جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطالب مورد بحث و بررسی در این رساله عبارت است از : فلسفه اسلامی - ت درباره کتاب اثولوجیا - وجه تسمیه معتزله - فهرست اهم عقاید معتزله - توضیح درباره ابوالحسن اشعری - کندی و فارابی - ابن سینا - ابن رشد .

رساله حاضر نخستین کوششی است که در جهت بیان آراء فیلسوفان و متکلمان اسلامی پیرامون اعتقاد به منجی صورت گرفته است. بدین منظور در این رساله از میان آثار متکلمان امامیه ، آراء شیخ مفید ، سید مرتضی و خواجه نصیرالدین از معتزله قاضی عبدالجبار و ابن ابی الحدید از اشاعه فخرالدین رازی میر سید شریف جرجانی و از فیلسوفان اسلامی نیز فارابی ابن سینا ، شیخ اشراق ، میرداماد و صدرالمتالهین مورد تحقیق قرا گرفته اند. ما دراین تحقیق در صدد نیل به سه هدف هستیم نخست استخراج ، تنظیم و بیان آراء هر یک از فیلسوفان و متکلمان مورد بحث پیرامون اعتقاد به منجی ، دوم ، بیان ضرورت اعتقاد به منجی در هر یک از نظامهای مذکور و تعیین آن نظام فکری که واجد بیشترین ضرورت نسبت به اعتقاد به منجی شد. بری نیل به هدف اول ، نظریات هر یک از این دوازده فیلسوف و متکلم پیرامون امامت و نبوت بررسی شده است.

درتوضیحات کلى مربوط به فلسفه اسلامى، هرگز به نقش واهمیت تعیین کننده اندیشه شیعى در پیشرفت اندیشه فلسفى در اسلام، التفاتى نشده است. کلام و فلسفه شیعى با احادیث امامان آغاز و تا تفسیرهاى آن مأثورات در طى سده ها بسط پیدا مى کند. روش فلسفى شیعه، همان است که در کتاب و سنت، نمونه هاى بارز و بسیارى از بحث هاى آن موجود است. معرف یک بحث فلسفى این است که با استمداد از یک سلسله قضایاى بدیهى یا نظرى که مولود همان بدیهیات است (افکارى که شعور و درک انسانى نمى تواند در آنها به خود، شک و تردیدى راه دهد) با منطق فطری، در کلیات جهان هستى بحث کرده و به این وسیله به مبدأ آفرینش جهان و کیفیت پیدایش و آغاز و انجام آن پی برده شود. این گونه بحث را در کتاب و سنت به حد وفور مى توان پیدا کرد. در سنت، اخبار بى شمارى در اقسام معارف اسلامى از مبدأ و معاد، از طرق شیعه، از پیامبر اکرم و اهل بیت گرامى او به سبک و روش فدسفى نقل شده است. از جمله در کلام پیشواى ششم شیعه، مطالب زیادى از این قبیل پیدا مى شود و به بقیه علوم عقلى نیز در کتاب و سنت، تحریض و ترغیب شده است. در فلسفه، نظر به این که بحث شیعه در حقایق معارف با روش تحلیل و انتقاد و کنجکاوى عقلى آزاد بود، و بحث هاى عمیق فلسفى در کلام پیشوایان این طایفه به حد وفور وجود داشت، این طایفه نسبت به بقیه طوایف اسلامى، استعداد بیشترى نسبت به فراگرفتن فلسفه داشتند، و از این رو هنگامى که کتب فلسفى یونان و غیر آن به عربى ترجمه شد و کم و بیش در میان مسلمین رواج یافت (با این خصوصیت که مطالب فلسفى در خور افهام همگانى نیست) در نفوس شیعه نسبت به دیگران، تأثیرى عمیق تر داشته و نقشى روشن تر می بست. روایاتى که براى زندگى معنوى و تفکر فلسفى داراى اهمیت اند، دو دسته اند: یک دسته، روایاتى است که مراتب کمال انسانیت و درجات قرب و ولایت را وصف کرده و توضیح مى دهد، و دسته دیگر که عدد ان بیشتر است، روایاتى است که حقایق هستى را از توحید ذات حق و وصف صفات شریفه او و پیدایش آفرینش و نظام هستی و رجوع همه به سوی حق بع دقیق ترین وجهی وصف کرده و از راه استدلال عقلی ثابت می نماید.

