جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحولات اخیر خاورمیانه از سوی شخصیت ها و مقامات مختلف کشورهای جهان به شیوه های متفاوتی تببین شده است. نامگذاری این تحولات با عناوینی چون بیداری اسلامی، بیداری انسانی، بهار عربی و انقلاب یاسمن، نشان دهنده وجود نظریه های متفاوت در این زمینه است که به طور طبیعی به اقدامات متفاوتی در صحنه عمل سیاسی منجر می شود. از جامع ترین و منسجم ترین موضع گیری های مقام معظم رهبری، متن سخنرانی معظم له در اجلاس بین المللی بیداری اسلامی است. این نوشته تلاش دارد تا ضمن معرفی اجمالی سایر نظریه ها به ویژه «بیداری انسانی»، از رهگذر تحلیل چند سطحی متن مذکور، به تبیین چارچوب نظری و مفهومی نظریه «بیداری اسلامی» کمک کند.

«جهاني‌شدن» پديده‌اي انكارناپذير در عالم امروز است و با پيشرفت‌هاي روزافزون بشري، به‌ويژه در عرصه‌هاي علوم، فناوري ارتباطات و اطلاعات، حمل و نقل و مانند آن در ارتباط است. «جهاني‌سازي» به عنوان طرحي كه در بطن فرايند جهاني‌شدن و با هدف جهت‌دهي به اين جريان پايدار طراحي گرديده، صرف‌نظر از تأثيرگذاري غيرقابل انکار در همة ابعاد زندگي بشر، با چالش‌هاي قابل‌توجهي در دهه‌هاي اخير روبه‌رو بوده است. در ميان چالش‌هاي پيش‌روي جهاني‌سازي ـ که خود شامل چالش‌هاي دروني و بيروني مي‌شود ـ پديدة «بيداري اسلامي» از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. اين پژوهش در نظر دارد با روش توصيفي ـ تحليلي، ابتدا جهاني‌سازي را بررسي كند و با تجزيه آن به عوامل، محتوا، اهداف، روش‌ها و ابزارهاي جهاني‌سازي، پاسخي به اين سؤال اساسي بدهد كه پديدة «بيداري اسلامي» چه چالش‌هايي را بر سر راه جهاني‌سازي ايجاد مي‌كند؟

آنچه امروزه هیچ انسان مطلع و هوشمندی نمی تواند آن را انکار کند، آن است که اکنون اسلام از حاشیه معادلات اجتماعی و سیاسی خارج شده و در مرکز عناصر تعیین کننده حوادث عالم، جایگاهی برجسته و نمایان یافته است و نگاه تازه ای را در عرصه زندگی، سیاست، حکومت و تحولات اجتماعی عرضه می کند. این در دنیای کنونی که پس از شکست کمونسیم و لیبرالیسم، دچار خلأ عمیق فکری و نظری است پدیده ای مهم و پرمعنی به شمار می رود.

براساس آیات قرآنی، اصول و ارزش­های دینی سازگار با فطرت انسانی است. از جمله این ارزش­ها تأکید بر دین واحد، یعنی اسلام می ­باشد. بررسی قیام­ های اخیر کشورهای عرب مسلمان منطقه نشان می­ دهد که خواست ه­های آنها منطبق بر اصول و ارزش­های دین اسلام است. حقیقت­گرایی، میل به ارزش­های اخلاقی و کمال­ جویی، از فطریات انسانی است. این گرایش­­ های فطری انسان را به­ سوی اسلام و اصول و ارزش­های متعالی آن همچون عدالت و توحید رهنمون می ­نماید. مضامین خواسته­ های مردم منطقه حاکی از انطباق حرکت و مطالبات آنها بر فطرت پاک انسانی بوده و این امری است که این بیداری را در پیوند عمیق با اسلام و آموزه ­های اسلامی قرار می ­دهد. این ویژگی مهم را همچنین می­توان نشانی از تداوم این بیداری تا حصول نتیجه تلقی کرد.

