جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

میرزا مهدی اصفهانی، مؤسس مکتب معارف خراسان، موسوم به «تفکیک»، علاوه بر دارا بودن اجتهاد مطلق و تبحر در علوم عقلی، یکی از قرآن‌پژوهان معاصر نیز به حساب می‌آید. دلیل این مدعا وجود آثاری از ایشان در حوزۀ قرآن همچون معارف القرآن، رسالۀ شاهزاده افسر، رسالة فی وجه اعجاز کلام الله المجید و ... است. وی دیدگاه‌های معارفی خود را بر آیات و روایات بنا نهاد و همین گرایش به نقل، سبب شده وی را که نخستین مروج مکتب اصولی میرزای نائینی در ایران است، در جرگۀ اخباریان به شمار آورند. اخباریان، اصول فقه را متخذ از عامه دانسته و آن را روشی برای رهیافت به معارف قرآنی نمی‌دانند. همچنین برخی اخباریان قائل به حجیت نصوص نبوده و ظواهر قرآن کریم را نیز حتی بعد از فحص از قرائن منفصله حجّت نمی‌شمارند ولی میرزای اصفهانی قائل به حجیت آن است. لذا دیدگاه وی در فهم قرآن کریم تفاوت بنیادینی با دیدگاه اخباریان دارد و نمی‌توان وی را از اخباریان به شمار آورد. در این مقاله دیدگاه وی دربارۀ جایگاه حدیث در فهم قرآن به تفصیل با رویکرد اخباریان تطبیق داده شده و وجوه تفاوت آن بیان شده است.

کتاب «تجلی امامت در نهج البلاغه» نوشته علاء‌الدین حجازی می باشد. نویسنده در این کتاب به بررسی ضرورت شناخت امام علی(ع) و نشانه ها و ویژگیهای این امام پرداخته است. سیمای امام علی(ع) در نهج البلاغه، مقام اهل بیت(ع) در کلام امام علی(ع)، شناخت قرآن از آیات فرقان، پیامبر خدا(ص) امام حق، پایداری امام علی(ع) در اقامه قسط و عدل، تقوا و زهد امام علی(ع) و سیمای عترت پیامبر (ص) از مهم‌ترین مطالبی است که در این کتاب به آن پرداخته شده است. در بخشی از این کتاب آمده است، امام شناسی یکی از تکالیف بزرگ و مهم اسلامی است. بر اساس این وظیفه‌ی شرعی و مسئولیت خطیر دینی، هر مسلمانی وظیفه دارد که پس از معرفت خدای متعال و پیامبرش، وصی پیامبر(ص) و امام و رهبر دینی و آسمانی خویش را بشناسد. نشانه ها و ویژگیهای امام علی(ع) از بخش‌های مهم دیگری است که در این کتاب به آن پرداخته شده است. در این بخش، امام علی(ع) ائمه اطهار را به 3 صفت ممتاز معرفی کرده و می فرماید: ما خزانه داران علم و دانش پروردگاریم. ما مفسران و توضیح دهندگان وحی آفریدگاریم. ما حجت رسا و آشکار خدا بر آفریدگان او در زیر آسمان و روی زمین می باشیم.

