جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مهم‌ترین بسترهای تئوریک مؤثر بر شکل­گیری مکاتب تفسیری، مباحث منبعث از دانش معرفت­شناسی و زیرشاخه­های آن است. برای مسئله­ چگونگیِ فهم و تفسیر متون و به‏طورخاص قرآن کریم، سه رویکرد معرفت‏شناختی متصوّر است. در رویکرد اول (مخاطب‏محور)، مخاطب و پیش‏دانسته­های او، رکن اصلیِ فرایند فهم تلقّی می‌شود و ازآنجاکه پیش‌دانسته‌های هر مخاطب با دیگری متمایز است، معانی استنباط‌شده نیز متمایز است و همه این معانی نیز موجّه تلقّی می­شود. در رویکرد دوم (مؤلف‌محور)، معنای نهاییِ متن، حقیقتی است قابل فهم که باید طی فرایندی مضبوط به آن نایل شد و کشف مقصودِ مؤلف طی تفسیر متن (در این مقاله، متن قرآن)، هرچند دشوار باشد، ناممکن نیست و تنها معنایی موجّه تلقّی می‌گردد که متناظر با این مقصود باشد. در این مقاله ضمن مقایسه تطبیقی دو رویکرد پیش‏گفته، رویکرد سومی (متن‌محور) که شالوده معرفتیِ آن بر آموزه­های اسلامی مبتنی است، تبیین می‌گردد که طبق آن، رکن اصلی در فرایند فهم، خودِ اثر یا متن قرآن کریم است. ضمن تطبیق رویکردهای سه‌گانه­ فوق، با استفاده از روش‌های تحلیل محتوای کیفی و استدلال منطقی، این نتیجه حاصل شده است که در میان این رویکردها­، رویکرد متن‌محور برای فهم قرآن کریم از وجاهت بیشتری برخوردار است و با کاربست این رویکرد، دستیابی به عمق مدلول­های معناییِ آیات قرآن کریم محتمل­تر می‏نماید و موفقیت برخی تفاسیر معتبر نظیر المیزان را می­توان با توجه به همین مهم رمزگشایی نمود.

دانش تفسیر قرآن کریم، همانند هر دانشی، از دانش منطق کمک و بهره می‌گیرد. با توجه به رشد روزافزون شاخه‌های متنوع دانش منطق، استفاده از هر منطقی، تأثیرات خاص خود را بر دانش تفسیر و نتایج آن خواهد گذاشت. یکی از رویکردهای جدید منطق، منطق فازی است که بر خلاف منطق کلاسیک دو ارزشی، چند ارزشی است. استفاده از منطق فازی، نه تنها به معنی نفیِ منطق کلاسیک نیست، بلکه در کنار منطق کلاسیک، معنا و ارزش می‌یابد. منطق فازی می‌تواند در فهم، تبیین و نیز کاربرد مفاهیم مشکک و طیفی، در استدلال‌ها به مفسران کمک کند. بر اساس منطق کلاسیک، یک فرد یا مؤمن است یا مؤمن نیست؛ اما بر اساس منطق فازی، حالات متنوعی از نسبت یک فرد با پدیده ایمان تعریف می‌شود: فردی که اصلاً ایمان ندارد، فردی که ایمان ضعیفی دارد، فردی که دارای ایمان متوسط است و فردی که دارای ایمان قوی است. در این نوشتار، افزون بر منطق فازی در یک مفهوم، از ماتریس فازی نیز سخن به میان آمده است. نگاه فازی به برخی مفاهیم که عنصر تدریج و شدت و ضعف در فهم و تبیین آن‌ها مؤثر است، دست قرآن‌پژوهان را در تفسیر قرآن کریم بازتر می‌نماید و زمینه را برای توسعه و تعمیق معارف قرآن کریم هموارتر می‌سازد.

