جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر نقدی است بر ترجمه قرآن کریم آقای ابوالقاسم پاینده که به خامه استاد فرزانه شهید مرتضی مطهری (ره) نگاشته شده است.

دائرهالمعارف قرآن (The Encyclopedia of the Qurʾān) که اکنون حدود یک­دهه از انتشار آخرین مجلدات آن می‌گذرد، به لطف معرفی‌های مکرر در قالب مقالات و گفت‌وگوها و نشست‌های علمی، آن‌قدر در ایران شناخته‌شده هست که دیگر نیازی به معرفی مجدد آن نباشد. این اثر مرجع از همان آغاز در ایران مورد توجه جدی قرار گرفت و بسیاری از مدخل‌های آن ترجمه و نقد شد. شاید همین توجه جدی انگیزۀ کافی برای اقدامی بسیار بزرگ‌تر را فراهم آورد. از سال 1386 جمعی از مترجمان، زیر نظر یک هیئت ویراستاری چهار نفره، و با حمایت مادی و معنوی انتشارات حکمت و سازمان تبلیغات اسلامی کار ترجمۀ کل مدخل‌های این دائرهالمعارف را آغاز کردند و آن را با چینشی نو، منطبق با ترتیب الفبای فارسی، مرتب کردند. تا کنون سه جلد از ترجمۀ دائرهالمعارف قرآن روانۀ بازار شده است. هم­چنان که اصل انگلیسی این اثر توجهات بسیاری را به خود جلب کرد، ترجمۀ آن نیز واکنش‌های بسیاری را در قالب مقاله، گفت‌وگو و نشست‌های علمی به دنبال داشت. این مقاله، با مروری بر بعضی از مهم‌ترین مدخل‌های ترجمه‌شده در این مجموعه، به معرفی نقاط قوت و ضعف موجود در این ترجمه می‌پردازد.

اصطلاح آیات مشکله درباره قرآن کریم به‌معنای دشواری و مشکل فهم مخاطب درباره برخی آیات قرآن کریم است که در حوزه‌های گوناگون عقاید، مسائل اجتماعی و حقوقی، مباحث نحوی آیات و غیره می‌تواند مطرح شود. این مقاله با نگاهی به برخی آیات مشکله قرآن کریم، به بررسی کتاب «ترجمه قرآن کریم براساس تفسیر المیزان» نگاشته آقای محمد رضا صفوی، در ترجمه آیات مزبور می‌پردازد. از جمله نکات دقیق این ترجمه، توجه به ریشه واژگانی است که در المیزان نیز به آن‌ها توجه شده و به‌درستی بر‌اساس نکات علامه در المیزان ترجمه شده است؛ و نیز نقاط قوت و دقت مترجم در مباحث نحوی و ترکیب آیات و چگونگی برداشت علامه از ترکیب‌ها و عبارت‌های آیات و یا آیات مشکله اعتقادی که این مقاله می‌کوشد این نکات را واکاوی کند.

اسلامی­سازی علوم، به سبب وجود برخی کاستی­ها و ناهمخوانی­­ها با دین، امروزه در فضای علمی، اهمیت بالایی دارد. ازاین­رو، هریک از اندیشمندان در صدد رفع این­گونه از نقص­ و ناسازگاری­ها بر آمده­اند. مبانی روش­شناختی علم، یکی از مهم­ترین مبانی علم است که در سرشت و سرنوشت آن اثر می­گذارد. در نوشتار حاضر، به اسلامی­سازی علوم از این منظر توجه شده و مسئله اصلی، این است که چگونه می­توان با لحاظ این مبانی، به اسلامی کردن علم دست یافت؟ در این نوشتار ، بعد از معرفی مهم­ترین مبانی روش­شناختی علم، یعنی تجربه­گرایی، روش کمّی و ریاضیاتی و طبیعت­گرایی روش­شناختی و اسلامی­سازی، در دو مرحله به کار رفته است. در مرحله اول، سعی بر آن بوده که این مبانی به­ویژه به تأیید متون دینی برسند که فقط دو مبنای اول چنین بودند و از این نظر می­توان گفت اینها اسلامی­اند. در مرحله دوم، مبنای دیگر را که به تأیید متون دینی نمی­رسد، با به رسمیت شناختن معرفت وحیانی و پذیرش تبیین دینی توسط علم، مشکل این مبنا نیز حل می­شود و در نتیجه، علم به لحاظ مبانی روش­شناختی، اسلامی خواهد بود.

