جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اساسی ترین رویکرد شکاکانه خاورشناسان به وثاقت متون کهن اسلامی، در اواخر دهه 1970 از سوی جان ونزبرو ارایه شد. او با نامعتبر خواندن اسناد روایات و اطلاعات منابع رجالی و فهرست نگاری ها، این نظریه را مطرح ساخت که در تاریخ گذاری همه متون کهن اسلامی، حتی قرآن، باید از شیوه تحلیل ادبی استفاده کرد. تحلیل ادبی او از کهن ترین متون اسلامی در حوزه تفسیر، حدیث، سیره و قرآن به این استنتاج تاریخی انجامید که همه این آثار، اواخر قرن دوم یا اوایل قرن سوم هـجری تدوین شده اند. این مقاله به تبیین و نقد نظریه ونزبرو در باره تثبیت نهایی متن قرآن می پردازد.

ظن از واژه های نسبتا پرکاربرد در قرآن کریم است که به جهت استفاده آن در موضوعات اعتقادی و اخلاقی، از اهمیت بالایی در مباحث معرفت شناختی و اخلاقی قرآن برخوردار است. در برخی از آیات قرآن، «خاشعین» چنین توصیف شده اند که آنها در مورد ملاقات پروردگارشان ظن دارند. در حالی که، در موارد دیگری از قرآن آمده است که کافران در اعتقاداتشان بر امور ظنی اتکا دارند و نیز گفته شده که ظن، انسان را از حقیقت بی نیاز نمی کند. از این رو، بیشتر مفسران بر آن شده اند که ظن دارای دو معنای متضاد یقین و شک است. نویسنده این مقاله ضمن بیان سه دیدگاه در مورد معنای اصلی ظن، دیدگاه راغب را در این باره تقویت و سپس به طبقه بندی موارد کاربرد ظن در قرآن پرداخته است. همچنین رابطه مفهومی بین ظن با واژه های یقین، شک، حسبان و زعم بیان شده است.

در خصوص دلالت آیات قرآنی بر «اصل لزوم در عقود» هم میان فقهای خاصه و هم میان فقهای عامه اختلاف نظر وجود دارد. عمده دلیل موافقان، تمسک به ظاهر آیاتی از قرآن از جمله آیه اوفوا بالعقود است که بر اساس آن هر عقدی را واجب الوفا دانسته اند و در اینجا مراد از عقد، مطلق عهد است. برخی علمای عامه نیز عقد را اعم از عهد و عقود معاملی دانسته اند. از سوی دیگر درک عرف نیز از این آیه، لزوم و پای بندی به کلیه عقود است. برخی مخالفان دلالت بر اصل لزوم در عقود برآنند که مراد از وفای به عقد، قیام به مقتضای عقد است و بر این اساس در عقد، قائل به اجمال شده اند که حال آن را باید از بیان نبوی یا امامی دانست؛ برخی از عامه نیز آیه را مجمل دانسته و مطلق «اوفوا بالعقود» را بر مقید «اوفوا بعهد الله اذا عاهدتم» حمل کرده و آیه مربوط به مورد خاص دانسته اند.

تفسیر قرآن به قرآن به عنوان یکی از کارآمدترین روش های تفسیری در قرن حاضر مطرح شده است. علامه طباطبایی در تبیین مبانی این روش کوشید و بر اساس آن در یک دوره کامل، قرآن کریم را تفسیر کرد. مقاله حاضر درصدد ارزیابی کارآمدی این روش در آشکار ساختن مفاهیم قرآن است و می کوشد نشان دهد که چه کاستی و ضعفی، به لحاظ روشی، بر آن وارد است و چگونه می توان آن را تکمیل کرد. این مقاله، پس از طرح مبانی و ادله این روش، و نقد و بررسی جایگاه روایات تفسیری در این روش تفسیری به تبیین نقش روایات معتبر در فهم و تفسیر قرآن کریم پرداخته است.