مسألة خلافت الهی از مسائل غامض و بحث انگیز در حوزة علوم قرآنی، کلام و عرفان است. تنها آیه­ای از قرآن کریم که به صورت صریح و مطلق بحث خلافت الهی را مطرح کرده آیة 30 سورة بقره است؛ با این حال اهمیت این مقام به حدی است که گویا ارسال پیامبران و انزال کتب آسمانی، همه در جهت تربیت خلیفة ­­الهی صورت گرفته است. عموماً پژوهش­های محققان در رابطه با «خلافت الهی» حول مسائلی چون: تفسیر آیة خلافت، ارتباط خلافت الهی با انسان کامل و دامنة خلافت انجام یافته است؛ لکن مقالة حاضر در نظر دارد با استفاده از آیات الهی، تأملی در راستای دامنة خلافت الهی زن داشته باشد و در عین حال، به نقد دیدگاه برخی عرفای مسلمان نیز در این حوزه بپردازد. هدف دیگر که فرع هدف اصلی محسوب می‌شود، بررسی اجمالی برخی از مؤلفه‌هایی است که با توجه به ویژگی‌های شخصیتی زن دامنة خلافت الهی او را گسترش می­دهد. «مادری» و «دیگرخواهی» از مؤلفه­های مؤثر برای افزایش دامنة خلافت‌ الهی زن است که مسیری تا حدی متمایز نسبت به مرد برای وی پدید می‌آورد. از سویی، مطالعة آثار عرفانی ما را با دو دیدگاه متفاوت در رابطه با دامنة خلافت‌ الهی زن مواجه می­سازد. گروهی از عرفا تفاوت­های تکوینی موجود در آفرینش زن را تحدید کننده دامنة خلافت‌ الهی زن نسبت به مرد می­دانند و برخی دیگر، این مقام را امری مرتبط با روح انسان می­­دانند و بر این باورند که زن و مرد در دستیابی به مراتب بالای آن تفاوتی با یکدیگر ندارند.

منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری، متنى عرفانی است که در آن معارف بسیار، در قالب عباراتى موجز به رشته تحریر در آمده است. این کتاب همواره مورد توجه علاقه‏مندان عرفان و سیر و سلوک بوده است. با ملاحظه عناوین و ابواب کتاب معلوم می‌شود که مصنّف، نام منزل‌ها را از آیات قرآن برگرفته است و در بیشتر موارد، تناسب میان عنوان باب‌ها و آیه‌های انتخابی ابتدای هر باب از نگاه عرفانی عمیق او به آیات قرآن حکایت می‌کند، چنان‌که می‌توان گفت که وی مبانی تعیین منازل را در آیات کتاب خدا یافته است. نگارنده در این مقاله با مراجعه به تفاسیر عرفانی، ضمن بررسی آیات موجود در بخش بدایات این کتاب و تأمل در مطالب هر باب، رویکرد عرفانی خواجه به آیات قرآن را نشان داده و پیوند میان دستورات خدای متعال در قرآن و آداب سیر و سلوک عارفان اصیل را نمودار ساخته است.

اصل این بحث، به بررسی مسألۀ نبوت در قران کریم باز می گردد. رویکرد قرانی در برخورد با مسألۀ نبوت از دو راه به بحث و بررسی می پردازد: ۱. نبوت عامّه ۲. نبوت خاصّه مراد ما از نبوت عامّه، مجموعه احکام و مسائلی است که منحصر به پیامبر خاصّی نیست، بلکه عام و شامل همه پیامبران و فرستادگان می شود. مانند؛ عصمت، شهادت بر اعمال در روز قیامت و غیره. در حالی که منظور ما از نبوت خاصّه، مجموعه مسائلی است که از هر پیامبری به صورت جداگانه ای صحبت می کند، مانند؛ خاتمیت نسبت که رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم. روش بحث این کتاب در بازگو کردن احکام نبوت عامّه، به بیان اولین و مهمترین مسائل نبوت عامه -مسألۀ عصمت پیامبران- آغاز شده، و در ادامه نیز، به بررسی و تحلیل ویژگی های حقیقی و عناصر اصلی عصمت پیامبران با توجه به رویکرد قرآنی در مسألۀ نبوت، پرداخته می شود.