این مقاله در صدد است تا به این پرسش اصلی پاسخ دهد که چه شرایطی در دوره صفویه موجب گسترش فلسفه و عطف توجه به مواد درسی مانند منطق و فلسفه در مدارس و نیز نگارش رساله های مهم فلسفی در این دوره شده است؟ عصر صفوی از دورانهای مهم تاریخ ایران است که مذهب تشیّع دوازده امامی به عنوان مذهب رسمی در کشور استقرار یافت. حکمت و فلسفه اسلامی نیز یکی از شکوفاترین دوره های خود را در ایران اسلامی و بخصوص در شهرهای شیراز و اصفهان، در این دوره سپری نموده است. در این مقاله، شرایطی چون «وضعیت مذهب» و نیز «روشهای خاص آموزشی» در عصر صفوی و همچنین «سیاستهای سلاطین صفوی» از جمله حمایت از مراکز تعلیم و تربیت و استقبال از مهاجرت علمای جبل عامل و حمایت از تاسیس مراکز آموزشی مناسب و مدارس علمی مهم و کمک به تاسیس و تقویت کتابخانه ها به منزله زمینه های رشد و گسترش فلسفه در این عصر شناخته شده است.

در این نو شتار، تحقیقات خود را در دو فصل و یک خاتمه تنظیم کرده‌ام:فصل اول: در مورد بررسی کلیات و تعاریف است، در این فصل به پیشینه و تاریخچه تجرد نفس و اعتقاد به موجود مجرد در بعضی ادیان پرداخته بعد مفهوم نفس و تعاریف نفس از نظر فلاسفه اسلامی آورده شده سپس مفهوم مادی و مجرد و احکام آنها بررسی شده و در ادامه فصل اول سخن ازجوهریّت نفس و همچنین اثبات آن با ادلّه در میان آمد. فصل دوم: که اصل پایان‌نامه را تشکیل می‌دهد به «تجرد نفس ناطقه» اختصاص دارد در اصل تجرد نفس ناطقه بین فلاسفه اسلامی اختلاف نظری وجود ندارد ولی در اینکه گستره این تجرد در چه حد می‌باشد، اختلاف نظر جدی و عمیقی بین دو فیلسوف نامدار اسلامی شیخ الرئیس و صدرالمتألهین به وجود آمده است. ملاصدرا اولین فیلسوفی است که تجرد همه صورت‌های علمی اعم از حسی، خیالی، وهمی و عقلی را اثبات نموده که در برخی از ادله‌ها آورده شد. در صورتی که شیخ الرئیس تنها تجرد صورت‌های عقلی را اثبات می‌کند صورت‌های حسی وهمی و خیالی را مادی می‌داند. طبق این بیان از نظر صدرالمتألهین همه حیوانات و انسان‌هایی که درک عقلی ندارد ولی از ادراکات حسی برخوردارند مجرد مثالی هستند در حالی که از نظر ابن سینا مادی هستند. و در ادامه بحث دلایل متعدد تجربی بر اثبات تجرد نفس مطرح شد بعد از اثبات تجرد نفس ناطقه از طریق دلایل عقلی و تجربی به سخنان منکرین تجرد نفس پرداختم از آنجایی که مادیون و تجربی مذهبان به هیچ حقیقتی ورای ماده قائل نیستند و تلاش می‌کنند هر حقیقتی را با تجربه‌های حسی و شواهد مادی اثبات نمایند نظر آنها را بیان کردیم و معلوم گردید که آنها در توجیه و تفسیر مادی آثار و افعال نفس و پدیده روحی ناکامند بعد از بررسی ادله‌ی موافقین و مخالفین تجرد نفس ناطقه در نهایت تجرد نفس ناطقه ترجیح داده می‌شد سپس به کیفیت پیدایش وجود نفس پرداختیم که آیا جسمانیه الحدوث است یا روحانیه الحدوث و در صورت حادث بودن، چگونه به مرحله‌ای تجرد می‌رسد.