الفاظ و عبارات قرآن کریم تولید شده از جانب آفریدگار هستی است که توسط فرشته امین وحی بر پیامبر عظیم الشان اسلام فرود آمده است تا انسان ها در سایه تعلیمات و آموزه های حیاتبخش آن، طریق مستقیم زندگی را دریابند و با به کار گیری دستورات آن به سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت نایل آیند. اما از آنجا که این کتاب آسمانی در سیر نزولی خود از جایگاه «عند اله» به میان انسانها که ساکن در این کره خاکی هستند، فرو فرستاده شده، در قالب متن بشری درآمده است تا برای انسان ها قابل دسترسی و بهره برداری باشد. بدیهی است که چنین متنی نیاز به توضیح و تبیین دارد که بر اساس فرمان الهی این مهم بر عهده شخص پیامبر اسلام نهاده شده است. لذا می فرماید: «و انزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل الیهم و لعلهم یتفکرون نحل/44 » این مساله سبب شده است که پیامبر اسلام از نخستین روزهای نزول قرآن، به تبیین و توضیح برخی آیات بپردازد که برخی از کاتبان وحی و صحابه به نوشتن آن توضیحات در حاشیه متن قرآن اقدام می نمودند و این امر خاستگاه نوعی تدوین در نگارش قرآن شد که امروزه با عنوان «حاشیه گذاری قرآن» شناخته می شود. لذا حاشیه گذاری بر قرآن از زمان صدر اسلام آغاز شد و همچنان ادامه دارد. با پیشرفت چاپ و نوع کتاب نویسی این امر وضعیت جدیدی به خود گرفته است که رایج ترین نوع آن را می توان در چاپ قرآنهای مترجم دنبال نمود. اما پژوهشگران قرآنی تنها به ترجمه متن قرآن اکتفا نکرده اند و به نگارش ترجمه واژگان، شان نزول آیات، توضیح واژگان و آیات و سایر اطلاعات مرتبط اقدام نموده اند. این مقاله که بر گرفته شده از طرح پژوهشی «قرآن مترجم» است تاریخ این گونه پژوهش های قرآنی را مورد تحقیق و بررسی قرار داده است و به بررسی شیوه حاشیه گذاری قرآن مترجم و ویژگی های آن پرداخته است.

خانم «دنیس اسپیلبرگ»( Denise Spellberg) دانش‌پژوه آمریکایی تاریخ اسلام و استاد دانشیار در مرکز پژوهش خاورمیانه در دانشگاه «تگزاس» در آستین است. او لیسانس خود را از کالج اسمیت در سال ۱۹۸۰ م و دکترایش را از دانشگاه کلمبیا در سال ۱۹۸۹م دریافت کرده‌ است. وی صاحب اثری با نام «Thomas Jefferson's Qur'an: Islam and the Founders»(جفرسون و قرآن؛ اسلام و پدران بنیان‌گذار) است که اخیراً توسط «فؤاد عبدالملک»، مترجم لبنانی به عربی برگردانده شده و توسط انتشارات «جداول» بیروت به چاپ رسیده است. مترجم لبنانی در مقدمه‌ای که برای این کتاب ۴۲۴ صفحه‌ای نگاشته، عنوان می‌کند: بررسی محتوای کتاب این نویسنده آمریکایی نشان می‌دهد که مسائلی هست که نزد فرهیختگان و سیاستمداران جهان اسلام ناشناخته مانده و مربوط به متن صریح قرآن و تعالیم اسلامی است که از برخی مسائل بحث‌برانگیز میان پدران بنیان‌گذار ایالات متحده آمریکا(گروهی از رهبران سیاسی آمریکا) پرده برمی‌دارد. وی می‌افزاید: این مسائل که عموماً مربوط به قانون اساسی، تعیین مبادی و اصول اولیه حقوق یک شهروند آمریکائی و سایر اقلیت‌های دینی و قومی است، روزگاری یکی از مهم‌ترین چالش‌های اصلی مقامات آمریکایی و بنیانگذاران آمریکا بوده که کتاب مذکور نشان می‌دهد قرآن کریم از