سید موسی صدر، در روز 14 خرداد سال 1307 هجری شمسی، در شهر قم به دنیا آمد. پدر او سید صدرالدین صدر، جانشین شیخ عبدالکریم حائری مؤسس حوزه علمیه قم و از مراجع بزرگ زمان خود بود و مادرش صفیه طباطبایی قمی فرزند حاج آقا سید حسین طباطبایی قمی بود. او درس های ابتدایی را در دبستان حیات قم گذراند و پس از آن وارد دبیرستان سنایی شهر قم شد و هم زمان با دوره دبیرستان، به تحصیل علوم اسلامی در حوزه علمیه قم مشغول شد.

چکیدهمحمد عماره، اندیشمند معاصر مصری در کتاب راه بیداری اسلامیدر ابتدا به ظرفیت های عظیم مادی و معنوی جهان اسلام و تمدنش اشاره کرده و سوالی را طرح نموده که با این امکانات و ظرفیت ها و تمدن غنی چرا و چگونه شدکه مسلمانان وارد عقب گرد و جمود شدند و دیگران از آنان پیشی گرفتند؟ در پاسخ به این سوال ابتدا به استفاده استعمار از جهل و غفلت مسلمانان اشاره کرده و به صورت ریشه ای به مسئله پرداخته و با تعریف صحیح اصطلاحاتی چون امت، عربیّت و هویت به دروازه هایی از عقب ماندگی که مسلمانان وارد آن شدند مثل عدم توازن بین اسلام و عربیّت، عدالت و انصاف، بسته شدن باب اجتهاد، وابستگی حاکمان به غرب و... اشاره کرده و بعد از آن به برجسته ترین جنبش ها و شخصیت های مطرح تأثیر گذار این عرصه پرداخته و مورد نقد و بررسی قرار داده: ۱- در شبه جزیره عربستان وهابیت توسط محمد بن عبد الوهاب که پیرو افکار احمد حنبل و ابن تیمیه بودند که به سلفی گری در دین پرداختند. ۲- در الجزایر جنبش اخوت سنوسی توسط محمد بن علی سنوسی که دارای خاستگاه تصوف، اشراق و ایجاد خانقاه ها بودند و در مقابل استعمار غرب قرار گرفتند.۳- در سودان احمد سودانی به دروغ ادعای مهدویت نمود و عده ای را گرد خود جمع کرد.۴- در مصر جنبش جامعه اسلامی که بیشترگرد رهبران دینی چون سید جمال، محمد عبده و عبدالرحمن کواکبی می چرخید که یک جنبش مردمی جدای از حکومت و بر پایه سلفی گری که همراه با آینده نگری عقلی همراه بود.۵- در مصر، جنبش اخوان المسلمین که حسن البنا آن را پایه گذاری کرد و شعار مقابله با غربگرایی سرداد. ۶- در هند جنبش جماعت اسلامی که رهبریش با گاندی شروع شده و با تفکرات مودودی که حکم به تکفیر جامعه غیر دینی می داد همراه بود۷ - در مصر جنش افراطی الرفض که با پیروی از تفکرات قدمایی چون ابن تیمیه و ابن قیّم و معاصرانی چون مودودی و سید قطب همراه بود که اینان پا را فراتر گذاشته و حکم به تکفیر کل جامعه و امت می دادند. راهکاری که عماره ارائه داده این است که امت اسلامی به جای پرداختن به جزئیات و فروع که اختلاف در آنها امری طبیعی است به اصول مشترک بپردازند. نتیجه مطلوب این است که هر کدام از این گروه ها به آنچه خود تنها دارند خوشحال نباشند و سرسختانه داشته های دیگران را محکوم نسازند. اگر اندیشه ها به هم نزدیک شود، گام های همگانی برداشته شود و تلاش ها از جانب همه گروه ها صورت گیرد، کشت بهتری صورت می گیرد، رشد و نمو سریع تر می شود و خسارت اندک می گردد.اما اندیشه های وی در رابطه با جهان بیداری اسلامی بیشتر بر اساس اندیشه های شهید مطهری و آیت الله خامنه ای نقد و علامه طباطبایی بررسی شده است. شهید مطهری از بین همه قهرمانان بیداری اسلامی و اصلاح گر به ترتیب سید جمال، محمد عبده و عبدالرحمن کواکبی را تأیید می کند که کارشان مکمل یکدیگر بوده و برخی را به خاطر بدعت هایی که در دین رواج دادند مردود دانسته زیرا آنان به جای اصلاح افساد کردند. شهید مطهری معتقد است که جنبش های اصلاح گر شیعی به مراتب بهتر و تأثیر گذار تر و موفق تر بودند که متأسفانه محمد عماره به آنها اشاره نکرده است. آیت الله خامنه ای نیز با یادآوری امید به صدق وعده ها ی الهی در یاری از دین خدا و عدم سوء ظن به وعده های الهی که در قرآن کریم آمده، اعتماد به نیروی امت اسلامی ، ایستادگی در مقابل دشمنان آشکار اسلام و قطع امید از دلسوزی های مزوّرانه آنان، آینده روشنی را برای جهان اسلام ترسیم می کند، علامه طبا طبایی نیز به جهانی بودن و همگانی بودن دعوت پیامبر(ص)... اشاره می کند.

