جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پذیرش هدفمندی ترتیب آیات در سوره­های قرآن کریم از ویژگی‌های روی‌کرد تفسیری معاصر است که مفسر را در دست­یابی به مقصد و غرض اصلی سوره یاری کرده است. به طور قطع با حصول این هدف و غرض، مفسر با نگاهی جامع به مجموعه آیات یک سوره، تفسیری مرتبط و هدفمند از یک سوره ارائه خواهد داد و نتایجی چون اثبات اعجاز اسلوب قرآن و پاسخ به شبهات پراکندگی آیات را به دنبال خواهد داشت. «علامه طباطبایی» و «سیدقطب» از جمله مفسرانی هستند که با چنین نگاهی در گستره تفسیر خود، در موارد متعددی به بیان مقاصد سور پرداخته­اند. آن‌چه در این نوشتار آمده است، بررسی دیدگاه این دو مفسر در این خصوص است تا به حصول موارد اشتراک و افتراق آن‌ها در مبانی مقاصد سور و راه­های کشف آن‌ها بینجامد. مبانی به دست آمده در این تحقیق شامل؛ توقیفی بودن ترتیب آیات در سوره‌ها، قرار گرفتن آیات قرآن در مجموعه‌ای به نام سوره، ضرورت اعجاز در پیوستگی قرآن و خطابی بودن متن قرآن می­باشد و کشف این مقاصد به واسطه بهره‌گیری از قاعده «سیاق» و «پیوند آیات ابتدایی و انتهایی» است که چگونگی آن به طور مشروح بیان شده ­است.

مفهوم «حمد» یکی از مفاهیم مهمّ عبادی در قرآن کریم است که در تبیین مفاهیم توحیدی نظیر: «ربوبیت»، «خالقیت»، «مالکیت»، «اعتقاد به یگانگی خداوند» و «نفی شرک برای او» نقش مؤثری ایفا می‌کند. این پژوهش درصدد بررسی معناشناسانه-ی واژه‌ی «حمد» و مؤلفه‌های آن در قرآن کریم با استفاده از روش معناشناسی هم‌زمانی است. این واژه، اسم مصدری است که اکثراً به ثنا و ستایش عمل جمیلی معنا شده که ثناشونده به اختیار خود انجام داده است. واژه‌ی «حمد» در کاربرد قرآنی خود با مفاهیم «الله»، «ربّ»، «سبّح» و «غنیّ» بیشترین هم‌نشینی را دارد و پرکاربردترین مفاهیم هم‌نشین «حمد» شامل صفات ثبوتی: «غنیّ»، «عزیز»، «ولیّ»، «مجید» و «حکیم» است. «سبّح» و «علوّ» نیز به ‌عنوان واژگان جانشین «حمد» برگزیده شدند. هم‌چنین عباراتی نظیر: «لَم یَتَّخِذ وَلَدا»، «وَ لَم یَکُن لَه شَریکٌ فی المُلک» و «وَ لَم یَکُن لَه وَلیٌ مِنَ الذُّلّ» به‌ عنوان صفات سلبی، بررسی شدند. این صفات مؤلفه‌های معنایی هستند که در نفی نقص و اثبات کمال مؤثرند و در قالب عبارت کلیدی «لا اِلهَ اِلَّا الله» که یک اصل توحیدی است گرد هم می‌آیند. به این ترتیب، صفات ثبوتی و سلبی در هم‌نشینی با واژه‌ی «حمد»، حوزه‌ی معنایی و مجموعه‌ی معناداری را تشکیل می‌دهد. از سویی، در حوزه‌ی معنایی «سبّح» و «علوّ» نیز که تحت تأثیر صفات سلبی قرار گرفته‌اند، اصل توحید مورد توجه است. تطبیق مؤلفه‌های معنایی سه واژه‌ی «حمد»، «سبّح» و «علوّ» جامعیت ذات خدای متعال را در صفات ثبوتیه و سلبیه به خوبی تبیین می‌کند و معنای عبودیت را به عنوان ویژگی کلی و معنای حقیقی برای واژه‌ی «حمد» ارائه می‌دهد.

یکی از مسائل مهم تاریخ اسلام و قرآن، بررسی و رد عقاید باطل و خرافی ادیان یهود و مسیحیت است. با گذشت چندین سال از شکل‌گیری اسلام و حکومت پیامبر(ص)، موضوع مهمی که فرا روی پژوهشگران این حوزه قرار گرفته، شبهاتی است که باعث انحراف تفکرات دینی و دشمنی با قرآن و پیامبر(ص) شده است و با ادعای این‌که پیامبر(ص) قران را نزد دو معلّم یکی بحیرای راهب و ورقه بن نوفل فرا گرفته است، سعی نموده‌اند که کلام وحیانی را به خود ایشان نسبت دهند. لذا آن‌چه اهمیت دارد ریشه یابی این شبهات در دین است. در این مورد تا کنون کارهای فراوانی انجام شده است که نمونه آن کتاب «شبهات وارده پیرامون قرآن کریم و رد آن‌ها» از محمد صادق قمحاوی به زبان عربی می باشد در پژوهش ضمن ترجمه‌ی روان و سلیس کتاب سعی شده است تا شبهات بحث شده را طبق دیدگاه‌های اهل تشیع مورد بررسی قرار دهیم.