ابتدای امر برای سردمداران آمریکایی، نقش برجسته‌ای را در حوزه قانونگذاری ایفا می‌کرده چه اینکه برحسب مستندات تاریخی، جفرسون(سومین رئیس‌جمهور آمریکا) نسخه‌ای ترجمه‌شده از قرآن کریم را در کتابخانه شخصی خود نگهداری و به‌طور مرتب آن را مطالعه می‌کرده است. «فؤاد عبدالملک»، مترجم عربی کتاب «جفرسون و قرآن» باید اشاره کرد که ترجمه انگليسی قرآنی که نزد جفرسون بود، در سال ۱۷۶۴ در لندن منتشر شده و این نسخه ترجمه قرآن قديمی در كتابخانه كنگره آمريكا نگهداری می‌شود. در واقع جفرسون که يك مجموعه‌دار كتب به زبان‌های گوناگون بوده، اين كتاب را در سال ۱۸۱۵ م به عنوان جزئی از يك مجموعه به كنگره فروخت؛ اين قرآن همچنین از آتش‌سوزی سال ۱۸۵۱ م كپتول‌هيل هم سالم بیرون درآورده شد. دنیس اسپیلبرگ، نویسنده این اثر تاریخی، عنوان می‌کند که قرآن کریم در آن زمان بین موافقان الهام‌گیری از احکام این کتاب آسمانی و مخالفان این مقوله که بیشتر آن‌ها پیرو مذهب پروتستان بوده‌اند، جایگاه ویژه‌ای را داشته و سند مهمی به‌ویژه در برهه زمانی جنگ‌های دینی مشتعل در کشورهای اروپایی محسوب می‌شده است. در آن مقطع تاریخی صدها تن از افراد در آتش جنگ‌های مذهبی، به جرم گرایش به مذهبی خاص، بدعت‌گذاری در دین و یا کفر از سوی دیگر مذاهب و قومیت‌ها، قلع و قمع می‌شدند. بنیانگذاران آمریکا چقدر اسلام را می‌شناختند نویسنده متذکر می‌شود: جفرسون به‌عنوان یکی از بنیانگذاران ایالات متحده و رئیس‌جمهور این کشور نسخه‌ای از قرآن را به زبان انگلیسی در اختیار داشته که میزان اهتمام و توجه او را به دینی غیر از مسیحیت نشان می‌دهد. به واقع حوادث تاریخی و آرشیو آمریکا درباره آن مقطع زمانی بیانگر مناقشه‌‌هایی مهم پیرامون تضمین آزادی دینی به‌عنوان سنگ‌بنای قانون آمریکا و حقوق یک شهروند آمریکایی است. جفرسون و دیگر بنیانگذاران ایالات متحده، اسلام را تا حدی می‌شناخته‌اند گرچه اطلاعات آن‌ها کافی و جامع نبوده و دیدگاه عمومی حاکم نشان از دشمنی آن‌ها با مسلمانان داشته و اینکه آن‌ها اساساً مسلمانان را تهدیدی برای جامعه آمریکا می‌دانسته‌اند. اما با این وجود، برای انجام شعائر دینی مسلمانان حق و حقوقی قائل بودند و آن‌ها را علی‌الظاهر به‌عنوان شهروند در سیاست نیز مشارکت می‌داده‌اند. دنیس اسپیلبرگ همچنین در کتاب خود می‌نویسد: برحسب مطالعات دانشگاهی‌ام در حوزه تاریخ اسلام، وجود نسخه‌ای قرآن نزد جفرسون به‌منزله درک کامل او از اسلام تلقی نمی‌شود، بلکه این مسئله نشان می‌دهد این گروه از سردمداران اولیه آمریکا علاقمند به شناخت دین اسلام بود‌ه‌اند. لذا مصمم شدم تا درباره میزان شناخت آن‌ها از اسلام و اینکه اساسا چگونه با اسلام و تاریخ این دین آشنا شدند، تحقیقاتی انجام دهم. وی ادامه می‌دهد: بسیار متعجب شدم وقتی دیدم بسیاری از آمریکایی‌ها در عصر تأسیس ایالات متحده، برخلاف عوا‌م‌فریبی لجوجانه‌ای که از اروپا به ارث برده‌ بودند، حاضر نشدند در برابر موج هراس‌انگیزی که آن موقع درباره ظلم به مسلمانان حاکم بود، کوتاه بیایند. لذا در برابر موضع سرسختانه اروپائی‌ها کمی کرنش کرده و رفتار منعطف‌تری مقابل مسلمانان در پیش گرفتند؛ سیاستی که تأثیرش