جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در طول تاریخ اندیشه اسلامی، فرق و مذاهب گوناگونی به وجود آمده است. در عصر امام کاظم(ع)، انشعابات شیعی، مذاهب مختلفی از اهل سنّت و نیز جریان‌های فکری- سیاسی در جامعه اسلامی وجود داشت که با انتشار باورهای خود درصدد به چالش کشیدن مبانی و معارف اسلامی و ضربه زدن به تشیع واقعی بودند. فعالیّت‌های فرقه گمراهی مانند؛ غالیان در این دوره مشهود است. اعتقاد به الوهیت و نبوت امامان معصوم، تناسخ، اباحی‌گری و رها کردن واجبات دینی، از جمله باورهای غلات است. «اهل‌ حدیث» با اکتفا بر ظاهر قرآن و احادیث، در بیان اعتقادات و استنباط احکام فقهی، جایگاهی برای نیروی عقل قائل نبودند. این گروه توجه ویژه‌ای به مسئله «قضا و قدر» الهی داشتند و انسان را مجبور و فاقد اختیار می‌دانستند. عدم ادراک «صفات خبری» خداوند توسط بشر و غیر مخلوق بودن قرآن، از دیگر باورهای ایشان بود. در مقابل، «معتزله» قرار داشتند که در بهره‌گیری از عقل راه افراط پیمودند و بعضی از صفات را به خداوند نسبت می‌دادند و یا از خدا سلب می‌کردند و قائل به اختیار در افعال انسان‌ها بودند. در این مقاله با بررسی روایات تفسیری امام کاظم(ع) و تحلیل داده‌ها با روش توصیفی- تحلیلی، به موضع‌گیری امام با استناد به قرآن در برابر آراء و عقاید این جریان‌های انحرافی پرداخته شده است. امام با استناد به آیات قرآن به عنوان معیار مشترک و فصل‌الخطاب و همراه کردن استدلالات عقلی، مبانی فکری این جریان‌ها را باطل اعلام نموده و به تبیین معارف صحیح اسلام پرداخته است.

واژگان دخیل قرآن آن دسته از کلمات غیر عربی­اند که با تغییراتی در قرآن به کار رفته­اند. نظریات مختلفی در رابطه با وجود واژگان دخیل در قرآن ارائه شده است. وجود و یا عدم وجود واژگان بیگانه و جمع بین این دو نظریه، از دیدگاه­های مطرح در این زمینه است. گذشته از دانشمندان اسلامی متقدم و متأخر که به طور مستقل و یا ضمنی به این مطلب پرداخته­اند، گروهی از مستشرقان نیز در کتاب­های خود مطالبی را بیان کرده­اند. آنها شبهه ناسازگاری وجود این واژگان با عربی­بودن قرآن را مطرح کرده­ تا نتیجه غیر وحیانی­بودن قرآن را به دست بیاورند. در این نوشتار با نقد و بررسی دیدگاه­ برخی از دانشمندان اسلامی و مستشرقان، به تبیین نظریه صحیح و حل تعارض ظاهری بین وجود این واژگان با وصف «عربی مبین» پرداخته شده است. بررسی این مبحث نشان می­دهد ریشه و خاستگاه اصلی این بحث، همان «دیدگاه اقتباس قرآن» مستشرقان است که مصدری غیر از وحی از جمله آداب و فرهنگ جاهلی، معارف دیگر ادیان آسمانی و به­طور اختصاصی، تورات و انجیل را برای قرآن معرفی می­کند که در جای خود نقدهای جدی به آن وارد است.

«تلاوت» یکی از مفصل‌ترین مدخل­های دایرۀالمعارف لایدن بوده و مشتمل بر مباحث ذیل است: معنا و تعریف تلاوت، یکسان­انگاری تلاوت و قرائت، ارکان تلاوت، احادیثی درباره­ی تلاوت، زیباشناسی و مهارت صوتی در تلاوت. روش تحقیق در این مقاله، کتابخانه­ای و تحلیلی است، بر این مبنا ابتدا گزارش جامع از مقولات مذکور در این مدخل ارائه شده، سپس این مطالب با معیار قرآن کریم و منابع علوم قرآنی مورد ارزیابی و نقد قرار می­گیرد؛ تا نظریه صحیح در هر موضوع معرفی و تبیین گردد. به‌طورکلی تلاوت، صرف قرائت آیات نبوده، بلکه علاوه بر آن، دلالت بر امتثال و اتباع از مضامین قرآنی نیز دارد؛ از سویی یکی از جنبه­های اعجاز بیانی قرآن، نظم آهنگ و موسیقی خاص موجود در کلمات قرآنی است که توجه به این موسیقی، به همراه رعایت قواعد تلاوت از سوی قاری، اثرگذاری آیات بر خواننده و مستمع مضاعف می­شود. به‌عبارت‌دیگر، درصورتی‌که قرائت با عنصر ترتیل ـ به معنای تبیین و انسجام کلمات و عبرت­گیری از آیات ـ همراه شود، تلاوت محقق می‌گردد و در این حالت است که تالی قرآن ـ به تعبیر روایات اسلامی ـ حامل قرآن و الگویی بر اساس معیار فرهنگ اسلامی ـ قرآنی برای مردم آن جامعه خواهد بود.

