جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«لقاء الله» منتهای حرکت آدمی، و روح همه تعالیم و معارف الهی است. اما به رغم اشباع این بحث از نظر کلامی، در باب مراد از «لقاء الله» در آیات قرآن، میان مفسران شیعه که همگی پیرو یک مکتب کلامی هستند، اختلاف نظر دیده می­شود و آراء ایشان به 3 دسته قابل تقسیم است: مَجاز بودن «لقاء الله»، شهود باطنی یا علم حضوری در آخرت (با سکوت نسبت به شهود باطنی در دنیا)، و شهود باطنی یا علم حضوری در دنیا. اختلاف آراء بین مفسران بزرگ شیعه، بهترین دلیل بر لزوم بررسی آیات و روایات برای دست یافتن به وحدت نظر می­باشد؛ زیرا این اختلاف، منتهای حرکت آدمی را در هاله­ای از ابهام فرو برده است. در این مقاله، با مسلم گرفتن عدم امکان رؤیت جسمانی باریتعالی، فارغ از بحث‌های کلامی، به اختلاف دیدگاه­های شیعه امامیه که بازتاب آن در تفسیر آیات لقاء الله بوده، پرداخته شده تا مفهوم حقیقی «لقاء الله» در قرآن کریم روشن گردد.

قرآن کریم نامه‌ای دوستانه، از سوی خالق هستی است که ظرائف، لطائف و اشارات عمیقی برای هدایت، رشد و کمال ‏انسان به عنوان خلیفه او دربر دارد. معرفت و شناخت هرچه صحیح‌تر آیات کتاب الهی، به عنوان تجلی گاه اسماء حسنای ‏حضرت حق، مقدمه ظهور این اسماء در وجود آدمی بوده و این مستلزم نوعی بیداری، آگاهی و بصیرت درونی نسبت به ‏قانونمندی‌های هستی است که در ادبیات عرفانی «یقظه» نامیده می‌شود.‏ از تلاش انسان در راه رسیدن به کمال مطلق، به سفری با عنوان سلوک الی الله تعبیر شده است که لازمه آن خروج از نفس ‏و عزم راسخ برای پیوند با محبوب است که جز برای انسان بیدار و آگاه محقق نخواهد شد. این بیداری همان پرهیز از هر نوع غفلت است که صفای درون، طهارت برون و منافذ حیات معرفتی بنده همچون سمع، بصر و فؤاد را پوشانیده است.‏ این نوشتار سعی دارد تا با جستجوی مفهوم یقظه در سیاق آیات مختلف قرآن و بسط تعاریف، توصیفات و تقسیمات ‏خواجه عبدالله انصاری در منزل اول از بدایات، در منازل السائرین، علاوه بر تبیین معنای لغوی و اصطلاحی این واژه، نوع ‏نگاه قرآن کریم به این مفهوم را تشریح نماید. به نظر می‌رسد عوامل ایجاد بیداری از دیدگاه قرآن کریم شامل؛ شناخت ظرفیت وجودی، داشتن ‏گوش و چشمی هوشیار و همراهی با اولیاء الهی است. چنانچه روی آوردن به؛ زائدات، تسویف، نداشتن عزم و همت، عدم ‏درک فاصله ظاهر و باطن و مواردی از این قبیل، از مهمترین موانع راه در این زمینه محسوب می‌شود.