یکی از دشوارترین مباحث دانش قرائت قرآن که از دیرباز تاکنون بین قاریان و کاتبان وحی مورد مناقشه و گفتگو بوده است، شیوه خواندن و نگاشتن کلمات همزه دار قرآن است. خاستگاه این تنازع دوران موسوم به جاهلیت اعراب و اندکی پیش از نزول قرآن است. بنابر گزارش های تاریخی، گویش قبیله های بزرگ قریش و تمیم در منطقه غربی حجاز و شرقی نجد جزیره العرب در شیوه تلفظ همزه متفاوت بوده است و با نزول قرآن که نمونه عالی زبان فصیح عربی یعنی زبان ادبی مشترک تلقی گردیده هر دو گویش قریش و تمیم در قرائت قرآن راه یافته است به طوری که گویش قریش که مبتنی بر تخفیف همزه بوده در قرائت منسوب به حجاز کاملا تاثیر گذارده و گویش تمیم که قایل به ادای کامل همزه با ویژگی «نبر» یا تحقیق همزه است در قرائت قاریان منسوب به کوفه و عراق نمایان گردیده است. از طرف دیگر ارزیابی آواشناسان از ویژگی آوایی همزه متفاوت است به طوری که مطالعات زبان شناسان معاصر پندارهای آواشناسان پیشین مسلمان مانند خلیل بن احمد و سیبویه را درباره ویژگی های آوایی همزه مورد تردید قرار داده است. البته استفاده از تکنولوژی پیشرفته در عرصه های زبان شناسی جدید در نتیجه این مطالعات بی تاثیر نبوده است. ما کوشیده ایم با ارائه دیدگاه های آواشناسان و تجویدپژوهان مسلمان و دیگر پژوهش گران معاصر درباره کیفیت آوایی همزه دو دلیل عمده اختلافاتی را که درباره این حرف پدید آمده مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم.

محمد تقی بهار (1265-13330ش) مشهور به ملک الشعرا در آثار خود به ویژه اشعار دوران جوانی اش، متاثر از محتوا و شیوه بیانی قرآن کریم است. وی در اشعار خود هفت گونه از آیات و مفاهیم قرآن استفاده می کند. در مواردی از مفاهیم قرآن بدون استفاده از لفظ اقتباس می کند، در بخشی از ابیات از یک کلمه قرآنی یا بخشی از یک آیه برای افاده مفهوم آیه و در بسیاری از ابیات یک آیه کامل (یک مفهوم کامل) را برای افاده لفظ و معنی می آورد و در موارد دیگری تغییرات جزیی در آیات به وجود آورده، تا مناسب با قالب و وزن شعر گردد و از اشاره های تلمیحی استفاده بسیار می کند. آیات موجود در دیوان او اغلب دارای مفاهیم اعتقادی واخلاقی است، در بخش تلمیح به پیامبران کاربرد آیات بیشتر برای توصیف امور عادی زندگی و غالبا تشبیه و تمثیل است. تحولات فکری در طی دوران زندگی او را به تدریج از افکار دینی و قرآنی به سوی وطن پرستی، مبارزه با استبداد و تجدد سوق می دهد. به گونه ای که تاثیر قرآن در اشعار او کاهش یافته، در خدمت توصیف امور زندگی قرار می گیرد.

از جمله مسائلی که در بحث اثرگذاری قرآن بر پیدایش علوم ادبی مطرح است، بحث تاثیر قرآن در پیدایش علم لغت است. در این خصوص، دو دیدگاه مشخص بیان شده است؛ دیدگاه اول آن است که مایه همه مطالعات واژه شناختی، بی تردید قرآن است، و دیدگاه دوم، قائل است که به هیچ وجه نمی توان پذیرفت که آن همه قواعد دقیق و تعریفات روشن و سنجیده که در مباحث لغوی آثار خلیل و مانند او وجود دارد، بدون داشتن هیچ گونه سابقه و سر مشق قبلی، به این درجه از کمال رسیده باشد. طبق این دیدگاه، مسلمانان در چگونگی تدوین لغت نامه ها، از ملل دیگر تقلید کرده و از آنان اثر پذیرفته اند. بررسی دلایل هر دیدگاه، نشان خواهد داد که دلایل گروه دوم، برای اثبات مدعا قانع کننده نیست و مطالعه تاریخی آثار اولیه علم لغت، حاکی از آن است که اولین مباحث لغت شناسی، با واژگان قرآن آغاز گردیده و عامل اصلی در پیدایش این علم، ضرورت فهم قرآن بوده است.

وجوه شباهت ها و تفاوت های موجود بین شخصیت های اساطیری و تاریخی و بیان آن می تواند تاثیر و تاثر ممتد اسطوره و تاریخ در طول زمان و نتیجه این تاثیرات را نشان دهد. کیومرث همواره در اساطیر ایران به عنوان نخستین انسان که در ظاهر نیز تفاوت چشمگیری با انسان امروزی دارد، مطرح می شود، اما در شاهنامه، فردوسی هرگز او را نخستین انسان نمی شمارد. به نظر می رسد این امر متاثر از جهان بینی و نگاه اسلامی فردوسی در مورد آفرینش نخستین انسان در قرآن باشد، به همین جهت او را به عنوان اولین پادشاه، و نه نخستین انسان، مطرح می سازد. در این پژوهش کوشش شده تمام شباهت ها و تفاوت های این دو شخصیت در شاهنامه و قرآن بیان شود. انتخاب کوهستان برای اولین محل زندگی، کشته شدن فرزندان، دشمنی اهریمن با آنان، داشتن عنوان نخستین و یکی دانستن این دو شخصیت در برخی از کتاب های تاریخی در این مبحث بررسی می شود.