انقلاب اسلامی با تکیه بر قدرت نرم خود که برگرفته از اندیشه، فرهنگ و تفکر اصیل اسلامی است، تغییرات و تحولات اساسی در ساختار و کارکرد نظام بین الملل و خاورمیانه به وجود آورد؛ و با به چالش کشیدن نظم بین الملل و قواعد حاکم بر آن، نشان داد که لیبرالیسم و سوسیالیسم هر دو در جهت تسلط بر ملت های جهان عملکرده و ماهیت هردوی آنها سلطه جویانه و مادیگرایانه است. درنتیجه انقلاب اسلامی با ترسیم مرز جدیدی که به قول امام(ره) مرز بین مستضعفان و مستکبران بود، جبهه ای جدید در برابر غرب و شرق ایجاد و سبب خیزش دوباره جنبش عدم تعهد و ملتهای مستقل و نقش آفرینی آنها گردید. انقلاب اسلامی توانست بازیگران نوینی را در نظام بین الملل به منصه ظهور برساند که از جمله آنها جنبشهای آزادی بخش و ملتها هستند که به عنوان نقش آفرینان جدید، دیدگاه های آنها از توانایی تاثیر گذاری بالایی بر دولت ها و روابط بین الملل برخوردار است. این انقلاب بی نظیر به عنوان پدیده ای که بر بنیاد ارزش های دین با تکیه به روش ها و شیوه های نوین دموکراسی، شکل گرفت والگوی جدید از مقاومت و مبارزه با استبداد و استعمار را به نمایش گذاشت، الگوی جدیدی از مدیریت در عرصه قدرت، سیاست و حاکمیت را متجلی و شکل جدیدی از تاثیرگذاری و متفاوت از کارکرد تاریخی مزبور را بنا نهاد و نوعی از جریان احیاگری، بیداری فکری و ایدئولوژیک را سامان داد و هدایت کرد.در عرصه منطقه ای، انقلاب اسلامی سبب جوشش جنبشهای اسلامی و آزادیبخش همانند جنبش حزب الله در لبنان و اخوان المسلمین در مصرشد و توانستساختار کلی نظام جمهوری اسلامی و ولایت فقیه را در درون ایدئولوژی مبارزاتی خود وارد کند یا جنبش حماس و ... که وجه مشترک تمام این جنشبها، الهام گرفتن از فلسفه مبارزاتی انقلاب اسلامی برای پیروزی بود که طی آن مردم با دستهای خالی، با مشتهای گره کرده و با فریاد الله اکبر به پیروزی رسیدند. با ظهور امام خمینی و پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، مبارزان فلسطینی بار دیگر به اسلام روی آوردند و با الهام از آرمان های مطرح شده توسط امام خمینی، نهضت جدیدی را علیه صهیونیست های اشغالگر به راه انداختند که از درون مایه اسلامی برخوردار بود.