در آن برهه از تاریخ آمریکا مغفول واقع شد. جفرسون نه‌تنها نسخه‌ای از ترجمه قرآن را در اختیار داشته بلکه پیش از آن نیز با استناد به یکی از آثار «جان لاک» فیلسوف انگلیسی‌تبار قرن ۱۷ که داعیه‌دار تسامح بین مسلمانان و یهودیان بوده است، درباره حقوق شهروندی از منظر اسلام، مطالعاتی را انجام می‌داده است. اسپیلبرگ همچنین با اشاره به قانون آمریکا می‌نویسد: زمانی که قانون آمریکا وضع می‌شده است، مسلمانان بخشی از بحث‌های جنجالی آمریکائی‌ها درباره دین و مرز‌های شهروندی بودند. بنیانگذاران ایالات متحده، پیرو پروتستان بودند و یکی از مباحث مورد مناقشه آ‌ن‌ها این بود که آیا دین حکومت جدید، رسماً پروتستان اعلام شود و یا این مسئله امری توافقی باشد. علاوه بر این، قانون آمریکا که به صراحت بر حقوق برابر بین شهروندان اعتراف می‌کند، این حق را مسلّم می‌داند که هرکسی از هر دینی می‌تواند حکومت را اداره کند و این یعنی حتی یک مسلمان می‌تواند کرسی ریاست‌جمهوری را تصاحب کند؛ مسئله‌ای که جدال و بحثی عمیق را در آن زمان از تاریخ آمریکا رقم زد. از دیگر سو، بحث حقوق شهروندی مسلمانان پس از درگیری‌های طولانی‌مدت بین مسلمانان و مسیحیان در اروپا اکنون در آمریکا طرفداران زیادی پیدا کرده بود و جفرسون یکی از افرادی بود که پای این مقوله ایستاده بود. نگاه مغرضانه جرج واشنگتن به اسلام و مسلمانان این محقق آمریکائی در این کتاب با بیان اینکه جرج واشنگتن، یکی از مؤسسان ایالات متحده، که پیرو مسیحیت پروتستان بوده، تصویری متناقض از اسلام ارائه داده است، می‌نویسد: او از اسلام به‌عنوان مرجع اصلی حکومت‌های استبدادی جهان یاد می‌کرده است و این دیدگاه او خیلی دور از نگرش بیشتر اروپائی‌ها و آمریکائی‌های آن زمان نبود چراکه آن‌ها اسلام را گمراه‌کننده، عجیب و تهدید‌آمیز می‌دانستند. البته این دیدگاه آن‌ها فقط درباره اسلام نبود بلکه کاتولیک‌ها هم در نظر پیروان پروتستان‌، شبیه پیروان اسلام تلقی می‌شدند؛ چرا که آن‌ها هم مستبد بودند برخلاف پروتستان که خود را داعیه‌دار آزادی می‌داند. استناد جفرسون به قرآن در حقوق برابر برای تمام افراد بشر وی می‌افزاید: در مقابل چنین جریان فکری و سیاسی حاکمی بود که جفرسون به‌عنوان یکی از بنیانگذاران برجسته ایالات متحده قد علم کرد و گرچه محبوبیت حداکثری نداشت اما داعیه‌دار تسامح و زندگی مسالمت‌آمیز میان مسلمانان، یهودان، کاتولیک‌‌ها و سایر اروپایی‌هایی شد که به آمریکا مهاجرت کرده بودند. این اصرار جفرسون بر حقوق برابر همه پیروان ادیان گرچه از داخل طرفدار داشت اما با مخالفت سیاستمداران و منتقدان دولتی مواجه بود که اصرار داشتند حقوق کامل تنها باید در حق شهروندان پروتستان اعمال شود. اسپیلبرگ در ادامه ذکر می‌کند: جفرسون تلاش کرد تا اطلاعات بیشتری را درباره اسلام از منابع غربی استخراج کند. لذا شروع به مطالعه مقدمه ترجمه قرآن «جرج سیل» کرد که حاوی اطلاعاتی ضد‌ونقیض از اسلام بود. وی سپس نمایشنامه «ولتر» درباره پیامبر(ص) را مطالعه کرد که سراسر بغض و دشمنی علیه اسلام بود؛ این مسئله جفرسون را دچار حالتی از تشویش و سردرگمی در برابر اسلام نمود. اسپیلبرگ با اشاره به اینکه در این وضعیت