جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از دشوارترین مباحث دانش قرائت قرآن که از دیرباز تاکنون بین قاریان و کاتبان وحی مورد مناقشه و گفتگو بوده است، شیوه خواندن و نگاشتن کلمات همزه دار قرآن است. خاستگاه این تنازع دوران موسوم به جاهلیت اعراب و اندکی پیش از نزول قرآن است. بنابر گزارش های تاریخی، گویش قبیله های بزرگ قریش و تمیم در منطقه غربی حجاز و شرقی نجد جزیره العرب در شیوه تلفظ همزه متفاوت بوده است و با نزول قرآن که نمونه عالی زبان فصیح عربی یعنی زبان ادبی مشترک تلقی گردیده هر دو گویش قریش و تمیم در قرائت قرآن راه یافته است به طوری که گویش قریش که مبتنی بر تخفیف همزه بوده در قرائت منسوب به حجاز کاملا تاثیر گذارده و گویش تمیم که قایل به ادای کامل همزه با ویژگی «نبر» یا تحقیق همزه است در قرائت قاریان منسوب به کوفه و عراق نمایان گردیده است. از طرف دیگر ارزیابی آواشناسان از ویژگی آوایی همزه متفاوت است به طوری که مطالعات زبان شناسان معاصر پندارهای آواشناسان پیشین مسلمان مانند خلیل بن احمد و سیبویه را درباره ویژگی های آوایی همزه مورد تردید قرار داده است. البته استفاده از تکنولوژی پیشرفته در عرصه های زبان شناسی جدید در نتیجه این مطالعات بی تاثیر نبوده است. ما کوشیده ایم با ارائه دیدگاه های آواشناسان و تجویدپژوهان مسلمان و دیگر پژوهش گران معاصر درباره کیفیت آوایی همزه دو دلیل عمده اختلافاتی را که درباره این حرف پدید آمده مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم.

در خصوص دلالت آیات قرآنی بر «اصل لزوم در عقود» هم میان فقهای خاصه و هم میان فقهای عامه اختلاف نظر وجود دارد. عمده دلیل موافقان، تمسک به ظاهر آیاتی از قرآن از جمله آیه اوفوا بالعقود است که بر اساس آن هر عقدی را واجب الوفا دانسته اند و در اینجا مراد از عقد، مطلق عهد است. برخی علمای عامه نیز عقد را اعم از عهد و عقود معاملی دانسته اند. از سوی دیگر درک عرف نیز از این آیه، لزوم و پای بندی به کلیه عقود است. برخی مخالفان دلالت بر اصل لزوم در عقود برآنند که مراد از وفای به عقد، قیام به مقتضای عقد است و بر این اساس در عقد، قائل به اجمال شده اند که حال آن را باید از بیان نبوی یا امامی دانست؛ برخی از عامه نیز آیه را مجمل دانسته و مطلق «اوفوا بالعقود» را بر مقید «اوفوا بعهد الله اذا عاهدتم» حمل کرده و آیه مربوط به مورد خاص دانسته اند.

زندگی شخصی و ادبی ایوان بونین ادیب و شاعر روس را می توان به دو دوره قبل از انقلاب اکتبر و بعد از آن یعنی دوران مهاجرت او تقسیم کرد. البته سالهای 1894 و 1895م، زمانی که او با ل. تالستوی، آنتون چخوف، کوپرین، کارالنکا و گورکی آشنا شد را باید سالهای تحول در زندگی ادبی بونین به حساب آورد. مضمون بیشتر آثار دوره اول زندگی ادبی او موضوعات و حوادث خارج از روسیه است، ولی در زمان مهاجرت، تقریبا موضوع همه آثار او به روسیه و حوادث ناشی از انقلاب اکتبر بر می گردد. بونین شاعر، نثرنویس و مترجم علاقه زیادی به سفر داشت. حضور وی در ممالک اسلامی و آشنایی او با قرآن، فرهنگ و تاریخ اسلام باعث شد تحت تاثیر این سفرها اشعاری بسراید که امروزه ره توشه ای غنی و جاودانه برای ادبیات روسیه و جهان به شمار می آید. او اشعاری با الهام از آیات قرآنی و مفاهیم شرقی سروده و مضامین این اشعار حاکی از احترام ویژه او به اسلام، پیامبر اکرم و امت اسلامی است. بونین در این اشعار، امت اسلام را به مبارزه با نفس و دشمنان بیگانه دعوت می کند و از آنها می خواهد ضمن حفظ کمالات انسانی خود، در مقابل بیگانگی که هیچ گونه برتریی نسبت به خود آنها ندارند، تسلیم نشوند.