تبیین و تحلیل مبانی و پیش‌فرض‌های قرآن‌پژوهان غیرمسلمان، به‌ویژه قرآن‌پژوهان آمریکایی، از مهم‌ترین و ضروری‌ترین مباحث در حوزه مطالعات قرآنی است. کاوش پیرامون این مسئله که مبانی اصلی و ناگفته این مستشرقان در ورای آرای آنها نسبت به قرآن‌ کدام‌اند و نیز تحلیل آن مبانی، هرچند به‌صورت مختصر، موضوع تحقیق حاضر است که البته با تمرکز بر مستشرقان ایالات‌متحده آمریکا انجام یافته است. این تحقیق، با گذر از عناوینی مثل اقتباس قرآن از دیگر ادیان و فرهنگ‌ها، یا تأثیر از فرهنگ زمانه و مانند آن‌که عمدتاً به‌مثابه مصادر جایگزین از سوی مستشرقان ترویج شده‌اند، به بررسی مبانی اصلی و پنهان در ورای ذهن مستشرقان پرداخته است. در واقع، مهم‌ترین و اساسی‌ترین مبانی مستشرقان در اسلام‌شناسی به‌طور عام و مطالعات قرآنی، ‌به‌طور خاص، موارد ذیل است: وحیانی نبودن قرآن یا همان بشری بودن آن، عدم نبوت و رسالت پیامبر اکرمk، اسلام دین قومی خاص، عدم اعتبار روایت اسلامی درباره تاریخ اسلام و قرآن.

آخرین حج پیامبر اکرمk که در آخرین سال عمر شریف حضرت واقع شد، حجةالبلاغ نام دارد. یکی از مباحثی که در این حج بدان پرداخته شد، مسئله ولایت است که در آیه 3 سوره مائده به آن اشاره می‌کند Pالْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتىِ وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْاسْلَامَO به عقیده امامیه و برخى اهل‌سنت، روز غدیر خم و خلافت علىj است. با تبیین موضوع ولایت، دین به اکمال می‌رسد. مسئله ولایت در منابع معتبر به تواتر بیان گردیده است؛ اما در مواردی از دید مستشرقان مغفول مانده و بنا به هر دلیلی بیان ‌نشده است. جستار پیش‌رو با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و با روش انتقادی به بررسی و نقد دیدگاه یکی از مستشرقان به نام «دوین استوارت» پرداخته است. وی استادیار زبان عربی و مطالعات اسلامی، در دانشگاه استوری است. او مقاله‌ای تحت عنوان «حجةالوداع» در دایرةالمعارف لایدن نوشته است که اخبار عزیمت پیامبرk به مکه را با جزییات بیان‌ کرده است؛ اما اخبار مراجعت ایشان به مدینه و مهم‌ترین قسمت حجة‌البلاغ که معرفی امیرمومنان علیj به‌عنوان ولی و سرپرست مسلمانان هست، ذکر نکرده است. در جستار فرارو، به ‌نقد منابع مورد استفاده توسط مؤلف پرداخته شده و اینکه حتی از همین منابع نیز به‌خوبی استفاده نکرده و اطلاع کافی از منابع مورد استفاده نداشته است. بنابراین مدخل «حجةالوداع» دوین استوارت، بر اساس ادله قرآنی و روایی غیرقابل‌پذیرش است.