جفرسون نمی‌توانست نقش مهم مسلمانان در نهضت اروپا و انتقال میراث عظیم علمی و فلسفی مسلمانان به اروپا را نادیده بگیرد، می‌نویسد: با این وجود در عصری که جهل و تعصب مذهبی حاکم بود؛ عدم تبعیض نژادی در حقوق یک شهروند آمریکایی مقوله‌ای مهم تلقی می‌شد که چشم‌پوشی از آن غیرممکن بود. لذا جفرسون دل به دریا زد و وارد معرکه‌ای ضد سلطه‌طلبی پروتستان شد و در نهایت اعلامیهٔ استقلال ایالات متحدهٔ آمریکا را ـ که از استقلال سیزده مستعمره‌نشین در حال جنگ با بریتانیای کبیر خبر می‌دهد و به صراحت از تصمیم این مستعمره‌نشین‌ها به جدایی از امپراتوری بریتانیا سخن می‌گوید ـ در سال ۱۷۷۶ م به تصویب رساند. این اعلامیه شامل بندی بود و آن این که «دین یا هر فریضه‌ای که ما را معترف به وجود خالق یکتا می‌کند تنها به واسطه منطق و اقناع، قابل توجیه‌ است نه با زور و خشونت، لذا تمام افراد بشر حق دارند به‌شکلی برابر آزادی دینی داشته باشند. بر این اساس همه باید با یکدیگر مسالمت‌آمیز و بر پایه محبت و احسان رفتار کنند.» شکست جفرسون در پیاده‌سازی مبانی اسلامی برای جامعه آمریکا اسپیلبرگ ادامه می‌دهد: مسلمانان آمریکایی شهروندان سرافراز این کشور و حامیان قدرتمند جامعه خود هستند و با استقامت در کنار مردمی که به دنبال زندگی شاد و آزاد هستند، می‌ایستند. مسلمانان از ۳۰۰ سال قبل تا کنون جزء بدنه جامعه آمریکا بوده‌اند. طبق برخی برآوردها، بیش از ۲۵ درصد برده‌های آفریقایی آورده شده به آمریکا مسلمان بوده‌اند و به اجبار اربابان مسیحی، آن‌ها مجبور به تغییر نام و پنهان کردن ایمان‌شان شده‌اند. مسلمانان همچنین زمانی که ایالات متحده، مستعمره انگلستان بود، در این کشور زندگی می‌کردند. بر اساس اسناد تاریخی، مسلمانانی که در آن زمان از بردگی آزاد شده بودند، در آمریکای شمالی، به تجارت، مسافرت و حتی ملوانی مشغول بوده‌اند. وی در کتاب خود ذکر کرده است: به گمان جفرسون، قانون وی درباره آزادی دینی هدفی شمولی داشت که تمام افراد مؤمن از جمله مسلمانان را حمایت می‌کرد، اما به‌واقع ماحصل آن به مسلمانان مهاجری که از اروپا به آمریکا آمده بودند، حق و حقوقی می‌داد اما در مقابل برای مسلمانان آمریکایی که از ابتدا برده‌های آفریقائی‌تباری بودند که برخلاف میل خود به آمریکای شمالی هجرت داده شده بودند، چنین امتیازی قائل نمی‌شد. در واقع جفرسون برای آن‌ها مالکیت خاصی قائل بود اما نه در جایگاه شهروندی، لذا این گروه از بردگان مسلمان از هیچ آزادی برخوردار نبودند و شعائر دینی خود را مخفیانه انجام می‌دادند و این به معنای شکست جفرسون در الگوگیری از تعالیم اسلامی بود. برخورد جفرسون با اسرا و بردگان در چنین شرایطی بود که حکومت آمریکا با چالش دزدان دریایی در کشتی‌های تجاری مواجه شد. دزدان دریائی اهل کشورهای آفریقای شمالی و عموما مسلمان هم بودند، مشکل دزدان دریائی، اساس کار دیپلماسی جفرسون در اروپا بود. کما اینکه این مقوله محور اختلاف در محافل رسمی مقامات آمریکایی هم بود و آن‌ها نسبت به این که دزدادن دریایی پیروان اسلام هستند، از اسلام به‌عنوان دینی حامی خشونت و طرفدار آن یاد می‌کردند اما جفرسون معتقد بود این تصفیه حساب‌ها باید در