جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تبریز در غزلهای مولوی عنوان اثری است که به کوشش صمد صباغ فراهم آمده و توسط شهرداری تبریز منتشر شده است. این اثر به مناسبت برگزاری همایش مولانا جلال الدین بلخی در دانشگاه آزاد اسلامی تبریز (روزهای 9 و 10 اسفند 1385) در میان مهمانان همایش توزیع گردیده است.

از ویژگی های مهم عرفان بهاء ولد تاکید او بر شادی و خوشی عرفانی (در مقابل زهد و خوف) است. این ویژگی کاملا در آثار فرزندش مولانا جلال الدین رومی تکرار شده است. مولانا نیز بر شادی عرفانی و طرب تاکید دارد. در مقالۀ حاضر با روش تطبیقی، تاکید بهاء ولد و مولانا بر شادی و خوشی عرفانی مورد بررسی قرار گرفته و دربارۀ "مزه" که از اصطلاحات خاص عرفان بهاء ولد بشمار می آید بحث شده است.

از مسائلی که در سنّت تصوّف و عرفان اسلامی به آن توجّه بسیار شده است، مسأله علم و دانایی است و شؤون و مراتب آن و تفاوت دانایی حقیقی از نادانی‏ای که خود را دانایی می‏نماید و اینکه چگونه می‏ توان به این دانایی حقیقی رسید. از این‏ رو یکی از مساعی اصلی عارفان مسلمان، خصوصاً به هنگامی که علوم دیگر به نام علم مشهور می‏ شوند، احیای علم حقیقی است. کتاب احیاء علوم الدین امام محمّد غزالی یکی از نمونه ‏های اوّلیه و بارز این تلاش است. مثنوی مولوی نیز از یک جهت، احیاء علوم‏‌الدین دیگری است. مولانا در این کتاب شریف در عین اینکه به مصادیق حماقت و نادانی اشاره می‏کند و اصناف نادانان و احمقان را برمی ‏شمارد، علم و عقل و مراتب آن و رابطه میان علم و جهل و آن جهل را که علم می ‏نماید و ارتباط میان این علم با علوم دیگر را نیز معیّن می‏کند. در این مقاله ضمن نشان ‏دادن مراتب علم در مثنوی، اعمّ از نقلی، عقلی، قلبی و تجربی و ریاضی، به بیان ارتباط هر یک با دیگری و تعیین حدّ هرکدام پرداخته می ‏شود و به این مسأله نیز توجّه می ‏شود که حقیقت دانایی در مثنوی با علم و دانایی در دوره جدید چه نسبتی دارد و این پرسش به طور اجمالی بررسی می ‏شود که آیا چنان‏که بعضی از روشنفکران مسلمان می‏ پندارند، تفکّر عرفانی مانع پیشرفت علم در تاریخ تمدّن اسلامی شده است؟

نظریه‌ پلورالیسم دینی رویکرد جدیدی در عرصه‌ دین‌پژوهی است و با این عنوان در زمان ابن‌عربی و مولوی مطرح نبوده است، با این حال می‌توان با تدقیق در آثار و آراء این دو عارف، نظرشان را در خصوص حقانیت ادیان مختلف به دست آورد. در این مقاله سعی بر آن است که با مطالعه آثار ابن‌عربی و مولوی و به روش توصیفی ـ تحلیلی، رویکرد این دو عارف مسلمان را در خصوص مسأله‌ حقانیت ادیان مختلف مورد بررسی قرار داده و با نظریه‌ پلورالیسم دینیِ حقانیت مقایسه ‌کنیم. به نظر می‌رسد که آراء ابن‌عربی و مولوی، علی‌رغم داشتن مضامین کثرت‌گرایانه، تفاوت اساسی با آن دارد. ایشان، با وجود اینکه عقیده دارند که در همه ادیان حقایقی یافت می‌شود و نمی‌توان همگی آنان را باطل محض دانست، اما از سوی دیگر معتقدند که دین اسلام دارای بیشترین و کامل‌ترین حقیقت می‌باشد. در واقع، ایشان بر اساس مکتب وحدت وجودی خویش، حقیقت را مشکک و دارای درجات مختلف دانسته‌اند که بالاترین درجه‌ آن در دین اسلام یافت می‌شود.

