌ها بر رفتارهاي اجتماعي آدمي از حيث ايجاد، تقويت، جهت‌دهي يا ترک و تضعيف آنهاست. يافته‌هاي پژوهش حاکي است که از نظر قرآن، گرايش به خدا و کسب رضاي الهي و محبت به خدا در دو رفتار ايثار و انفاق، اثر اثباتي از نوع صدور، تقويت يا جهت‌دهي دارد. همچنين گرايش به خدا و کسب محبت و رحمت الهي و نيز کمال‌طلبي، در فعل جهاد به‌نحو صدور و تقويت رفتار اثرگذارند. به‌‌علاوه، گرايش به خدا و محبت الهي در تربيت و اصلاح خانواده، نقش اثباتي از نوع جهت‌دهي، و در تعالي جامعه نقش اثباتي از نوع صدوري دارد؛ اما همين گرايش در مهار و مديريت رفتار جنسي، و نيز عدالت‌طلبي در پرهيز از قضاوت‌هاي سطحي، تأثير سلبي از نوع ترک دارد. نقش کمال‌طلبي در منت‌گذاري در انفاق سلبي است. همچنين عزت‌طلبي و گرايش به خدا، در دوستي با دشمنان خدا نقش سلبي از نوع ترک رفتار دارند.

روش تفسير اجتهادي جامع، به اقتضاي روش‌ها و گرايش‌هاي تفسيري رايج، مي‌تواند تحليل و تعريف خاص خود را بيابد و حسب غايات و مقاصد خويش، اصول نظري و عملي ويژه‌اي داشته باشد؛ از جمله با محوريت روش قرآن‌گرايانه ـ با الهام از تجربه نسبتاً موفق علامه طباطبايي در الميزان ـ مي‌توان روش تفسير اجتهادي قرآن‌محور را تعريف كرد. برجسته‌ترين اصول اين تفسير را مي‌توان در سه دسته دنبال کرد: الف) اصول نظري (مباني نظري) شامل: 1. قلمرو خاص تفسير نسبت به ديگر دانش‌هاي ديني قرآني؛ 2. محوريت قرآن در ميان منابع معرفتي دين؛ 3. سازگاري و همخواني دروني آيات قرآن؛ 4. مرجعيت قرآن نسبت به معرفت‌هاي انساني؛ ب) اصول عملي (قواعد کلي) شامل: 1. تثبيت حجيت و اعتبار روش قرآن‌گرايانه در پرتو ادله روايي و سيره عملي معصومان؛ 2. جست‌وجوي آيات هم‌مضمون به لحاظ لفظي و معنايي؛ 3. يافتن اصول كليدي و كلي حاكم بر مفاهيم و معارف قرآن؛ 4. اهتمام به قرائن سياقي قرآني؛ 5. انسجام‌يابي آيات متناظر (محكم و متشابه، عام و خاص، مطلق و مقيد، مجمل و مبين، و منسوخ و ناسخ)؛ 6. توجه به اصول توسعة دلالي در مفاهيم قرآن؛ و ج) اصول غايي با عنوان عام تفسير در خدمت هدايت‌هاي ديني.

واژه «نعمت» و مشتقاتش در 81 آيه از قرآن کريم آمده است. در بسياري از اين آيات مي‌توان از راه سياق و ساير قراين به ‌معناي نعمت پي برد؛ ولي اگر اين واژه در آيه‌اي مطلق ذکر شده باشد، عموم قرآن‌پژوهان با اجراي قاعده اصالة‌الاطلاق، نعمت را به همة نعمت‌هاي مادي و معنوي معنا مي‌کنند. علامه طباطبايي برخلاف نظر مشهور، نظريه‌اي بديع دارد. او معتقد است كه هر جا در قرآن لفظ نعمت به صورت مطلق ذکر شده باشد، مراد از آن ولايت است. در اين پژوهه، اولاً نظريه علامه طباطبايي تبيين شده، نوآوري ايشان اثبات مي‌شود؛ ثانياً با روش تحليلي‌ـ توصيفي، مباني دستيابي علامه به اين نظريه ـ که يکي تحليل کارکردي «نعمت» در قاموس قرآن و ديگري تحليل معناي نعمت با روش تفسير قرآن‌به‌قرآن است‌ـ بررسي مي‌گردد؛ ثالثاً با کشف و تحليل اين مباني و در نهايت، تطبيق نظريه بر همه آيات مشتمل بر لفظ نعمت، به صحت‌ آن اذعان مي‌شود. اين نتايج مي‌تواند نقش مؤثري در فهم و تفسير صحيح کاربردهاي نعمت در قرآن داشته باشد.