انسجام، یکی از معیارهای اساسی متنیت متن، به ویژه متن ادبی است. قرآن کریم به عنوان یک متن اثربخش و ماندگار، کاملاً از این معیار برخوردار است و تمامی سطوح انسجامی، اعم از سطح معنایی، واژگانی، آوایی، دستوری و.. نمود برجسته­ای در قرآن دارند و یکی از دلایل مهمتحریف نشدن قرآن و ماندگاری متن آن به همان شکل نخستین نیز ناشی از وجود انسجام و تناسب در الفاظ متن قرآنی است. آمدن صفات مزدوج در پایان برخی آیات، خود یکی از معیارهای انسجامی ویژه متن قرآن است که در سطوح مختلف انسجامی همچون معنایی، واژگانی و آوایی جای بحث دارد؛ چرا که این صفات، خود در انسجام­بخشی به آیه و در سطح کلی، در انسجام­بخشی به متن قرآن ،تاثیر شگرفی داشته است. ازاین­رو، پژوهش حاضر برآن است تا کارکرد انسجامی صفات پایانی آیات را در سوره­ مجادله که به طور چشمگیر و ویژه از این صفات برخوردار است، به روش توصیفی- تحلیلی بررسی کند و تأثیر این صفات مزدوج را در انسجام آیات نشان دهد. یافته­­های تحقیق نشان می­دهد که چینش واژگان در آیات و به طور خاص چینش صفات پایانی آیات، حکیمانه و با هدف خاصی انجام گرفته که ارتباط تنگاتنگی با انسجام معنایی و آوایی آن دارد و به هیچ روی، حذف یا جایگزینی یا تقدیم و تاخیر نمی­پذیرند؛ چرا که در این صورت، انسجام آیات چه به لحاظ محتوایی و چه ساختار لفظی آن، از بین خواهد رفت.

علوم انسانی، به‌دنبال ساختار‌بندی کنش‌ها و موضع­گیری‌های انسان‌ها، فارغ از اراده و خواست فردی آنهاست. این علوم، طی دویست سال گذشته، پیشرفت‌های زیادی داشته، به‌گونه‌ای که امروزه همه‌ دانش­ها اعم از علوم فنی و تجربی و همه‌ تحرکات جامعه، مثل یک کالبد است که روح آن، علوم انسانی است. این علوم، جامعه را به سوی اهداف معیّن هدایت می‌کند که در برخی مواقع، با معیارها و مبانی قرآنی، ناسازگار است. قرآن کریم که هدایت­گر انسان­ها به سوی بهترین راه­هاست، باید مبنا و بنیان علوم انسانی قرآنی گیرد. لازمه این امر، داشتن منطقی برای استخراج و تدوین علوم انسانی قرآنی است. این مقاله به دنبال پاسخی برای این پرسش­هاست که مبانی و قواعد برداشت‌های «علوم انسانی قرآنی» از «متن قرآن کریم» چیست؟ آیا «روش‌های متعارف علوم انسانی» در «علوم انسانی قرآنی» کاربرد دارند؟ یافته‌های این پژوهش، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، نشان می‌دهد که تدوین «علوم انسانی قرآنی»، هم مبتنی بر دانستن «قواعد برداشت از متن قرآن کریم» و هم مبتنی بر «استفاده از روش‌های متعارف در علوم انسانی» است.

یکی از ابعاد جهان بینی قرآن، بُعد انسان‌شناسی است که مهمترین و اساسی‌ترین بعد قلمداد می‌گردد. مقولاتی همچون قلب، نفس، روح و عقل در این ساحت می‌گنجند. از این میان معناشناسیِ شناختیِ نفس، تحلیل مفهوم سازی‌های قرآن در مورد نفس است که بر اساس نمابرداری واژگانی و ساختاری آغاز می‌شود. نمابرداری واژگانی در ابعاد استعاره مفهومی، بسامدی و ارتباطی سامان می‌یابد که به کشف مفهوم‌سازی قرآن در هستی‌شناسی نفس کمک می‌کند. کاربردهای قرآنی نفس دو هویت برای نفس به تصویر می‌کشد؛ در یک کاربرد هویت نفس، هویتی انتزاعی و اعتباری است که وجودی عینی و خارجی نداشته بلکه برآمده از ترکیب بدن و فرابدن است و در کاربردی دیگر، نفس حقیقتی عینی و خارجی است که وجودی مستقل داشته و در بعد فرابدنی انسان قرار می‌گیرد. هویت اصلی که در آیات مطرح گردید در قبال کارکردهایی است که نفس به عهده دارد و مراد بیان دو بعدی بودن انسان نیست؛ با بررسی‌هایی که در آیات قرآن با روش معناشناسی شناختی انجام گرفت این نتیجه ظهور و بروز یافته است که برخلاف آنچه که مشهور شده است انسان موجود دو بعدی که فقط در بردارنده بدن و روح یا نفس باشد، نیست بلکه فرابدن انسان وجودی چند بعدی دارد که هر یک دارای کارکردها و فعالیت‌های منحصر به خود هستند. از جمله این ابعاد نفس انسان است که ویژگی‌ها و کارکردهای مخصوص به خود دارد. اگرچه ابعاد مختلف وجودی انسان با یکدیگر ارتباطات وسیعی دارند و به صورت اشتباهی عملکردهای خود را به نمایش می‌گذارند اما از سوی دیگری از لحاظ هستی شناختی از وجودی مستقل برخوردارند و ویژگی‌ها و کارکردهای منحصر به خود را نیز دارند. این دیدگاه این نظریه که تمامی فعالیت‌های معرفت شناختی، عاطفی و ادراکی انسان همه به نفس باز می‌گردند و قوای نفس دانسته می‌شوند را به چالش می‌کشد. نفس به عنوان یک هستی فارق از بعد انسان‌شناسی آن، دارای ویژگی‌های همچون سیالیت، ظرفیت و اختیار است. با استفاده از الگوهای شناختی آرمانی شده به این نتیجه دست یافتیم که نفس مانند خون که در رگ‌های انسان به همه جای بدن سر می‌زند و نقش تغذیه همه اجزای بدن را برعهده دارد، در فرابدن انسان هم چنین نقشی بر عهده دارد.