شکی نیست که بحث های دلالی به ویژه مباحث دلالت های قرآنی – به دلیل اشتمال قرآن بر دقّت بی نظیر – یکی از پیچیده ترین تحقیقات علمی و لغوی است؛ لذا بحث از آن نیاز به دقت شگرف و دقیق دارد. بر این اساس، کتاب « الدلالة القرآنية » به طور کامل تلاش می کند تا به عمق مفردات قرآن نزدیک شود و معانی دلالی آن را به طوری که با واقعیت تداوم و استمرار نصّ قرآنی، و همچنین اعتبار، جامعیت و صلاحیت آن برای هر زمان و مکان را کشف نموده و آنها را بیان نماید. این تحقیق روشمند، شامل چند امر مقدماتی و پنج فصل اساسی به شرح زیر است: فصل اول: بحث دلالی از دیدگاه علامه حیدری فصل دوم: دلالت صرفی فصل سوم: دلالت نحوی فصل چهارم: ظواهر لغوی فصل پنجم: سیاق و اثر آن بر دلالت

هرمنوتيک به‌مثابه دانشي که به فرايند فهم يک اثر مي‌پردازد، داراي سه مکتب مهم است: 1. هرمنوتيک کلاسيک، 2. هرمنوتيک فلسفي، 3. هرمنوتيک مدرن. در اين ميان، هرمنوتيک قرآني به‌مثابه دانشي که به واکاوي فرايند فهم قرآن کريم مي‌پردازد، از يک سلسله مباني خداشناختي، انسان‌شناختي و قرآن‌شناختي برخوردار است و اصول آن با مباني هرمنوتيک فلسفي تقابل آشکار دارد. نوشتار حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي به واکاوي مباني خداشناختي هرمنوتيک قرآني در انديشه علامه طباطبائي مي‌پردازد. از رهگذر اين جستار، مشخص مي‌شود که سه آموزه «حکمت الهي»، «علم الهي» و «تکلم الهي»، مباني خداشناسانه هرمنوتيک قرآني را تشکيل داده، هرکدام آنها بيانگر اصولي از مباني هرمنوتيک قرآني بوده و تأثير مستقيمي در فرايند فهم قرآن کريم دارند.

رابطة ميان قرآن و کتاب مقدس، از جمله موضوعاتي است که همواره مورد توجه مستشرقان و قرآن‌پژوهان بوده است. در اين ميان آنجليکا نويورت در اين‌باره ديدگاهي متفاوت از اسلاف خود مطرح ساخته است. از ديدگاه نويورت، روايت‌هاي کتاب مقدس در قرآن به صورت‌هاي گوناگوني بازتاب و نمود داشته که تمام اين نمودها ناشي از وجود فضاي معرفتي‌اي است که قرآن در آن نازل شده است. نويورت اين فضاي معرفتي را دورة باستان متأخر ناميده که بسياري از معارف الهياتي و ديني عهد باستان را به ميراث برده است و قرآن به‌عنوان مجموعه‌اي شفاهي و پويا با اين سنت‌ها در ارتباط و تعامل بوده و به گفت‌وگو و مناظره با آنها پرداخته است. داستان موسي عليه السلام از جمله مواردي است که نويورت به بررسي آن پرداخته و سعي در تبيين ديدگاهش به صورت مطالعات موردي دارد. اين مقاله سعي بر آن دارد ديدگاه نويورت را بررسي و در ضمنِ داستان حضرت موسي عليه السلام آن را واکاود. بازتاب روايت‌هاي کتاب مقدس بدون تأثيرپذيري قرآن از اين کتاب، ديدگاهي است که از بررسي پژوهش‌هاي نويورت قابل دستيابي است.