پرسش پژوهش حاضر این است که چه تعاملاتی میان بیداری اسلامی و شکل گیری امت اسلامی وجود دارد؟ لذا با استفاده از روش توصیفی - تحلیل اسنادی و با ارائه مستندات قرآنی و روایی و ذکر شواهدی از آراء اندیشمندان و مصلحانی همانند امام خمینی (قدس سره)، سعی شده این مفروض اثبات گردد که میان بیداری اسلامی و وحدت امت اسلامی تعاملات راهبردی وجود دارد و از مولفه های اساسی تحقق همدیگر به شمار می آیند.نگارنده بر این باور است که یکی از مصادیق اساسی بیداری اسلامی توجه به آرمان وحدت مسلمانان و ایجاد امت اسلامی است، همچنان که یکی از راهکارهای اسلامی و زمینه ساز وحدت مسلمانان و شکل گیری امت اسلامی، آگاهی بخشی و بیدارسازی مسلمانان نسبت به آرمان ها، اهداف و وظائف اسلامی است. رمز اتحاد ملل مسلمان در تحقق اسلام و پایبندی واقعی مردم و زمامداران آنها به این دین حنیف نهفته است تا به دور از هر عامل تفرقه برانگیزی، مسیر اتحاد و همبستگی امت در پرتو مکتب توحید، هموار و مهیا گردد. البته یکی از آفات جریان بیداری اسلامی امروز، عملکرد تفرقه انگیز جریان های افراطی سلفی وهابی است که مبارزه با چنین جریانی، اولین اقدام راهبردی در جهت تحقق آرمان وحدت امت اسلامی است.

وهابيت را نه صرفا يك منظومه فكرى ـ اعتقادى يا يك فرقه مذهبى ـ تاريخى، بلكه بيشتر بايد يك جريان سياسى ـ امنيتى و ابزارى ايدئولوژيك براى پيشبرد اهداف استعمار تلقى كرد. اين نوشتار درصدد است تا بخشى از دخل و تصرف هاى فرقه مذكور در ميراث مكتوب اسلامى و اقدامات تخريبى آن با بهره گيرى از فناورى هاى رسانه اى نوين را واكاوى و تحليل كند. عموم مسلمانان وظيفه دارند تا علاوه بر حفظ سنت و تفسير و تبليغ درست و دقيق آن، در خصوص تحريف ها، سوءبرداشت ها و انحرافات فكرى نيز اعمال حساسيت كنند و واكنش هاى مناسب نشان دهند. نوع تحقيق، توصيفى و تحليلى است و برخى اقدامات مكتب اموى وهابى را بررسى مى كند. سياست هاى تبليغى ـ تخريبى وهابيت به عنوان بزرگ ترين تهديد براى جهان اسلام و بلكه كل جهان، تاكتيك ها و شگردهاى آنها در فضاى حقيقى و مجازى در جهت مخدوش ساختن منابع اصيل تاريخى ـ حديثى اسلام، اشاعه تلقى ها و تفسيرهاى جهت گيرانه و فرقه اى به عنوان انديشه مورد وفاق علماى اسلام، تشديد و تعميق منازعات فرقه اى، مشوّه نماياندن تصوير مذهبى و تاريخى شيعه در افكار عمومى مسلمانان و جهان، مقابله با روند رو به رشد انقلاب اسلامى، و به انحراف كشاندن جريان بيدارى اسلامى محورهاى اساسى اين مطالعه هستند. ارائه راهكارهاى عملى براى مقابله با اقدامات گوناگون اين جريان انحرافى بخش ديگرى از دستاوردهاى اين مطالعه است.