نقد و بررسی و پاسخگویی به آراء خاورشناسان در خصوص قرآن کریم، همواره یکی از دغدغه‌های قرآن‌پژوهان مسلمان بوده است. در اعتقاد مسلمانان، قرآن کلام الهی است و کلام و متن آن از حجیت کامل برخوردار است؛ امّا مستشرقان ضمن عدم پذیرش این مطلب، شبهاتی را درباره متن قرآن کریم مطرح می‌کنند. ازجمله شبهات مستشرقان این است که تکرار آیات قرآن را دلیلی بر غیر وحیانی بودن قرآن دانسته­اند؛ زیرا به‌باور آنان، تکرار در قرآن موجب آشفتگی، عدم انسجام و ابهام در متن قرآن شده است. چنین استنتاجی مسبوق به عوامل متعددی است از جمله: پیش‌فرض غیروحیانی بودن قرآن، مراجعه ناقص به قرآن، برداشت سلیقه­ای از متن قرآن و بی‌توجهی به شیوه‌های بیانی و اهداف تربیتی قرآن کریم از تکرار آیات؛ زیرا اهداف تربیتی، تعیین‌کنندۀ شیوه­های بیانی قرآن، آن هم مطابق با مقتضای حال مخاطبان و موقعیت‌های بیانی کلام است. ازآنجاکه هدایت و تربیت از اهداف مهم قرآن کریم است، تکرار به‌عنوان یکی از شیوه‌های کارآمد تربیت در قرآن مورد اهتمام قرارگرفته و اهدافی همچون تحریک و تحریض، تنبیه و تذکر، تثبیت، تلقین، تهدید، هشدار و الگوسازی را مورد توجه قرارداده است. آنچه می­توان گفت این است که تکرار یک موضوع، در هر موضع، رسالتی ویژه برعهده داشته و هدفی خاص را پی می‌گیرد که تنها با شناخت زبان قرآن ولطایف و اشارات آن و نیز درک اهداف و شیوه­های بیانی قرآن می­توان بدان راه یافت.در این پژوهش، گردآوری اطلاعات به روش اسنادی ـ کتابخانه‌ای همراه با تحلیل محتوا است.

جریان خاورشناسی به‌طور رسمی در ضمن جنگ‌های صلیبی و با اهدافی مشابه، شروع به کارکرد و نتایج بسیار چشم‌گیری برای جهان غرب به ارمغان آورد. به‌گونه‌ای که سرمنشأ برای بسیاری از استعمارگری و تسلط مادی و معنوی بر سرزمین‌های اسلامی قرار گرفت. جریان شرق‌شناسی را می‌توان به چهار دوره تقسیم نمود: دوره آغاز (قرن 12) در درون کلیسا، دوره رنسانس (قرن 16) که خاورشناسی را به خارج از دیوار کلیسا کشاند، دوره رنسانس خاورشناسی (قرن 19) که رویکردی انتقادی نسبت به گذشته خویش داشته و تلاش می‌کند، هرچه بیشتر خود را آکادمیک نماید و درنهایت دوره مدرن (قرن 20) که خاورشناسی به‌طور کامل پرستیژ آکادمیک و بی‌طرفانه به خود گرفته است. این چهار دوره از طریق تحلیل تاریخی آثار خاورشناسان پیرامون قرآن به‌دست‌آمده و در یک نگاه کلی، نتیجه گرفته است که رویکرد خاورشناسی از رویکردی کاملاً ستیزه‌جویانه و غیر منصف، به رویکردی علمی و بی‌طرف و نسبتاً منصف در حال تبدیل بوده است؛ اما بااین‌حال تحلیل آثار قرآنی خاورشناسان در همه دوره‌ها نشان می‌دهد که این جریان هرگز از قیدوبند ستیزه‌جویی با قرآن خارج نشده و باوجود برخی آثار درخشان در دوره‌های اخیر، همچنان بسیاری از پژوهش‌های خاورشناسان، رنگ و بوی انتقادی و تردید افکنانه خود را حفظ کرده است.

یکی از موضوعاتی که در حیطه‌ علوم قرآنی، توجه مستشرقان و قرآن­پژوهان غیرمسلمان را بسیار به خود معطوف کرده، تاریخ­گذاری آیات و سوره‌های نازل شده است؛ به‌گونه‌ای که این مبحث چالشی و بحث­برانگیز، در آثار خاورشناسان انعکاس ویژه‌ای داشته است. «ریچارد بل» جزو صاحب­نظران این عرصه شناخته می‌شود. مباحث مرتبط با تاریخ­گذاری آیات و سوره‌ها را در فصل هفتم از کتاب وی، «درآمدی بر تاریخ قرآن» می­توان یافت. با بررسی محتوای فصل مزبور، این نتیجه به دست می­آید که وی در بررسی و نقد آرای اندیشمندان مسلمان و نیز طرح نظرات خود دچار اشتباهات و لغزش­هایی شده است که عمدتاً از عدم اشراف او به فرهنگ، زبان و اعتقادات دین اسلام ناشی می­شود. هم­چنین این نکته مشخص می­شود که نوع نگاه او به قرآن صرفاً تاریخی است و از جنبه­های وحیانی و مافوق بشری آن چشم­پوشی کرده است. به همین علت برخی دیدگاه­های او همچون گسستگی آیات یا عدول از ملاک هجرت در تعیین آیات مکی و مدنی یا پذیرش تأثیرپذیری قرآن از گذشت زمان و وقوع نسخ (به معنای لغوی آن) مردود و غیرقابل پذیرش است. در این نوشتار بر آنیم تا با روش توصیفی ـ ­تحلیلی، نظرات مطرح شده در فصل هفتم از کتاب مذکور را بررسی کرده و سپس اشکالات آن را بیان کنیم.