يکي از آرايه‌هاي چندمعنايي دانش بديع، فن «استخدام» است که چندمعنايي آن بر پاية چندپيوندي است. استخدام، شيوه‌اي گسترده در بلاغت است که بسياري از گونه‎ها و نمونه‎هاي ادبي آن در قرآن، ناشناخته يا کم‎شناخته مانده است. ازآنجاکه برخي قرآن‌پژوهان، دانش بديع را در فرايند تفسير و برداشت معناي متن، سودمند نديده‌اند، اين پژوهش پس از بازشناسي گسترة استخدام و بازکاوي سازوکار ‎آن، نمونه‎هاي نغز و برجسته‌اي‎ را از اين شگرد زباني در قرآن يافته و به شيوة توصيفي ـ تحليلي در پي پاسخ بدين پرسش برآمده است که شناخت آراية فراگير استخدام، چه کارکردهايي در تفسير متن قرآن دارد؟ نتيجة پژوهش آن است که مفسر آشنا با شيوة استخدام، در پي گسترش معناي فشرده متن خواهد رفت و هنگام مرجع‎يابي ضمير، دچار سرگرداني و خطا نخواهد شد؛ افزون بر اينها، در چند نمونة هنري قرآني نشان داده مي‎شود كه آشکارسازي انسجام متن و ارائة تفسيري پيوسته از نشانه‌هاي سخن، همچنين نمايان‌سازي کارايي و گيرايي معناي متن، از ديگر کارکردهاي شناخت آرايه استخدام است.

آیت‌الله جوادی آملی از شاگردان مکتب تفسیری علامه طباطبایی، مؤلف «تفسیر المیزان» به شمار می‌آید. ایشان با نگارش تفسیری با عنوان «تسنیم» به جمع صاحبان تفسیر ترتیبی قرآن کریم پیوسته است. اگرچه تفسیر تسنیم با بهره‌گیری از همان روش تفسیر قرآن به قرآن نگاشته شده است، ولیکن مقایسه این دو تفسیر معاصر، نشان از اختلاف‌نظر دو مفسر در برخی آیات اساسی و اعتقادی دارد. از آنجا که احصای موارد افتراق آرای این دو تفسیر در پی تطبیق با یکدیگر، بیانگر نقاط ضعف روش تفسیری مذکور است، لذا در این مقاله به این مهم پرداخته شده و تلاش گردیده برخی از موارد افتراق، تبیین شود. البته باید توجه داشت که ماهیت منهج اجتهادی و استفاده از عقل در مراحل تفسیر، امکان بروز اختلاف را طبیعی جلوه می‌دهد، اما انتظار می‌رود به‌کارگیری روش تفسیری به‌صورت کامل و بی‌نقص، راه رسیدن به مقصد واحد را فراهم می‌نماید. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که فقدان ضابطه‌مندی روش، عدم التزام به آن و یا نقص آن از جمله احتمالات افتراق آراء میان دو تفسیر المیزان و تسنیم است.

بررسی حاضر، حاصلِ تحلیل مقایسه‌ای برای رتبه‌بندی46 منبع تأثیرگذار علوم قرآن از قرن اول تا معاصر بوده که به ضریب‌تأثیر عوامل تأثیرگذار در سیر تطورات نگارش‌های جامع علوم قرآن هم پرداخته است. روش‌ پژوهش حاضر، کیفی بوده و از روش کدگذاری و مقوله‌بندی در فرایند تحقیق و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از تکنیک روایت علی و مقایسه‌ای استفاده شده‌است. با بررسی منابع و مولفان، شرایط و بسترهای موجود برای تغییرات، در نهایت حدود 75 مفهوم استخراج شد. پس از مرحله کدگذاری باز و محوری، 18 مقوله به‌عنوان شاخص سنجش گزینش شد. پس از آن در مرحله کدگذاری گزینشی،10مقوله عمده با ضریب‌تأثیر بالا، سه مقوله با ضریب‌تأثیر متوسط و پنج مقوله با ضریب‌تأثیر کم یا بدون تأثیر استخراج شدند. سه رتبه اول مقوله‌های تأثیرگذار بر تطورات منابع جامع علوم قرآن متعلق است به: مقوله کارکرد(84 امتیاز)، تأثیر شخصیت و شأن فردی نویسنده بر نگارش(79 امتیاز) و محتوای کتاب(73 امتیاز).رتبه اول و سوم عوامل تأثیرگذار، مربوط به هویت و اصالت متن کتاب جامع بوده و رتبه دوم مربوط به عوامل درونی نویسنده(بخش مبانی) است.در نتیجه، محوری‌ترین مقوله، شاخصِ «هویت و اصالت متن کتب» جامع علوم قرآن است. این تحقیق از طریق یک روند منظم و استقرای تحلیلی؛ نظام مفهومی و شاخص‌سازی را در مورد «رتبه تأثیرگذاری منابع جامع و مهم علوم قرآن» و «عوامل موثر بر سیر تطور منابع جامع علوم قرآن» برای مخاطبان تخصصی رشته علوم قرآن انجام داده‌است.رهاوردِ فهم این مطلب می‌تواند، تکمیل سرفصل دروس دانشگاهی رشته علوم قرآن برای بررسی تأثیرگذارترین منابع جامع علوم قرآن و عوامل موثر بر سیر تطورات آن باشد. همچنین این نتایج، کمک‌کننده به فهم جریان علم(علوم قرآن) کرده و دانش و بینش کمّی و کیفی مخاطبان را نسبت به تاریخ منابع علوم قرآن تکمیل می‌کند.