تاریخچه بحث شناخت به قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد و از آنجائی که بحث شناخت به ارزش علم و ادراکات می‌پردازد لذا با توجه به این بحث است که راه رئالیسم و ایده‌آلیسم و سوفیسم و شکاکیت از هم جدا می‌گردند. بحث شناخت در غرب دارای فراز و نشیبهای متعددی بوده است و لذا دارای اهمیت ویژه‌ای بوده و می‌باشد. زیرا با توجه به شناخت است که عده‌ای راه سفسطه را در پیش گرفته‌اند و عده‌ای راه شکاکیت را برگزیدند و عده‌ای تنها برای حس اعتبار قائل شده‌اند و عده‌ای تنها برای عقل. ولی از آنجائی که فلسفه اسلامی دارای ثبات بیشتر بوده است دچار این اضطراباتی که برای فلسفه غرب پیش آمده، برای آن پیش نیامده است ولی حکمای اسلامی که از این مباحث نیز غافل نبوده‌اند و این مباحث را به طور پراکنده در لابلای مباحث فلسفی آورده‌اند مثلا در مبحث وجود ذهنی، در مبحث اتحاد عاقل و معقول، معقولات ولی و ثانیه، مبحث نفس و در مبحث عرض که به اقسامی تقسیم می‌کنند یکی از آن اقسام کیف است که به نفسانی و غیرنفسانی تقسیم می‌نمایند و علم را کیف نفسانی می‌دانند و ... پایان‌نامه حاضر مشتمل بر 9 فصل است که به بحث شناخت‌شناسی از دیدگاه ابن‌سینا پرداخته شده است . در ابتدا به زندگینامه ابن‌سینا پرداخته شده و معنای شناخت و مسائل مربوط به شناخت مورد بررسی قرار گرفته است و سیر تاریخی مساله شناخت ذکر شده است . در فصل دوم به معنای علم و معرفت و ادراک از دید حکماء و سپس ابن‌سینا پرداخته شده است و در فصل سوم اقسام ادراک که شامل احساس ، تخیل، توهم و تعقل می‌باشد ذکر شد و به تعریف هر کدام پرداخته شده است . در فصل چهارم به نحوهء حصول اقسام ادراک اختصاص یافته است یعنی اینکه چگونه احساس حاصل می‌شود و چگونه تخیل به دست می‌آید و سپس نظریه تجرید ابن سینا و تعالی یا ارتقاء ملاصدرا اشاره‌ای شده است . در فصل پنجم در ابتدا به نظریه‌های گوناگون راجع به تعریف حقیقت توجه شده است و سپس به حدود و میزان واقع نمائی ادراکات پرداخته شده است . در فصل ششم به تجرد و عدم تجرد صور و قوای ادراکی پرداخته شده، در ابتدا به نظریه برخی حکما توجه شده سپس به نظریه ابن‌سینا که قوای ادراکی را مادی می‌دانند و تنها قوه مدرکه عاقله را مجرد می‌دانند پرداخته شده و سپس نظر ابن‌سینا در مورد اینکه صور ادراکی را مجرد می‌دانند ذکر شده و اینکه تنها صور ادراکی معقوله است که مجرد محض می‌دانند توجه شده است . فصل هفتم به نظریه اتحاد عاقل و معقول اختصاص یافته است . در ابتدا به سیر تاریخی و تبیین نظریه و انحاء اتحاد و یک دلیل بر نظریه پرداخته شده و سپس نظر ابن‌سینا را در این راستا جویا شدیم که چه نوع اتحادی را می‌پذیرد و چه نوعی را منکر است . فصل هشتم به وجود ذهنی پرداخته شده است که به سیر تاریخی مساله و نظر حکما و متکلمین در این باب اشاره شده است و سپس نظر ابن‌سینا در این مورد ذکر گردیده است و اشکالات وجود ذهنی مطرح شده و جواب ابن‌سینا و ملاصدرا ذکر شده است . در فصل نهم به معقولات اولی و ثانیه پرداخته شده است یعنی در ابتدا به تعریف معقولات اولی و ثانیه و ثانیه منطقی و فلسفی پرداخته شده و نظر ملاصدرا به طور مختصر ذکر گردیده و سپس نظر شیخ‌الرئیس را ذکر کردیم و در آخر خلاصه پایان‌نامه و سپس نظر شیخ‌الرئیس را ذکر کردیم و در آخر خلاصه پایان‌نامه و سپس نتیجه‌ای که از این مباحث می‌شود گرفت ذکر گردیده و اینکه چگونه از این مباحث می‌شود به شناخت‌شناسی ابن‌سینا پی برد.