یکی از معجزات علمی قرآن، جنین‌شناسی و مراحل خلقت است. این مسئله هرچند در قالب مبدأ و معاد شناسی مطرح شده؛ اما در حوزه اعجاز پزشکی قابل کنکاش است. نوشتار حاضر در پی پاسخ به این شبهه است که آیا جنین‌شناسی قرآن اقتباس شده از جنین‌شناسی دانشمندان یونان است؟ پژوهش حاضر با روش تحلیلی- توصیفی و با رویکرد تطبیق بین علوم و قرآن، با استفاده از آیات الهی و دیدگاه مفسران و دانشمندان و احادیث ائمهb و نظرات دانشمندان یونان سامان‌یافته و روش گردآوری مطالب آن کتابخانه‌ای است. نتیجه بحث این است که دانشمندان یونان درباره مراحل خلقت انسان دیدگاه‌های مطرح نمودند که با آیات الهی سازگاری ندارد. برای نمونه ارسطو اشاره به ترکیب نطفه و خون حیض دارد و قرآن نیز با اقتباس از آن به خون بسته اشاره کرده است، درحالی‌که در بین ارباب لغت برای علقه چهار معنا (آویزان، شباهت به زالو، سرخ گون، خون بسته) ذکر شده و همه آنها مطابق با علم جنین‌شناسی است. یا اینکه می‌گویند: نطفه زن در جنین دخالتی ندارد، درحالی‌که در قرآن به «نطفه امشاج؛ نطفه ترکیب شده» اشاره شده است. با توجه به دیدگاه مفسران شیعه و اهل لغت و علوم پزشکی، می‌توان گفت: نظریات ارسطو و جالینوس گالن تا قرن 18 میلادی بر اروپا سایه افکنده بود؛ اما نظریات قرآن در قرن هفتم میلادی مخالف نظریات آنها بود و به اعتراف دانشمندان، مطالب اعجاز آمیزی در بعد جنین‌شناسی مطرح ساخت و نمی‌توان ادعای اقتباس از متون پیشین را مطرح کرد.

در اسلامی سازی علوم انسانی، رویکردهای مختلفی وجود دارد. یک رویکرد این است که برای اسلامی شدن این علوم، باید مسئله گزینی از جامعه خودی و حل مسئله با رویکرد اسلامی را به‌عنوان دو راهبرد کلان تلقی کنیم تا از این رهگذر، به‌تدریج طی تلاش‌های مختلف، این علوم رنگ و بوی اسلامی بگیرند. هدف این پژوهش، عبارت است از «ارائه تصویری کلی از روان‌شناسی اجتماعی قرآن‌بنیان»، به‌گونه‌ای که ناظر به مسائل جامعه خودی باشد؛ پرسش این پژوهش این است که «ویژگی‌های روان‌شناسی اجتماعی، به‌عنوان زیرمجموعه روان‌شناسی قرآن‌بنیان، چیست؟» روش این پژوهش، کتابخانه‌ای و بررسی تطبیقی بین ارکان «روان‌شناسی اجتماعی معاصر» و «روان‌شناسی اجتماعی قرآن‌بنیان» است؛ ارکان شامل موضوع، اهداف، مبانی، پیش‌فرض‌ها، مسائل، روش‌ها، مفاهیم اساسی و کاربردهای روان‌شناسی اجتماعی است؛ دستاوردهای پژوهش عبارت‌اند از این‌که روان‌شناسی اجتماعی قرآن‌بنیان: 1. یک سیستم فرعی از «مکتب روان‌شناسی قرآن‌بنیان» است؛ 2. تعریف متفاوتی ندارد، ولی باید در بافت فرهنگیِ جامعه قرآنی اجرا و عملیاتی شود؛ 3. هدف کاربردی‌اش، عبارت است از ایفای نقش در جامعه‌سازی اسلامی؛ البته روان‌شناسی اسلامی، به تنهائی نمی‌تواند جامعه اسلامی بسازد، بلکه باید در حدّ خودش، تأثیرگذار باشد و ایفای نقش کند؛ 4. علاوه بر روش‌های جاری، از روش‌های ویژه‌ای نیز استفاده می‌کند؛ 5. موضوعات و مسائلش گسترده‌تر است؛ 6. اولویت‌های آموزشی و پژوهشیِ مورد نظر، پیشنهاد شده است.