فخر رازی از کسانی است که قیاس را از مصادر تشریع دانسته و برای اثبات آن در کتب خویش استدلال نموده است. ایشان از جمله کسانی است که بر حجیت قیاس مفصل استدلال نموده و یکی از ادله‌ای که بر حجیت قیاس مطرح کرده قرآن کریم است. در دو کتاب تفسیر کبیر و المحصول خویش از قرآن چندین آیه را بر حجیت قیاس بحث نموده است. ما در این نوشتار حجیت قیاس را از منظر قرآن در دیدگاه فخر رازی بررسی نموده و به سه آیه پرداخته‌ایم. از آیات قرآن کریم فقط یک آیه را در کتاب المحصول بحث نموده است و آن عبارت «فاعتبروا یا أولى الأبصار» در آیه دوم سوره حشر است. اما در کتاب التفسیر الکبیر خود چندین آیه را بررسی نموده است. هیچ یک از آیات، مدعای فخر رازی را اثبات نکرده و استدلال ایشان مخدوش است.

یکی از موضوعات مهم مورد بحث در فلسفه اخلاق،اطلاق یا نسبیّت گزاره های اخلاقی ست. در نسیّت اخلاق صحبت از متغیر بودن خوبی یا بدی صفات و افعال اخلاقی در مکان یا زمان و شرایط متفاوت است. اطلاق اخلاقی نیز یا به معنای اطلاق کامل صفات وافعال اخلاقی ست یا در معنای اطلاق اصول و ارزش های اخلاقی به کار رفته است. یعنی این اصول اخلاقی است که در همه ی شرایط،مکان ها و زمان های گوناگون همواره ثابت بوده و دگرگون نمی شوند. گرایشاتی از این اندیشه را می توان درمیان مباحث متکلمان، عرفا و مفسران جست. در اسلام از همان اوایل با عناوینی همچون: مسئله ی جبر یا اختیار در افعالانسان، بحث در عدل و خالقیت و اراده ی خداوند، حُسن و قُبح عقلی یا شرعی، نیت و عمل صالح، بررسی دو مرتبه ی وجودی انسان و جاودانگی روح، فطرت الهی، تقوا، جاودانگی اسلام و نسخ ناپذیری دین و تنوع شرایع، مسائل مربوط به تقیه، توریه،شرایط و احکام مضطر و ترجیح قبیح بر اقبح مطرح بوده است. براساس تعاریف متفاوت هر مکتب یا فرقه ی مذهبی، برخی به اطلاق اخلاق و جمعی به نسبیّت آن معتقد شده اند.به رغم نقد و بررسی های عالمانه ی متخصصین دین و اخلاق در زمینه ی نسبیّت، امروزه با جلوه های جدیدی از نسبیّت اخلاقی مواجه ایم، مانند: مسئله ی مقتضیات زمان و نیازهای روز، نسبیت ادیان،پلورالیسم فرهنگی،نسبیت در آداب و قرار دادن عرف به عنوان یک منبع استنباط احکام با وجود تنوع و تضاد در آن. این رساله ضمن نقد و بررسی مهم ترین عوامل گرایش مکاتب و دیدگاه ها به نسبیت گرایی یا اطلاق گرایی کامل، به معیارهای سنجش و دستیابی به اصول مطلق اخلاقی از دیدگاه قرآن و حدیث_ دو منبع اصلی احکام اخلاقی_ می پردازد تا از این طریق کمک شایانی به حل این مسئله کند. توجه به فطرت الهی،عقل سلیم و دین توحیدی سه معیار ارائهشده توسط این رساله می باشد که با نگاه دقیق به مکاتب نسبیّت گرا واطلاق گرایی افراطی، به خوبی متوجه افراط و تفریط در این معیارهای سه گانه خواهیم شد. به نظر می رسد اگر بتوان این سه معیار را در افراد و جامعه تربیت و شکوفا سازیم،شخص به راحتی می تواند به اطلاق اصول و زیربناهای اخلاق حکم کند