شناخت و روش شناخت اجتماعی، از موضوعات مهم و اساسی در حوزة علوم اجتماعی است که در دوره‌های مختلف تاریخی ‐ از گذشته تاکنون ‐ رویکردهای مختلفی دربارة آن وجود داشته است. یکی از دسته‌بندی‌های روش‌شناختی، تقسیم روش به روش‌شناسی بنیادین و روش‌شناسی کاربردی است که انواع مختلف روش شناخت اجتماعی را می‌توان در ذیل آن قرار داد. در این گونه‌شناسی، روش‌شناسی بنیادین، که به مبانی هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و معرفت‌شناسی ناظر بوده و به صورت بنیادین روش‌شناسی اجتماعی را مد نظر قرار می‌دهد، مبنای بحث در این مقاله واقع می‌شود. در علوم اجتماعی با سه روش بنیادین اثباتی، تفهمی و رئالیسم انتقادی‌ سروکار داریم. هر یک از این روش‌ها از مبانی هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و معرفت‌شناختی خاصی بهره گرفته، با یکدیگر در تقابلند. قرآن نیز به علت برخورداری از مبادی هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و معرفت‌شناختی ویژة خویش از یک روش بنیادین «رئالیسم توحیدی» بهره می‌گیرد. ویژگی‌های خاص اندیشة قرآن، روش‌شناسی قرآنی را از مکاتب روش‌شناختی مدرن متمایز می‌سازد. قرآن هستی را دارای دو بعد مادی و معنوی دانسته، آن را یک‌پارچه و با محوریت خداوند حکیم معرفی می‌کند. همچنین سرنوشت انسان و کمال نهایی وی را در میزان قرب الهی می‌داند. قرآن به همة ابزارهای حسی، عقلی و وحیانی مرجعیت می‌بخشد؛ اما مرجعیت آنها را در چارچوب مبانی خویش می‌پذیرد. همه چیز در اندیشة قرآن، به خداوند ارتباط پیدا می‌کند. قرآن از همة رویکردهای تبیینی و توصیفی، خرد و کلان، تجربی، تفهمی و انتقادی برخوردار می‌شود؛ اما آنها را در چارچوب توحید و مبتنی بر یک عقبة الهیاتی بازتعریف می‌کند. این، ویژگی ممتاز روش‌شناسی قرآن است که روش‌های سکولار از آن بهره‌ای نمی‌برند و به علت چنین فقر معرفتی، با تکیه بر یک ابزار، سایر ابزارها را نفی می‌کنند. همچنین روش‌شناسی قرآن، به علت بهره‌گیری از ابزار وحی، قابلیت‌های افزون‌تری را نسبت به روش‌های مدرن دارد؛ از جمله، امکان فهم و درک عمیق‌تر واقعیت اجتماعی و دست‌یابی به ضرورت‌ها و باید و نبایدهای اجتماعی بیشتری در آن.

قصص قرآن از دیرباز مورد توجه مفسران، محدثان و دانشمندان علوم قرآنی بوده و از ابعاد گوناگون پژوهش‏های متنوعی با رویکردهای تاریخی، جغرافیایی، زیبایی ‌شناسی و اعجاز بیانی در این موضوع سامان یافته است. لیکن بعد کلامی آن به ویژه در مسائل کلامی امامت و مهدویت کمتر مورد توجه قرار گرفته است. لذا این نوشتار در صدد است تا بن‌‏مایه‏‏‏های کلامی مهدویت در قصص قرآن را مورد بررسی و تبیین قرار دهد. بررسى‌ها نشان مى‏دهد امکان پنهانی بودن ولادت، امکان تصدی امامت در کودکی، غیبت، طول عمر، پایایی دوران جوانی، صدور معجزه در وقت ظهور، حکومت جهانی حضرت مهدی(ع) از مهمترین مباحث کلامی مهدویت در قصص قرآن است. از سوی دیگر تبیین آداب انتظار در سیمای سوره یوسف، حکمت غیبت و امکان رؤیت امام عصر(ع) بى‏آنکه شناخته شود، از دیگر مسائل کلامی مهدویت است که در این نوشتار از منظر قصص قرآن مورد بررسی قرار گرفته است.

موضوع مقاله حاضر، بررسی مقدماتی نظر تفاسیر قرآن درباره فرایند جامعه‌پذیری است. پرسش اصلی این است که جامعه‌پذیری چیست، چگونه اتفاق می‌افتد و چقدر اختیار در آن مؤثر است؟ با تحلیل محتوای کیفی تفاسیر قرآن، کدگذاری و طبقه‌بندی مفاهیم به‌دست‌آمده به پرسش اصلی پاسخ داده شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که جامعه‌پذیری فرایندی سرچشمه‌گرفته از ذات انسان است و فرد با اختیار خویش از طریق علم و عمل، ارزش‌ها، باورها، هنجارها و غیره می‌شود؛ به گونه‌ای که امکان جداسازی بین او و آنچه درونی کرده، نیست. در این برداشت، انسان موجودی دائماً در حال «شدن» است که همیشه علم و عمل او، عین ذات و شخصیت او را شکل می‌دهد. نتیجه اینکه هر کس به هر مقدار که به آیات قرآن، عمل و آنها را درونی کند، به همان میزان دیندار است و جامعه‌پذیری دینی در او موفق بوده است.