توجه به ویژگی‌های روانی انسان‌ها در تعامل خداوند با بندگان از جمله در تشریع احکام، در آیات مختلف قرآن کریم مشاهده می‌شود. علاوه بر وجود مفاهیم و کلیدواژه‌های روان‌شناختی در برخی آیات قرآن کریم، آیاتی نیز به‌طور غیرمستقیم دارای اشارات نهفته روان‌شناختی هستند که لازم است مفسران با نگاهی دقیق و تخصصی به تبیین آنها پرداخته و در نهایت آموزه‌های روانشناسی قرآن را استخراج نمایند. تفسیر روان‌شناختی یکی از گرایش‌های تفسیری است که مفسر با رویکرد روان‌شناختی به مجموع آیات قرآن نگریسته و با استفاده از منابع تفسیری و با هدف عرضه یافته‌های گذشته دانش روانشناسی، تولید یافته‌های جدید روانشناسی از آیات و نظام سازی بر اساس آنها، به تفسیر اشارات روان‌شناختی قرآن کریم می‌پردازد. پژوهش حاضر با هدف بررسی مبانی تفسیر روان‌شناختی قرآن کریم انجام شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که اصولی مانند: «وجود آیات روان‌شناختی در قرآن کریم»، «جواز و حجیت تفاسیر روان‌شناختی»، «نظریات مسلم روان‌شناختی، قرائنی مقبول در تفاسیر روان‌شناختی»، «تقدم نظریات مسلّم روانشناسی بر ظاهر آیات»، «توجه به حالات روانی انسان‌ها در کلام الهی»، «چند بُعدی بودن معارف قرآن» و «واقع‌نما بودن نظریات قرآنی» را می‌توان به عنوان مبانی تفسیر روان‌شناختی بیان نمود.

نظم و انسجام در قرآن کریم از دیرباز مورد توجه بسیاری از اندیشمندان جهان اسلام بوده‌ است و تاکنون نظریاتی مانند "نظریه نظم" و "نظریه وحدت موضوعی قرآن" در این راستا شکل‌گرفته است. امروزه نیز برمبنای نظریه انسجام متنی، در مطالعات روش‌شناسی متن، می‌توان عواملی که اجزای تشکیل‌دهنده متن را به هم مرتبط می‌سازد و سبب انسجام و هماهنگی آن می‌شود، بررسی کرد. براین اساس، در مقاله حاضر، ابتدا ارتباط عبارات استعاری قرآن برمبنای نظریه استعاره مفهومی، مورد بررسی قرار گرفته و تحلیل شناختی استعاره‌های مفهومی فاصله، اندازه و حرکت، سه نوع انسجام: انسجام تحت یک استعارة کلان، انسجام میان چند جنبه از یک مفهوم منفرد و انسجام ترکیبی استعاره‌ها را نشان داده‌است. سپس بر مبنای نظریه انسجام متن، مشخص شد این استعاره‌ها به‌عنوان گره‌های انسجامی، بیانگر نوعی ارتباط معنایی میان اجزاء متن هستند که آنها را از گسستگی و ناهماهنگی در موضوع حفظ می‌کند. همچنین هم‌پوشی موجود میان اهداف استعاره‌ها نشان داد، چگونه زبان استعاری قرآن همه مفاهیم و اندیشه‌های خود را در مسیر هدف اصلی خویش انسجام بخشیده است. این انسجام استعاری پیوستگی آیات را از محدوده سوره‌ها به‌کل متن تعمیم می‌دهد و اعجاز ادبی متن قرآن کریم را از زاویه‌ای جدید بیان می‌کند.