حوزه سیاست و اقتصاد اعمال شود نه اینکه به پای دینی خاص نوشته شود. گرچه جفرسون هم پس از آنکه نتوانست قضیه را مسالمت‌آمیز حل کند، متوسل به حمله نظامی شد. در همین اثنا بود که چالش جدیدی برای جفرسون مطرح شد و آن حق و حقوق اسرای مسلمان بود. لذا جفرسون را بر آن داشت تا به ارزش‌های آمریکا در زمینه آزادی اسرا، آزادی فردی و تضمین حقوق آن‌ها صرف نظر از نژاد و دین رسیدگی کند. نویسنده همچنین در یکی از فصل‌های این کتاب این سؤال را مطرح می‌کند که اگر یک مسلمان رئیس‌جمهور آمریکا شود، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ این سؤال، فرضی نبود بلکه یکی از محورهای مورد بحث و جنجالی در محافل رسمی مقامات آمریکایی بود که آن را تحت قانون برابری همه شهروندان آمریکایی با هم مطرح می‌کردند. این مسئله همچنین درباره ریاست‌جمهوری یک یهودی یا فردی غیرپروتستان هم وارد بود. به گفته اسپیلبرگ، جفرسون قائل به این دیدگاه بود که «همه افراد آزادند تا عقاید دینی خود را مطرح کنند و با مباحثه از آن دفاع نمایند و این مسئله هرگز بر شایستگی مدنی افراد أثر مثبت و منفی نخواهد گذاشت». این عقیده جفرسون در حقیقت فتح بابی بود هرچند نظری که برابری سیاسی را که خیلی‌ها آن را محال می‌پنداشتند، ممکن کند. پایداری به اصل برده‌داری در آمریکای امروزی این محقق آمریکایی متذکر می‌شود: اکنون پس از گذشت سالیان دراز در طول ۱۹ قرن، مسئله آزادی دینی و برابری برای تمام شهروندان بازهم چالش اصلی آمریکائی‌ها قلمداد می‌شود؛ شاید یکی از اصلی‌ترین مسایلی که کشیش تعمید دهنده «جان لیلند» در زمینه دفاع از حقوق مسلمانان ایراد کرد، همین مسئله بود. وی معتقد بود عقاید رسمی در ماساچوست، سرزمین او بدترین نوع شرارت است؛ چراکه هیچ برابری دینی و سیاسی در آن جای نداشت. این دیدگاه لیلند درباره حقوق مسلمانان در تمام سخنرانی‌ها و موعظه‌‌هایی که در کلیسا داشت و نیز مقالات مطبوعاتی که از وی به چاپ می‌رسید تا پایان زندگی‌اش بازتاب داشت و تکرار شد. او از اینکه بر حسب ایده تحمل‌پذیری دینی برخی افراد نسبت به بعضی دیگر، برتری داشته باشند بیزار و معتقد بود همه مردم باید به شکلی برابر و به‌دور از رده‌بندی دینی و مذهبی، آزاد باشند. ضرورت رجوع مجدد به تعالیم قرآنی برای پایان دادن به نژادپرستی «فؤاد عبدالملک»، مترجم لبنانی کتاب «جفرسون و قرآن؛ اسلام و پدران بنیان‌گذار» در پایان مقدمه خود تأکید می‌کند: جالب توجه اینجاست که مسئله برابری در حقوق دینی و نیز آزادی مذهب تا به امروز همچنان محل مناقشه و بحث در آمریکا است و امروز به شکلی وخیم‌تر و حادتر به جنگ با تروریسم تعبیر می‌شود. شاید کتاب جفرسون و قرآن ایده‌هایی را برای پایان دادن به این مسئله مهم که از قدیم تا به امروز مطرح بوده ارائه کند و باعث شود افق‌هایی جدید را برای حل نژادپرستی به‌عنوان معضل کنونی جوامع غربی بگشاید. /////