نکات عمده‌ای که در بررسی آثار فلسفی استاد مورد توجه این بنده در نگارش رساله حاضر بوده است بطور کلی عبارتند از : الف) ویژگیهای استاد مطهری در آموزش فلسفه ب) ابتکارات فلسفی استاد ج) استاد مطهری و فلسفه تطبیقی. طبیعت موضوعات فلسفی به گونه‌ای است که آموزش آن همراه با دشواریهای خاص خود است . اگر مدرس فلسفه و مولف کتابهای فلسفی به خوبی این دشواریها و راههای خلاصی از آن‌ها را نشناسد جسله درس او و کتاب فلسفی او فاقد جذابیت و تاثیر مطلوب است . متاسفانه باید اعتراف کرد که اکثر قریب به اتفاق جلسات درس فلسفه و کتب فلسفی دچار این نقیصه‌اند. به اعتقاد بسیاری از آشنایان از توفیقات استاد مطهری ارائه مطالب فلسفی در قالبی جذاب ، موثر و رساست ، بطوریکه مطالعه کتب فلسفی استاد بر خلاف اکثر کتب فلسفی که خشک ، ملالت‌زا و خسته کننده هستند، موجب تشویق و تحریک خواننده در تعقیب مسئله است . بررسی ویژگیهایی که موجب این امتیاز گشته است کاری است که در فصل اول صورت می‌گیرد. در فصل دوم تقاریر نو و استنتاجات جدیدی را که استاد مطهری از مسائل مختلف فلسفی داشته است ، نقل کرده مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می‌دهیم. و فصل سوم عهده‌دار گزارش مهمترین بحثهای فلسفه تطبیقی انجام گرفته توسط استاد است .