نوشتار حاضر بررسی و نقد مقاله «شفاعت» در دایرة‌المعارف قرآن الیورلیمن به قلم اسماء افسر الدین استاد دانشگاه نوتردام ایالات متحده می‌باشد. مؤلف آیات ناظر به «شفاعت» و نظر مسلمانان درباره این موضوع را مطرح کرده است، اما با تکیه بر عقیده «وهابیت» شفاعت و زیارت را مردود می‌داند، در حالی که از نظر قرآن کریم، شفاعت غیر استقلالی و با اذن الهی امری ثابت است؛ چرا که شفاعت جریان رحمت الهی و شامل کسانی است که مورد رضایت خداوند باشند و شفاعت بت‌ها که پندار ناروای مشرکان بوده، مردود دانسته شده است. شفاعت با بت‌پرستی در مواردی همچون استقلالی نبودن شفاعت شفیعان، رشد وتعالی فرد در محبت شفاعت‌کنندگان، جایز نبودن پرستش شافعان، دارای حیات و شعور بودن شفیعان، مشروط بودن شفاعت و صاحب اختیار نبودن شفیعان در ذلت یا عزت و پیروزی یا شکست، تفاوت‌های اساسی دارد؛ بنابراین، معادل دانستن این دو مقوله قیاس مع الفارق است. زیارت قبور اولیاء و توسل به ایشان نیز موافق نص شریف قرآن کریم و روایات می¬باشد و باورهای فرقه ضاله وهابیت برخلاف تعالیم مکتب اسلام است.

چکیده در این نوشتار برآنیم تا با بیان مجموعه‌ای از آیات و روایات، ویژگی‌هایی از ساختار حکومت جهانی حضرت مهدی (عج) را تبیین کنیم. از آیات قرآن بر می‌آید که خداوند به «صالحین» که از یاوران مهدی هستند، چند بشـــارت داده است: جانشینی خداوند و حکومت در زمین، نشر آیین حق در گستره جهان و از میان رفتن اسباب ترس و وحشت و ناامنی. این آیات و روایات به روشنی بیانگر حاکمیت الله و اولیای امر و احکام قرآن، پیروزی دین اسلام و نابودی حکومت‌های مادی‌گراست. در دولت کریمه مصلح جهانی، بحران‌های جهانی خاتمه می‌یابد و کاخ‌های گمراهی ویران می‌شود. در عصر طلایی ولایت مهدوی، فرهنگ عشق حقیقی و عدالت و صداقت، جامعه را می‌آراید. چشمه‌های حکمت و دانش بر زبان‌ها جاری می‌شود. انسان‌ها نیز دیگر نمی‌توانند با سلطه و جنگ و خون‌ریزی، دامان عدالت را آلوده سازند. محورهای عدالت در عصر ظهور عبارتند از: عدالت در تساوی حقوق، عدالت در انتخاب افراد شایسته و عدالت در اجرای قانون، حضرت (عج)، مدیران صالح، عادل و کارآمد را به کار می‌گمارد، تا عدالت اجتماعی در جامعه جامه عمل بپوشد. در حقیقت عدالت اجتماعی، همان عدالتی است که در حکومت واحد جهانی امام مهدی (عج) برپا می‌شود و برپایی آن، بزرگ‌ترین رسالت جهانی آن امام است. چرا که عدالت مهدوی، استمرار عدالت نبوی و علوی است که تشکیل انقلاب اسلامی زمینه تحقق حکومت جهانی عدالت‌گستر امام (عج) را فراهم کرد. لذا طبیعی است پیمودن راه این عدالت، همت و فعالیت مضاعف می‌طلبد تا بتوانیم زمینه‌ای روشن برای تلألؤ و این منبع نورانی مهیا سازیم.

