جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جمع زیادی از مستشرقان در رد و انکار وحیانیت قرآن، تلاش‌هایی کرده و دراین خصوص شبهاتی مطرح نموده‌اند. برای نمونه این دسته از مستشرقان نظریه «اقتباس قرآن ازعهدین» را مطرح کرده، بدین وسیله اصالت متن و استقلال محتوایی قرآن را مخدوش نموده، آن را در بسیاری از موارد منعکس کننده متون یهودیت و مسیحیت قلمداد می‌کنند. پرسش‌هایی که مطرح می‌شود این است که نظریه اقتباس چیست؟ پژوهشگران شیعه در راستای رفع این شبهه و پاسخ به آن به چه ادله‌ای استناد کرده‌اند؟ پژوهش حاضر در جهت بررسی این شبهه، به بیان ادله مطرح شده در رد آن از سوی علمای شیعه می‌پردازد. مستشرقان به علت وجود برخی اشتراکات در تعالیم موجود در قرآن و عهدین از قبیل: عقاید، احکام و قصص انبیا، ادعای اقتباس قرآن ازعهدین را مطرح کرده‌اند؛ امّا به منشأ مشترک همه وحی‌های الهی و تفاوت‌های ماهوی مضامین قرآن و عهدین و تناقض‌های موجود در عهدین که نتیجه تحریف در آن است و همچنین برخلاف عهدین، به عدم تعارض مفاهیم قرآن با علوم جدید و اینکه قرآن پاسخگوی نیازهای بشر در هر زمان و مکان است، توجه نکرده‌اند. این ادله اثبات می¬کند که هیچ یک از دلایل مدعیان شبهه نمی‌تواند ادعای آنان را ثابت نماید. روش مطالعه در این تحقیق از نوع پژوهش اسنادی، به صورت توصیفی ـ تحلیلی است و برای تبیین دیدگاه به کتب و مقالات مختلف مراجعه شده است که در نهایت تحلیل نگارندگان ارائه شده است.

در تاريخ حديث اهل سنت، انديشه هايي را مي توان يافت که تحليل آن ها نقش بسزايي در تعامل با سنت و حديث دارد. ازجمله اين انديشه ها، باورهاي قرآنيون است که در دوران اخير رو به گسترش نهاده است. از آنجا که مباني اصحاب قرآنيون مي تواند به التقاط، بنيادستيزي و گسترش نگاه منفي به سنت منتهي گردد، تحليل علمي مباني اين جريان، تلاشي بايسته و خطير است. از همين رو در اين نوشتار کوشش شده است با روش کتابخانه اي و رويکردي تحليلي، مباني نظريه پردازان اين جريان در نفي حجيت، احراز و اثبات سنت روشن گردد. مهمترين مباني قرآنيون که در اين نوشتار بدان دست يافته و در پي نقد آن هستيم از اين قرار است: انحصار وحي الهي در قرآن، تعلق اراده الهي بر حفاظت انحصاري قرآن، انحصار تشريع در قرآن کريم، جامعيت قرآن در شرح و تفصيل همه نيازهاي ديني، انحصار جاودانگي الفاظ و معاني در قرآن، انحصار قداست الفاظ و معاني در قرآن، تفرقه انگيز بودن سنت و نفي اصالت تاريخي روايات پيامبر (ص) از جهت تدوين.

چکیده قرآن کریم ابزارهایی را جهت شناخت حقیقی و دست یابی به معرفت دینی به انسان‌ها معرفی می‌نماید. از جمله این ابزارها سمع، بصر و فؤاد است. در این میان، «بصر» جایگاه ممتازی را به خود اختصاص داده و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این پژوهش تلاش دارد تا با استفاده از الگوهای درون متنی و توجه به سیاق حاکم بر آیات قرآن کریم، به معنایی متفاوت از مفهوم بصیرت در نظام معنایی قرآن دست یابد. نتایج این تحقیق حاکی از آن است که مفهوم بصیرت، همسو با نظام توحید محور معارف قرآن بوده و ارتباطی تنگاتنگ با مفاهیم توحیدی در قرآن کریم دارد. همچنین نگاه متمایز تفاسیر عارفانه به مفهوم بصیرت نیز نشان می‌دهد که معنای بصیرت در قرآن ممکن است تا حد اعلای نگرش صحیح به خداوند بالا رود و منجر به پذیرش خداوند به عنوان تنها حقیقت حاکم بر جهان هستی شود. نتیجه تصدیق خدای یگانه، تبعیت از رسولان الهی است که با ایجاد توانائی تشخیص حق از باطل، موجب رهایی انسان از پوشش قیود ذهنی خود و عقاید دیگران شده و تمایز امر واقع از غیر واقع و درک امور را آن طور که واقعاً هستند، ممکن می‌سازد و در نهایت نیل به لقاء الله و شهود حق تعالی را در پی دارد. در نهایت باید گفت که بصیرت با تمام لایه‌ها و ابعاد معنایی خود با توحید محض و معرفت ذات اقدس پروردگار ارتباط داشته و وصول به آخرین مرتبه بصیرت (لقاء الله)، منوط به برخورداری از مراتب دیگر آن یعنی قبول خداوند به عنوان تنها مبدأ و منشأ تفکر صحیح نسبت به جهان هستی و تبعیت از رسولان الهی است که لازمه هدایت انسان به شمار می‌آیند.