«محمد عابد الجابری» قرآن‌پژوه و انديشمند مراكشی و مؤلف اين اثر، معتقد است كه قرآن كريم طی ۲۰ سال بر پيامبر اكرم (ص) نازل شده و تسلسل سوره‌ها بر اساس نزول، تسلسلی منطقی و اين تسلسل، مطابق با وقايعی است كه در زمان پيامبر اكرم(ص) اتفاق افتاده است. كتاب «فهم قرآن؛ تفسير واضح بر اساس ترتيب نزول» كتابی سه جلدی است و محمد عابد الجابری در اين كتاب، تفاسير مختلف قرآن را مورد بررسی قرار داده و بر اساس ترتيب نزول قرآن به تفسير آيات می‌پردازد. جلد اول اين كتاب ۵۲ سوره را در بر می‌گيرد كه شامل سوره «علق» تا سوره «يوسف» است كه در ۴۰۰صفحه تأليف شده است و سوره های علق، مدثر، مسد، تكوير، اعلی، ليل، فجر، ضحی، شرح، عصر، عاديات، كوثر، تكاثر، ماعون، كافرون، فيل، فلق، ناس، اخلاص، فاتحه، رحمن، نجم، عبس، شمس، بروج، تين، قريش، قارعه، زلزله، قيامت، همزه، مرسلات، ق، بلد، علق، مدثر، قلم، طارق، قمر، ص، اعراف، جن، يس، فرقان، فاطر، مريم، طه، واقعه، شعراء، نمل، قصص، يونس، هود، يوسف به ترتيب در جلد اول اين كتاب بررسی شده است.////

«محمد عابد الجابری» قرآن‌پژوه و انديشمند مراكشی و مؤلف اين اثر، معتقد است كه قرآن كريم طی ۲۰ سال بر پيامبر اكرم (ص) نازل شده و تسلسل سوره‌ها بر اساس نزول، تسلسلی منطقی و اين تسلسل، مطابق با وقايعی است كه در زمان پيامبر اكرم(ص) اتفاق افتاده است. كتاب «فهم قرآن؛ تفسير واضح بر اساس ترتيب نزول» كتابی سه جلدی است و محمد عابد الجابری در اين كتاب، تفاسير مختلف قرآن را مورد بررسی قرار داده و بر اساس ترتيب نزول قرآن به تفسير آيات می‌پردازد. جلد دوم اين كتاب دارای ۴۳۱ صفحه است و محمد عابد الجابری تفسير ۳۸ سوره از سوره حجر تا حج را مورد بررسی قرار می‌دهد، كه موضوع اين آيات شامل ارتباط پيامبر(ص) با قبايل مختلف، محاصره پيامبر اكرم(ص) در شعب «ابوطالب» و هجرت مسلمانان به «حبشه» و آمادگی نبی اكرم(ص) برای هجرت به مدينه است.////

«محمد عابد الجابری» در اين كتاب طرح‌های تفسير قرآن را به پايان می‌برد. در اين كتاب نويسنده از تمامی تفاسير گذشته جهت فهم و درك آيات استفاده كرده و براساس ترتيب نزول آيات به تفسير قرآن پرداخته است، اين مسئله تنها در سطح روند «هستی و تكوين» نيست كه تنها از روند نزول ياد شود، بلكه روند و مسير دعوت حضرت محمد(ص) و سيره نبوی را متذكر می‌شود. وی معتقد است كه قرآن كريم كه طی ۲۰ سال نازل شده، تسلسل داشته و براساس تسلسل منطقی آن باطن قرآن را مورد بررسی قرار می‌دهد و به‌وضوح روند نزول را هم‌پای روند دعوت می‌داند؛ به طوری‌كه استفاده از علامت‌ها و نشانه‌های درك را جزيی اساسی در بسط و توسعه اين نوع تفسير می‌داند. در جلد سوم اين كتاب ۲۴ سوره كه برخی كوتاه و برخی ديگر بلند هستند، آورده شده و در كنار آن‌ها حوادث تاريخی نيز نقل می‌شوند. با توجه به ارتباط عميقی كه ميان پيامبر اكرم(ص) و قرآن كريم وجود دارد، نياز به قرائت دوگانه از زندگی پيامبر و آشنايی با قرآن كريم حس می‌شود كه مؤلف تلاش كرده طی اين سه جلد به آن‌ها بپردازد. جلد اول اين كتاب، به بررسی ۵۲ سوره، جلد دوم اين كتاب به بررسی ۳۸ سوره قرآن و جلد سوم نيز ۲۴ سوره قرآن را مورد بررسی قرار داده كه از سوی همين ناشر منتشر شده است.////