هدف نگارنده در این رساله تبیین و ارائه مدل سبک زندگی خانوادگی اسلام به عنوان الگو و نمونه سبک زندگی در همه اعصار به ویژه عصر حاضر است. بر این اساس بیان و تشریح مبانی و پایه‌های اصلی این مدل از زندگی، امری ضروری به نظر می‌رسد. به این منظور، مهمترین ویژگی‌های انسانی در ابعاد مختلف بینشی، گرایشی، رفتاری، مطابق با آیات کریمه قرآن و روایات مأثوره معصومین (ع) مورد بررسی قرار گرفته است. این پژوهش از نوع بنیادی و کاربردی است و از شیوه کتابخانه‌ای به روش توصیفی و تحلیلی براساس متون تفسیری و روایی استفاده شده است. در این پژوهش مبانی نظری انسان‌شناسی در سبک زندگی خانوادگی، براساس متون دینی استخراج شده است. براساس اصول پذیرفته شده در مباحث معرفت شناسی، پیوند و ارتباط انفکاک ناپذیری میان «هست‌ها» و «باید‌ها» موجود می‌باشد. در رساله حاضر «سبک زندگی خانوادگی» مصداق بارز «بایدها» هست که از «هست‌ها» یعنی مبانی و زیرساخت‌های اصلی در انسان‌شناسی اسلامی برگرفته شده است. آنچه به عنوان نتیجه و ماحصل پژوهش در این رساله دست یافته‌ایم این است که سبک زندگی خانوادگی به منزله صورت و روبنا و مبانی بینشی، گرایشی و رفتاری به عنوان زیربنا قلمداد می‌شود. نوع نگاه انسان به خویشتن، مرتبه و جایگاهش در عالم هستی، آغاز و انجامش، شیوه و سبک زندگی‌اش را تعیین می‌کند. بدین طریق انواع سبک‌ها و شیوه‌های زندگی براساس این مبانی در طول تاریخ بشری ایجاد شده‌اند. هرگونه نقص و اختلال در نحوه شناخت انسان تأثیر مستقیمی در انتخاب سبک زندگی ایجاد می‌کند. مطابق با آنچه در این رساله دست یافتیم الگو و نمونه سبک زندگی انسانی در واقع همان است که در قرآن از آن به «حیات طیّبه» یاد می‌شود در این سبک آنچه زندگی را با معنا می‌سازد، ایمان به خدا و عمل صالح قلمداد می‌شود.

این نوشتار با عنوان «تجلی قرآن در خطبه‌های حضرت زینب (سلام الله علیها)» از پژوهش‌های کاربردی در حوزه ‌معارف دین است که چگونگی و چند گونگی تجلی قرآن در خطبه‌های کوفه و شام را بیان می‌کند که با بهره‌گیری از روش نقلی، وحیانی و پردازش اسناد نوشتاری و ساماندهی آنها به تبیین و تحلیل موضوع پرداخته است. بررسی این مسئله با یاری جستن از آیات و روایات مرتبط، صورت گرفته است.از ابعاد زندگی حضرت زینب کبری دختر امیرمؤمنان علی (علیه السلام) خطبه‌هایی است که پس از واقعه کربلا ایراد فرمودند. خطبه‌های آن حضرت با توجه به پیشینه زندگی و تربیت ایشان در مهبط وحی، نمود زیبای معارف اسلام واقعی است و سرشار از استنادها و استشهادهای قرآنی است. با توجه به اهمیت درون‌مایه خطبه‌ها و منزلت والای حضرت‌زینب (سلام الله علیها) و نقش ایشان در دفاع از آرمان‌های ناب اسلام، تحقیق حاضر بر آن است میزان تجلی آیات قرآن مجید (استنادها و استشهادها) در این خطبه‌ها را بررسد. خطبه‌های حضرت در کوفه و شام مملو از کاربست آیات اعتقادی و سیاسی و اجتماعی است.استناد حضرت در تبیین آیات توحیدی و راه و راهنما شناسی به آیات 1 حمد، 33 و 56 سوره احزاب و آیه آخر سوره فجر است و در آیات سیاسی که شامل مردم شناسی، شاخصه‌های حاکمان و حکومت‌های شکل گرفته در جوامع اسلامی از منظر قرآن است به 92 نحل 82 توبه و 10 روم و... استناد شده است و همچنین نگاه قرآنی و استناد به سنت‌های اجتماعی که بر گرفته از اراده حق است در آیات 169 و 178 آل عمران و 32 توبه، از جمله تجلی آیات در ابعاد مختلف سخنان حضرت زینب (سلام الله علیها) است.