فهم افکار و آراء میرداماد نیازمند سالها وقت است و با فرصت تهیه یک رساله سازگار نیست ، اما به هر حال بنده تمام توان ناچیز خود را طی ماهها به کار گرفتم و تلاش کردم تا کاری منقح و قابل ارائه تقدیم دوستداران حکمت الهی نمایم. در این رساله کوشش شده است مختصری از احوال عصر میرداماد و ویژگی‌های شخصی و علمی میرداماد ارائه شود و با مراجعات مکرر به کتابخانه‌های معتبر کشور، تالیفات این حکیم فرزانه احصاء شود. برای آشنایی اجمالی با شیوه بحث این رساله و ذکر نکات برجستهء آن به ترجمه موجز و مفید متن پرداخته‌ام. البته شیوه میرداماد در "تقدیسات " برخلاف کتب فلسفی، دارای فصل بندی مدون و اصول پذیرفته شدهء کتابهای فلسفی نیست . لذا برای تسهیل در دسترسی به متن دو عنوان تقدیس و تشریق عناوین اصلی در نظر گرفته شده که در پیرایش و آرایش صفات جلال و جمال خداوند است و با شماره در فهرست و متن مشخص شده‌اند. شایستهء ذکر است که موضوع رساله بررسی و نقد شبههء ابن‌کمونه در توحید ذاتی حق و جواب به اوست . در اینجا لازم می‌دانم دو نکته را ذکر کنم، نکته اول اینکه در مشایی دانستن مشرب فلسفی میرداماد باید تردید کرد و یا حداقل چنین نسبتی را نمی‌توان با قاطعیت بیان کرد، بلکه ویژگی‌های فردی و اخلاقی و نیز نظرات این حکیم فرزانه در "تقدیسات " چنین نظری را تایید نمی‌کند. نکته دیگر توجه به جایگاه علمی میرداماد به عنوان یکی از بنیانگذاران مکتب الهی - علمی اصفهان است که محققان و متفکران بلندمرتبه‌ای چون صدرالمتالهین را در دامان خود پرورده است و تا زمان حاضر تاثیر و نفوذ غیرقابل انکار آن محسوس بوده و هست ، لذا انتظار می‌رود اهل تحقیق همان اندازه که به زنده کردن آثار ارزشمند شاگرد این حکیم فرزانه - صدرالمتالهین - توجه کرده‌اند، به آثار این فیلسوف گرانقدر نیز بپردازند.

چکیده ندارد.

در میان فلاسفه شیعه، نابغه شرق و فیلسوف بزرگ اسلام، مرحوم صدرالمتالهین (1050-979 ه.ق) بیش از دیگران مسایل فلسفی را زیرورو کرده است و افکار تازه‌ای را به بازار علم و فلسفه عرضه داشته وسایلی را پایه‌گذاری نموده است که در هیچ یک از مکتبهای مشا اشراق سابقه نداشته است . او نه تنها مسایل موروثی را در فلسفه دگرگون نموده مبتکر مسایلی بس جدید در مباحث وجود الهیات و حرکت و دیگر مسایل گردید بلکه شیوه بحث و بررسی را کاملا عوض کرد. و به بسیاری از نزاعهای چند ساله میان پیروان مکتب‌های مشا و اشراق خاتمه داد. نگارنده در پی آنست که مسایل حل شده توسط حکمت متعالیه و مسایل مطروحه در فلسفه صدرالمتالهین را، بصورت فهرستواره ارائه کند. اگر بخواهیم با این ذهنیت در لابلای کتب صدرا که از سرچشمه‌های اصلی حکمت متعالیه‌اند، تفحص کنیم دید ابتکارات صدرا در فلسفه اسلامی به دو گونه است ، گاهی صدرا با حل یک مسئله دشوار فلسفی نظیر ربط حادث قدیم گامی مهم در پیشرفت فلسفه برداشته است و گاهی با طرح یک مسئله فلسفی نظیر حمل بیان مسئله حمل و تفکیک هموار نموده است . نگارنده در پی آنست تا تمام ابتکارات صدرا در این دو مورد را جمع‌آوری نماید. با توجه به اینکه صدرا خود نیز در رساله شواهد الربوبیه به بیان فهرستواره ابتکارات خود پرداخته است . مشرب فلسفی صدرالمتالهین را بررسی می‌کنیم یکی از بهترین راهها بررسی نوآوریها و ابتکارات این مکتب در عرضه فلسفه است . با نگارش این رسانه راه جهت محققان و پژوهشگراتی که قصد داوری در مورد ابتکارات صدرالمتالهین را دارند هموار می‌گردد. چرا که ما در مقام گردآوری و با تکیه بر مکتوبات صدرالمتالهین اقدام به جمع‌آوری ابتکارات وی نموده‌ایم ولی هرگز در مقام داوری برنیامده‌ایم.