تفسیر الوجیز (الصغیر) دارای ۱۸۰۰۰ سطر است و مؤلف آن را در چهارم جمادی اولی ۱۲۳۹ ه. ق به پایان برده است و آن کوچک‌ترین تفسیر مؤلف است که از دو تفسیر الکبیر ( صفوة التفاسیر ) و الوسیط ( الجوهر الثمین فی تفسیر القرآن ) او تلخیص شده و در یک مجلد به زبان عربی و شیوه روایی می‌باشد. این تفسیر شامل تمام قرآن می‌باشد که به شیوه مزجی نوشته شده است. دکتر حامد حفنی داوود یکی از اساتید دانشکده زبان قاهره در مقدمه خود بر چاپ دوم (قاهره مکتبة النجاح ۱۳۸۵ ق ۱۹۶۵ م) می‌نویسد: مؤلف دقت بسیاری در معنا و ایجاز در بیان عبارات را به کار گرفته است و این شیوه هم برای مبتدیان و هم برای محققان سودمند است، مبتدی از جهت سهولت بیان و محقق از جهت دقت و اصطلاحات تفصیلی آن بهره وافری می‌تواند ببرد، علاوه بر آن مؤلف محترم طبق وعده‌ای که در مقدمه تفسیر داده است از منابع وحی و خاندان نبوت استفاده کرده و تفسیر خود را با علوم آن بزرگواران خصوصا امام علی بن ابیطالب علیه‌السّلام و امام جعفر صادق علیه‌السّلام اصالت بخشیده است. سبک این تفسیر بسیار ساده و روان می‌باشد، پس از ذکر هر آیه توضیح مختصری در فهم و پیام آیه می‌آید، از این جهت می‌توان آن را با تفسیر الجلالین مقایسه کرد. افزون بر اینکه برخی توضیحات تاریخی و علوم قرآنی مفسر بسیار جالب و قابل توجه برای همگان است در این تفسیر جمع بین دقت نظر و اداء معنی و ایجاز شده است، برای متخصصین مفید است چون به ایجاز مطالب زیادی را مطرح کرده و با دقت و تامل می‌توان به آن رسید و برای مبتدئین مفید است چون با روشی آسان اما تحلیلی مطالب را عرضه می‌دارد. دکتر حامد حفنی می‌نویسد: در مقایسه این تفسیر با تفسیر الجلالین ، در ابتدای سوره حمد، مشاهده می‌کنید که از لحاظ لغوی و بیان معانی «الله»، «الرحمن» و «الرحیم»، تفسیر شبر، از قوت بیشتری برخوردار است. در این تفسیر ضمن رعایت جلوه روائی، در شرح و تفسیر آیات از روش تفسیر قرآن به قرآن نیز بهره برده است. ذکر اسباب النزول آیات نیز مورد توجه بوده و در موارد لزوم به آن می‌پردازد. ایجاز در بیان مطالب، سبب نشده که مفسر، نظری به دیدگاهها و اقوال دیگر نداشته باشد و هر از گاهی به ذکر آن می‌پردازد. مفسر محترم، متعرض قرائات شده و در پاورقی کتاب به آنها اشاره دارد، در حقیقت در تفسیر خود، قرائت امام حفص و قرائت غیر او را بیان کرده است.

برهان، خطابه و جدل سه تا از صناعات پنج‎گانة ارسطویی است. ارسطو و منطق‌دانان مسلمان به‎دقت و تفصیل آنها را از لحاظ ماده و صورت و هدف و نتیجه بیان نموده‌اند. روش‎های دعوت قرآنی در سورة نحل به‎ترتیب چنین آمده است: حکمت، موعظة حسنه و جدال احسن. معنای این سه کلمه هم با تحقیق در عرف قرآن آشکار است. برخی منطق‌دانان و بعضی از مفسران مسلمان سه روش یادشده را با سه فن ارسطویی منطبق دانسته‌اند. عده‌ای این روش‎ها و آن سه فن را کاملاً یکی محسوب کرده‌اند و بعضی- خصوصاً با نظر به قید حسنه‏بودن موعظه و احسن‌بودن جدل ـ به انطباق جزئی قایل شده‌اند. در این مقاله دیدگاه منطق‌دانان و مفسران یادشده بعد از گزارش مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته‌اند و حاصل این سنجش و ارزیابی چنین است که حکمت مبتنی بر برهان است؛ یعنی سخن حق مطابق با واقع است، ولی نه اینکه هر سخن حق مطابق با واقعیت حکمت است و جدل احسن با جدل ارسطویی انطباق جزئی دارد و موعظة حسنه را با خطابه هیچ نسبتی نیست.