وحدت وجود در نظام فکری - معنوی عرفان ، شکل خاصّی از نظریه ی وحدت ، درباره ی عالَم است که در آن ، وجود به طور حقیقی و ذاتی ، جز بر وجودِ حق متعال حمل نمی شود و ذاتِ حق همان وجودِ مطلق ِ واحدی است که تمامی کثرات مشهود ، چیزی جز شئون ، مظاهر و تجلّیاتِ آن وجود غیرِ متناهیِ صمدی تخواهند بود .عرفا بر این باورند که تعبیرات آنان در خصوصِ وحدت وجود ، ریشه در نصوص قرآنی و متون روائی داشته و معارف مطرح شده در کلمات و آثار آنان برگرفته از کتاب و سنّت ، و برخاسته از شریعت محمّدی (ص) است . لذا مطابقت و ارتباط این نظریه ی هستی شناسانه با مضامین توحیدیِ إلقاء شده در قرآن و روایات ، همواره مَطمح نظر علماء و اندیشمندان مسلمان بوده است. در این میان فیلسوف حکیم و عارف فرزانه علامه حسن زاده آملی ، با دقّتی ویژه و تأمّلی زیرکانه بر این مسئله تأکید دارند که وحدت وجود عرفان أصیل ، همان توحید قرآنی - اسلامی و به تعبیر حکیمانه ایشان توحید صمدی قرآنی است که مبانی و نتائج حاصله از این نظریّه تفاسیر أنفسی و رمزگونه ی حقیقت توحید قرآنی و مبیّن أسرار و زوایای پیدا و پنهان آن است .از این رهگذر این پژوهش در پنج فصل در صدد إثبات این مدّعا برآمده است .فصل أوّل با عنوان کلّیات ، شامل مباحث مقدماتی و مفهوم شناسی سه واژه کلیدی ؛« وجود » ، « وحدت » و « صمد » است.در فصل دوّم تاریخچه ی نظریّه وحدت وجود و تقریرات متناسب با آن از دیدگاه فلاسفه مشّاء ، إشراق ، حکمت متعالیه و عرفان تبیین شده است . در فصل سوّم با رویکرد به آثار و کتب علامه حسن زاده آملی ، أنحاء این نظریّه از لسان ایشان مورد بازبینی و بررسی قرار می گیرد و در نهایت تقریر مطلوب و صحیح این نظریّه همراه با مبانی و نتائج حاصله از آن ، از دیدگاه ایشان بیان می گردد. فصل چهارم با عنوان ؛ « مراتب توحید و توحید صمدی » به بررسی مقوله ی توحید و اقسام و مراتب آن در آثار متکلّمان ، فلاسفه و عرفاء می پردازد .وسرانجام در فصل پنجم با تکیه بر آثار علامه حسن زاده ، ارتباط و مطابقت آیات و روایاتِ توحیدی با نظریه وحدت وجود عرفانی و مبانی و نتائج برخاسته از آن بیان می گردد و نهایتاً به این نتیجه رهنمون خواهیم شد که نظریه ی وحدت وجودِ عرفای شامخین، کاملاً ناظر بر توحید اسلامی-قرآنی و به تعبیر شریف علامه بزرگوار حسن زاده آملی ، همان توحید الصمد قرآنی است و با آن همخوانی ، مطابقت و إرتباطی ناگسستنی دارد و از این منظر عرفان ناب و حکمت متعالیه همواره تحت لوای قرآن و عترت بوده و معاضد و مبیّن حقایق آن است.

زبان قرآن یکی از مسائل مهمی است که درفهم، آموزش و ترویج قرآن کریم نقش بسزایی دارد؛ لذا از سده‌های نخستین پس از اسلام مورد توجه مسلمانان قرار گرفته است. بنابراین حدوداً از قرن دوم هجری می‌توان اشارات زبان شناختی را در آثار دانشمندان اسلامی جستجوکرد. این بحث در دوران معاصر متأثر از نظریات متکلمان و فیلسوفان در خصوص قرآن کریم است.از جمله نظریه‌های مهمی که در زمینه‌ی زبان قرآن مطرح شده است عبارت است از: زبان عقلاء، زبان نمادین، زبان قوم، و زبان تمثیل. به نظر می‌رسد که نمی‌توان هریک از این نظریات را به کل آیات قرآن کریم تعمیم داد، بلکه محور بیان قرآن، زبان عرف عقلاء است ولی این به معنای نادیده گرفتن دیگر شیوه‌های زبانی نیست بلکه درجایی برای بیان مقاصد والای خویش که از فهم و ادراک بشری بسیار بالاتر است از زبان نمادین و تمثیل استفاده نموده و در مقامی دیگر آن را در چارچوب همان زبان قومی می بینیم که پیامبر در میانشان مبعوث شده بود.از آنجایی که زبان عقلاء همان زبان ادبی عربی مشترکی است که خطیبان و شاعران از آن استفاده می‌کردند تک تک عناصر زبانی که که در آن دوران به کار می‌رفته و توسط ادیبان و دانشمندان بعدی از جمله سیوطی بازشناسی و نام‌گذاری گردیده است مورد توجه قرار داده‌ایم؛ در این راستا به آثار سیوطی مراجعه کرده و عناوینی چون اطناب و ایجاز، مساوات، استعاره، تشبیه و معرب و مشترک را در ارتباط با کلام الهی را باز شناسانده‌ایم. به نظر می‌رسد که سیوطی زبان قرآن را با بلاغت آن پیوند زده و این مسأله در بخش قابل توجهی از آثار او مطرح شده است.و در نهایت آراء سیوطی با آرا دیگران مورد مقایسه ی اجما‌لی قرار گرفته است که در اکثر موارد به جز چند نمونه‌ی اندک مانند معربات، مشترک لفظی و ترادف اختلاف نظر چشمگیری مشاهده نگردید.