ابتدایی ترین نگاه به آیه لایمسه الا المطهرون چنین می نماید که منطوق آیه در بیان حکم حرمت تماس بدون طهارت با نوشتار قرآن باشد. تامل در اندیشه و سخنان کسانی که قایل به این حرمتند، نشان می دهد که مطالعه آنها حصر توجه به ظاهر آیه است، در حالی که تامل در مفهوم و محتوای این آیه با توجه به آیات پیش و پس آن و ژرف اندیشی در معانی واژگان مورد نظر، مفهومی را فراتر از آنچه فقیهان یاد کرده اند فراروی پژوهشگر می نهد. کوشش ما در این مقاله بر این است که پیش از هر چیز، واژه قرآن و مدلول واقعی آن را در عصر نزول وحی تبیین نماییم، سپس به نکاتی درباره مرجع ضمیر «لایمسه» و مفهوم واژه «مطهرون» و اراده ای که از کاربرد تعبیر منفی «لایمسه» شده است، اشاره نماییم.

اساسی ترین رویکرد شکاکانه خاورشناسان به وثاقت متون کهن اسلامی، در اواخر دهه 1970 از سوی جان ونزبرو ارایه شد. او با نامعتبر خواندن اسناد روایات و اطلاعات منابع رجالی و فهرست نگاری ها، این نظریه را مطرح ساخت که در تاریخ گذاری همه متون کهن اسلامی، حتی قرآن، باید از شیوه تحلیل ادبی استفاده کرد. تحلیل ادبی او از کهن ترین متون اسلامی در حوزه تفسیر، حدیث، سیره و قرآن به این استنتاج تاریخی انجامید که همه این آثار، اواخر قرن دوم یا اوایل قرن سوم هـجری تدوین شده اند. این مقاله به تبیین و نقد نظریه ونزبرو در باره تثبیت نهایی متن قرآن می پردازد.

محمد تقی بهار (1265-13330ش) مشهور به ملک الشعرا در آثار خود به ویژه اشعار دوران جوانی اش، متاثر از محتوا و شیوه بیانی قرآن کریم است. وی در اشعار خود هفت گونه از آیات و مفاهیم قرآن استفاده می کند. در مواردی از مفاهیم قرآن بدون استفاده از لفظ اقتباس می کند، در بخشی از ابیات از یک کلمه قرآنی یا بخشی از یک آیه برای افاده مفهوم آیه و در بسیاری از ابیات یک آیه کامل (یک مفهوم کامل) را برای افاده لفظ و معنی می آورد و در موارد دیگری تغییرات جزیی در آیات به وجود آورده، تا مناسب با قالب و وزن شعر گردد و از اشاره های تلمیحی استفاده بسیار می کند. آیات موجود در دیوان او اغلب دارای مفاهیم اعتقادی واخلاقی است، در بخش تلمیح به پیامبران کاربرد آیات بیشتر برای توصیف امور عادی زندگی و غالبا تشبیه و تمثیل است. تحولات فکری در طی دوران زندگی او را به تدریج از افکار دینی و قرآنی به سوی وطن پرستی، مبارزه با استبداد و تجدد سوق می دهد. به گونه ای که تاثیر قرآن در اشعار او کاهش یافته، در خدمت توصیف امور زندگی قرار می گیرد.