چکیده شیعیان به عنوان پیروان یکی از دو شاخه اصلی دین اسلام، تاریخی به درازای تاریخ اسلام دارند و در این قرون متمادی میراثی بسیار ارزشمند برجای گذارده‌ و بخش‌های مهمی از این میراث کهن را در منابع و آثار خویش معرفی نموده‌اند. بخشی از این میراث را می‌توان در تولید علوم گوناگون و نقش‌آفرینی در پیشبرد دانش‌های مختلف نشان داد. دانش کلام یکی از مهم‌ترین علوم اسلامی به شمار می‌آید که به یقین، شیعیان در تأسیس و توسعه آن نقشی چشمگیر داشته‌اند. دانشمندان فراوانی تلاش کرده‌اند این نقش‌آفرینی را توصیف کنند که در این نوشتار سعی بر آن است تا دیدگاه‌های برخی از مستشرقان در این باره جمع‌آوری گردد و به این پرسش پاسخ داده شود که از نگاه نویسندگان ویراست دوم «دائرة‌‌المعارف اسلام»، شیعیان در تأسیس و گسترش علم کلام چه نقشی داشته‌اند؟ یافته‌های پژوهش نشانگر آن است که مستشرقان نیز معتقدند عالمان شیعه از چند جهت در توسعه دانش کلام تأثیرگذار بوده‌اند که یکی از مهم‌ترین جهات آن، ارائه موضوعات، مسائل، تبیین‌ها و تئوری‌های جدید در این علم بوده است. از نظر مستشرقان شیعیان در جهت تبیین عقاید اختصاصی خویش توانستند با ابداع مسائل جدید و ارائه تبیین‌های بدیع، علم کلام اسلامی را به اوج شکوفایی برسانند. در عقاید مشترک با اهل‌تسنن همچون توحید، عدل، ایمان و... تبیین‌ها و تفسیرهای متمایزی ارائه کردند و در عقاید اختصاصی خویش همچون امامت و فروع آن، مسائل بکری را به دانش کلام افزودند. این مسائل اختصاصی را می‌توان اصلی‌ترین امتیاز شیعیان در علم کلام تلقی کرد و اختصاصات اعتقادی دیگر همچون تقیه، بدا، رجعت و... را نیز به نوعی متأثر از امامت شیعی دانست.

هدف مقالۀ حاضر، استخراج اصول، مبانی، اهداف و روش‌های تربیت عقلانی با الهام از مبانی خداشناسی و اسمای حسنای الهی در قرآن کریم است. به منظور وصول به این هدف در قالب تحقیقی کیفی، نظری و کتابخانه‌ای با استفاده از روش تحقیق توصیفی ـ تحلیلی، مطالب مورد نظر استخراج و استنتاج شده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در آیات قرآن کریم بر عقل تأکید فراوانی شده‌ است. چنان‌که قرآن مجید، انسان‌ها را صاحبان عقل و خرد خطاب کرده و به تفکر و تعقل دعوت نموده است. انسان با «تربیت عقلانی» و «تفکر» و «تعقل» در نظام آفرینش و هستی در صدد کسب شناخت و معرفت است. انسان مورد نظر قرآن کریم با الهام از اسمای حسنای پروردگار جهان و به عنوان جانشین خدا در روی زمین انسان عالم، خبیر، آفریننده، خلاق، نوآور است و کسب این صفات، به عنوان اهداف واسطه‌ای او را به خداشناسی، خداپرستی و لقاء الله که هدف نهایی تعلیم و تربیت اسلامی است رهنمون می‌سازد.

موضوع در علوم انسانی، انسان است که در قرآن از مزایایی برخوردار است که هیچ یک از آنها در نگرش غرب نیست. انسان غربی در آغاز و پایان بریده از خواست و هیچ‌پیوندی با او ندارد؛ در حالی که در علوم انسانی اسلامی، انسان از آنِ خداست و به سوی او باز می‌گردد. از طرفی هدف از تدوین علوم انسانی در مکتب غرب، فقط ارائه بهره‌گیری از مواهب طبیعی، زندگی لذت‌بخش، تولید و مصرف است و در مقابل غرض از تدوین علوم انسانی از منظر قرآن، پروش انسان کاملی است که جانشین خدا در روز زمین باشد و با کمالات وجودی و رفتاری خود، مظهر کمالات بی‌نهایت خدای عزوجل باشد.