مثنوی معنوی امروزه با ترجمه ها و اقتباس های انجام شده، یکی از اسطوره متن های مهم زبان فارسی در بخش بزرگی از جهان معاصر محسوب می شود. موضوع پیوستگی و ارتباط متنی و بینامتنی در مورد مثنوی نیز همچون دیگر آثار بزرگ همواره مورد توجه محققان بوده و نظرها گوناگونی را در این خصوص در پی داشته است. ارتباط بینامتنی و ترامتنی در آثار مولانا به چهار بخش بینامتنی میان مولفی، بینامتنی مولف، میان دفتری و درون دفتری قابل تقسیم است که در این مقاله به کوچک ترین بخش این ارتباط، یعنی روابط درون دفتری متن های مثنوی پرداخته می شود. مقاله حاضر برای نمونه به بررسی چگونگی ارتباط میان روایت های دفتر نخست مثنوی پرداخته است. برای این منظور، ضمن دسته بندی روایت های این دفتر با توجه به نوع ارتباطی که با دیگر روایت ها برقرار می کند، به چگونگی رابطه میان این روایت های تودرتو و یا مستقل نیز پرداخته می شود. در نتیجه موضوع اساسی این مقاله بررسی پیوستگی متنی با حفظ استقلال راویی در دفاتر مثنوی معنوی است. روش نقد و بررسی نیز بینامتنیت و به طور دقیق ترامتنیت ارایه شده توسط ژرار ژنت خواهد بود که مولف مقاله کوشیده است این روش را با دگرگونی های لازم برای پیکره مطالعاتی منطبق کند.

مثنوی و دیوان شمس مولوی را نه تنها باید شگرف ترین یادگار عرفان ایرانی به حساب آورد، بلکه این دو اثر بزرگ را باید حاوی بسیاری از اندیشه ها و نظریات فلسفی دانست که گاه تنها در غالب یک بیت با زبانی ساده بیان شده است. برای مثال، بینش فلسفی سولیپسیسمی پروست در خصوص عشق را در اندیشه مولوی زمانی که از عشق مجازی صحبت می کند، می توان جست وجو کرد. در اندیشه های مولوی می توان نظام فلسفی پیچیده روانکاوی فروید را نیز جست وجو نمود. همچنین نظام فلسفی پدیدارشناسی هوسرل تنها در بیتی از گنجینه ابیات مثنوی نمودار می شود، همان سان که می توان در اندیشه های مولوی به رگه هایی از فلسفه واسازی دریدا رسید. در این مقاله بی آن که به ساختار کلی حاکم بر اندیشه مولوی پرداخته شود، ادعا شده که عصاره و چکیده برخی از افکار و اندیشه های اندیشمندان غرب را می توان در اندیشه های این عارف بزرگ دنبال کرد.

عارفان مسلمان سرچشمه ‏های معرفت را در میثاق الست می‏ جویند. مولانا بی‏ تردید یکی از سرآمدان این ریشه ‏یابی است. در این نوشته با طرح موضوع ریشه‏ یابی معرفت در ماجرای الست و همانندی آن با نظریّه یادکرد(anamnesis) افلاطون، به شیوه تحلیلی، دیدگاه مولانا در مثنوی را باز کاویده‏ ایم. بر بنیاد این دیدگاه کسانی که در ماجرای الست و پیش از تعیّن وجودی از معرفت اجمالی شهودی بهره ‏ور شدند، هرچند در زندگی دنیایی، مدّتی حکمت و دانایی نخستین را ازیادمی‏ برند و گرفتار نسیان و گاه غفلت می‏ شوند، این استعداد در آن‏ها هست که پرورده شریعت و طریقت شوند و با تجدید خاطره ازلی الست، آرزومندانه به جست ‏و‏جو ‏پردازند و به حضرت حق راه‏ یابند. میثاق الست ماجرایی همگانی بوده ‏است و اگر برخی روح‏ ها گویی بویی از آن شراب ازلی نبرده ‏اند و انگار گم‏شده‏ای ندارند، دلیل آن را باید در فراموشی و نسیان جست. بنابراین مولانا بر این باور است که هیچ آفریده ‏ای از معرفت بی ‏نصیب نیست بلکه مرتبه ‏ای از معرفت شهودی اجمالی، از الست با همه هست و محبوب ازلی گم‏ کرده ‏ای همگانی است.