دانشمندان مسلمان بر مصونیت قرآن از تحریف تأکید دارند، اما عدم دقت برخی پیرامون شماری از روایات تفسیری، شبهه تحریف را پیرامون قرآن مطرح کرد و به‌تبع آنان، گروهی از اخباری‌ها چون جزایری و محدث نوری با اعتنا به روایات تحریف‌نمایی که در برخی از کتب تفسیری و روایی شیعه از ائمه اطهار بیان‌شده است، این تهمت را متوجه شیعه کردند. آنان از رهگذر این روایات، به عقیده خود اعتبار بخشیده و تحریف قرآن را امری بدیهی قلمداد میکنند؛ زیرا بر اساس این روایات، به نظر می‌رسد که افرادی چون ائمه اطهار به عنوان عِدل قرآن بر این مطلب صحه گذاشته‌اند، اما واکاوی متنی ـ سندی این روایات نشان می‌دهد که غلات به‌عنوان ‌مشهورترین راویانی که به نقل این احادیث می‌پردازند، پذیرش این روایات را با چالش روبه‌رو کرده‌اند. همچنین روایات منتسب به ائمه با تناقضات متنی فراوانی همراه است که صدور آنها از فصحایی چون ایشان به دور است. از سویی دیگر، روایات تفسیری و روایات مُنتقله از کتب اهل سنت به کتب شیعه، مبانی این ادعا را متزلزل‌تر می‌سازد.

هدف مقالۀ حاضر، استخراج اصول، مبانی، اهداف و روش‌های تربیت عقلانی با الهام از مبانی خداشناسی و اسمای حسنای الهی در قرآن کریم است. به منظور وصول به این هدف در قالب تحقیقی کیفی، نظری و کتابخانه‌ای با استفاده از روش تحقیق توصیفی ـ تحلیلی، مطالب مورد نظر استخراج و استنتاج شده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در آیات قرآن کریم بر عقل تأکید فراوانی شده‌ است. چنان‌که قرآن مجید، انسان‌ها را صاحبان عقل و خرد خطاب کرده و به تفکر و تعقل دعوت نموده است. انسان با «تربیت عقلانی» و «تفکر» و «تعقل» در نظام آفرینش و هستی در صدد کسب شناخت و معرفت است. انسان مورد نظر قرآن کریم با الهام از اسمای حسنای پروردگار جهان و به عنوان جانشین خدا در روی زمین انسان عالم، خبیر، آفریننده، خلاق، نوآور است و کسب این صفات، به عنوان اهداف واسطه‌ای او را به خداشناسی، خداپرستی و لقاء الله که هدف نهایی تعلیم و تربیت اسلامی است رهنمون می‌سازد.

چکیده شیعیان به عنوان پیروان یکی از دو شاخه اصلی دین اسلام، تاریخی به درازای تاریخ اسلام دارند و در این قرون متمادی میراثی بسیار ارزشمند برجای گذارده‌ و بخش‌های مهمی از این میراث کهن را در منابع و آثار خویش معرفی نموده‌اند. بخشی از این میراث را می‌توان در تولید علوم گوناگون و نقش‌آفرینی در پیشبرد دانش‌های مختلف نشان داد. دانش کلام یکی از مهم‌ترین علوم اسلامی به شمار می‌آید که به یقین، شیعیان در تأسیس و توسعه آن نقشی چشمگیر داشته‌اند. دانشمندان فراوانی تلاش کرده‌اند این نقش‌آفرینی را توصیف کنند که در این نوشتار سعی بر آن است تا دیدگاه‌های برخی از مستشرقان در این باره جمع‌آوری گردد و به این پرسش پاسخ داده شود که از نگاه نویسندگان ویراست دوم «دائرة‌‌المعارف اسلام»، شیعیان در تأسیس و گسترش علم کلام چه نقشی داشته‌اند؟ یافته‌های پژوهش نشانگر آن است که مستشرقان نیز معتقدند عالمان شیعه از چند جهت در توسعه دانش کلام تأثیرگذار بوده‌اند که یکی از مهم‌ترین جهات آن، ارائه موضوعات، مسائل، تبیین‌ها و تئوری‌های جدید در این علم بوده است. از نظر مستشرقان شیعیان در جهت تبیین عقاید اختصاصی خویش توانستند با ابداع مسائل جدید و ارائه تبیین‌های بدیع، علم کلام اسلامی را به اوج شکوفایی برسانند. در عقاید مشترک با اهل‌تسنن همچون توحید، عدل، ایمان و... تبیین‌ها و تفسیرهای متمایزی ارائه کردند و در عقاید اختصاصی خویش همچون امامت و فروع آن، مسائل بکری را به دانش کلام افزودند. این مسائل اختصاصی را می‌توان اصلی‌ترین امتیاز شیعیان در علم کلام تلقی کرد و اختصاصات اعتقادی دیگر همچون تقیه، بدا، رجعت و... را نیز به نوعی متأثر از امامت شیعی دانست.