قرآن، کتاب آسمانی مسلمانان، کتابی است جاودانی و جهان شمول که همه مطالبی را که به تناسب در ابعاد گوناگون مطرح نموده، در راستای هدایت بشر و تعلیم و تربیت او بیان نموده است و هر یک از مباحث علمی و کیهان‌شناسی و اختر‌شناسی نیز از این اصل مستثنا نیست. نوشتار حاضر در صدد تبیین همین هدف نگاشته شده است. در این نوشتار، ابتدا مفهوم نظم و وجود آن در سراسر هستی مطرح شده، آنگاه جلوه‌های الهی در کرات آسمانی‌، برهان نظم در اجرام آسمانی از نگاه علامه طباطبایی‌، رتق و فتق آسمان‌ها‌، توسعه آسمان‌، جایگاه انسان در کیهان‌ مطرح شده و در پایان، اهداف قرآن از طرح مباحث کیهان‌شناسی مورد اشاره قرار گرفته است.

قاطبه دانشمندان مسلمان بر اساس دلالت آیات قرآن و بر پایه مبانی علمی، القای معانی و الفاظ قرآن را الهی دانسته‌اند.در مقابل، دیدگاه شاذی تنها القای حقیقت وحی و معانی آن را از سوی خدا، و گزینش الفاظ و واژگان وحیرا از سوی پیامبر می‌داند. به اقتضای این نظر، شخصیت پیامبر، تاریخ زندگی و احوال روحی او اعم از غم و شادی، در چگونگی انتخاب گزاره‌ها و واژگان وحی و اوج و حضیض آیات تأثیر‌گذار است. در این میان، معدودی قائل شده‌اند که برای قابل فهم کردن حقیقت متعالی وحی به اذهان مردم، پیامبر به‌ناچار در مورادی از دانش رایج در جامعه خود استفاده کرده است؛ دانسته‌هایی که چه‌بسا در ادوار بعدی و بر اساس پیشرفت علم بطلان آنها به اثبات رسیده است؛ در‌حالی‌که وی تنها مأمور ابلاغ وحی الهی بوده است. در این مقاله تبیین می‌شود که قرآن همانند همه موجودات عالم، مراتبی دارد که این مراتب کاملاً با یکدیگر تطابق دارند و در نتیجه، مرحله لفظی و ملکی قرآن بازتاب‌دهنده مرتبه ملکوتی آن است و بر مبنای اصل انطباق در همه مراحل، چیزی جز حق و صدق وجود ندارد. البته با این لحاظ که قرآن کلام وحی است و حقیقتی مستقل از وجود طبیعی پیامبر (ص) دارد.

جریان سلفی در درون خود طیف‌های گوناگونی را در بر می‌گیرد که در این میان جریان سلفی افراطی با شعار پیروی از سلف، همواره با تفسیر ظاهری از قرآن و سنت، اقدامات ناسنجیده خود را به نام دین توجیه می‌کند. ظاهرگرایی، به معنای اعتبار هر گونه تفسیر ظاهری و انکار تأویل‌های عقلایی، افراطی است و پذیرفتنی نیست. ظاهرگرایی سلفی، هرچند بیشتر در خصوص آیات متشابه و آیات صفات الهی نمود داشته است، ولی به‌تدریج و با تلاش رهبران فکری آن جریان، به‌ویژه ابن‌تیمیه، به عنوان عنصر کلیدی جریان سلفی افراطی در آمده است. این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و با مطالعه و بررسی آثار تفسیری مفسران برجسته این جریان، از جمله ابن‌تیمیه، ابن‌قیم، ابن‌کثیر، شنقیطی و ابن‌عثیمین به این نتیجه می‌رسد که انکار تأویل ضابطه‌مند، نفی کاربردهای مجازی در قرآن کریم و به طور کلی نادیده‌گرفتن نقش عقل در فهم قرآن، از جمله عناصر بسیار مهم ظاهرگرایی سلفیه افراطی در تفسیر متون دینی، به‌ویژه قرآن کریم، است.

علامه طباطبایی (ره) حسب روایت (المحکم ما یعمل به و المتشابه ما اشتبه علی جاهله) ایده نسبیت متشابهات قرآن را مطرح می‌فرماید. این ایده، ایده دیگری را بر صفحه ذهن پدید می‌آورد که آیا نسبت به ظواهر قرآن نیز می‌توان چنین گفت؟ ایده نسبیت ظواهر قرآن باعث بررسی بیشتر پیرامون دو سؤال مهم 1. ظاهر به چه معنا و برای چه کسی؟ و 2. حجیت برای چه کسی و با چه شاخصی؟ می‌شود. به نظر می‌رسد ظاهر به هر دو معنای خود (معنای راجحِ همراه معنای احتمالی دیگر یا معنای ترسیمی در ذهن بدون معنای احتمالی دیگر) که باشد و برای هر کسی که پدیدار شود، بی‌نیاز از فحص قواعدی و قرائنی نیست. در مواجهه با نسبیت ظواهر چه نسبیت درون‌فردی (حالات یک آیه برای یک نفر) و چه نسبیت میان‌فردی (حالات یک آیه برای دو فرد یا بیشتر) باید فاصله ظهور معنای ترسیمی تا وصول به معنای تثبیتی و مراد جدی با فحص روشمند پر شود تا به طمأنینه معنایی و حجت‌بخش برسیم؟