تفسیر قرآن به قرآن به عنوان یکی از کارآمدترین روش های تفسیری در قرن حاضر مطرح شده است. علامه طباطبایی در تبیین مبانی این روش کوشید و بر اساس آن در یک دوره کامل، قرآن کریم را تفسیر کرد. مقاله حاضر درصدد ارزیابی کارآمدی این روش در آشکار ساختن مفاهیم قرآن است و می کوشد نشان دهد که چه کاستی و ضعفی، به لحاظ روشی، بر آن وارد است و چگونه می توان آن را تکمیل کرد. این مقاله، پس از طرح مبانی و ادله این روش، و نقد و بررسی جایگاه روایات تفسیری در این روش تفسیری به تبیین نقش روایات معتبر در فهم و تفسیر قرآن کریم پرداخته است.

یکی از راه های تبیین مساله تحول آرای مفسران در برخی از عبارت های قرآنی، فهم میثاق های اجتماعی (قرارداد اجتماعی) عصر مفسر است. میثاق های اجتماعی، عادت های فکری رایج در عصر حیات مفسرند که به گونه ای ناخودآگاه بر تفسیر او از متن قرآنی، اثر می نهند و موجب می شوند که تفسیر مفسر، متناسب با گفتمان های رایج در عصرِ حیات او باشد. از آنجا که مفسران در دوره های تاریخی گوناگونی زیسته اند، با تحول گفتمان ها و به تبع آن، تغییر میثاق های اجتماعی رایج، آرای تفسیری آنان نیز دچار تحول می شده است. در این جستار، تغییرات رخ داده در تفسیر «صبغه اله»، تنها از منظر میثاق اجتماعی بررسی می شود. ابتدا از مبانی نظری و واژه شناسی سخن رفته و سپس دسته بندی و تحلیل دیدگاه های مفسران در باره این عبارت ارایه شده است. در بخش پایانی نیز، مستند سازی تحلیل ها، آمده است.

نظریه (نفس کلی و نفوس افلاک) در این مقاله با توجه به بطلان مبانی آن که از طبیعیات قدیم گرفته شده، ابطال گردیده و تاثیر آن بر فهم صدرا از آیات قران مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. به این منظور، با بررسی تمام کتب تفسیری و فلسفی صدرا، مواردی که او آیات قرآن را بر نفس کلی و یا نفوس افلاک منطبق کرده، جمع اوری شده است. سپس با توجه به سایر آیات، روایات، معنای ظاهری و سیاق آیات و قرائن موجود در انها، معنای ان آیات به دست آمده و با توجه به خصوصیاتی که برای نفس کلی و نفوس افلاک در فلسفه ذکر شده، صحت و سقم انطباق آن آیات بر این نظریه، معلوم و این نتیجه به دست آمده است که نمی توان هیچ یک از چهارده موردی را تایید کرد که صدرا آیات قرآن را بر این نظریه تطبیق کرده است.

از جمله مسائلی که در بحث اثرگذاری قرآن بر پیدایش علوم ادبی مطرح است، بحث تاثیر قرآن در پیدایش علم لغت است. در این خصوص، دو دیدگاه مشخص بیان شده است؛ دیدگاه اول آن است که مایه همه مطالعات واژه شناختی، بی تردید قرآن است، و دیدگاه دوم، قائل است که به هیچ وجه نمی توان پذیرفت که آن همه قواعد دقیق و تعریفات روشن و سنجیده که در مباحث لغوی آثار خلیل و مانند او وجود دارد، بدون داشتن هیچ گونه سابقه و سر مشق قبلی، به این درجه از کمال رسیده باشد. طبق این دیدگاه، مسلمانان در چگونگی تدوین لغت نامه ها، از ملل دیگر تقلید کرده و از آنان اثر پذیرفته اند. بررسی دلایل هر دیدگاه، نشان خواهد داد که دلایل گروه دوم، برای اثبات مدعا قانع کننده نیست و مطالعه تاریخی آثار اولیه علم لغت، حاکی از آن است که اولین مباحث لغت شناسی، با واژگان قرآن آغاز گردیده و عامل اصلی در پیدایش این علم، ضرورت فهم قرآن بوده است.