از آنجا که دستمایه های عرفانی برآمده از آموزه های قرآن کریم زمینۀ مناسبی برای مطالعات و تحقیقات نظری و بالینی روانشناسی را فراهم آورده است بدین جهت لازم است که در آثار عرفان اسلامی همچون مثنوی مولوی از این زاویه مطالعات جدید داشت که از جمله این موضوعات کار کرد هیجانی غم در روان انسان است که مولوی در مثنوی ضمن تبیین انواع هیجانات درونی انسان موضوع غم را با نگاه تحلیلی و با پیشتوانه معرفتی که از قرآن کریم دارد دقیق وارسی می کند و در مواردی به جای حذف غم به تبع قرآن کریم رویکرد معنوی سازی آن را دنبال می کند و در این جهت ملاک ها و اصولی را مطرح می کند که هیجان غم نه تنها مُخِلّ حرکت کمالی انسان نباشد بلکه تبدیل به عاملی پرشور در قرب به خداوند گردد. در این واکاوی های جزء جزء مولوی، در عوامل غم و طرح راهکارهای قاعده مند، اطلاعات ذی قیمتی در حوزۀ «معرفت نفس» است که نباید از مطالعات روانشناسی دست یابی به چنین نتایجی را انتظار داشت. مولوی در مثنوی برای معنوی سازی فرآیند هیجانِ غم، شیوه های «مهار»، «تعدیل»، «تنظیم» و «تبدیل» غم را مطرح می کند و مبنایِ همۀ این شیوه ها را مطابق تعالیم قرآن کریم بر معرفت از «بُعد معنوی خود» استوار می کند.

چکیدهشناخت انسان، ابعاد و ارزش‌های وجودی او بر هر انسانی لازم است، چراکه شناخت انسان مقدمه‌ی شناخت خداوند است. همچنین شناختن دین، اخلاق، حکومت، تربیت و معیشت، همگی فرع بر شناخت آدمی است؛ زیرا تصویری که ما از انسان و دنیای او کسب می‌کنیم در نحوه‌ی درک ما از همه‌ی مسائل مربوط به او اثر می‌گذارد. برای اینکه شناختی دقیق و همه‌جانبه نسبت به انسان و ارزش‌های وجودی او داشته باشیم باید سراغ منابعی رفت که درک همه‌جانبه و ژرفی از انسانیت به نمایش بگذارد. حضرت علی در نهج البلاغه و همچنین مولانا در مثنوی چهره ی باطنی و حقیقی انسان را به درستی ترسیم کرده اند. تصویری که این دو بزرگوار از انسان ارائه داده‌اند، انسان موجودی است دوبُعدی، که یک بُعدش میل به پستی و زشتی دارد و بُعد دیگرش میل به تعالی و صعود. آمیزه‌ای از قوا و استعدادهای متضاد است که در هر فرد یک موسی و یک فرعون بالقوه هست، دارای فطرتی کمال‌جوست که آن را به‌سوی تعالی و کمال رهنمون می‌کند و می‌تواند به‌جایی برسد که مظهر جمیع اسماء الهی بشود. البته همه‌ی انسان‌ها دارای کمال واحد نیستند بلکه هر شخصی کمال لایقی برای خود دارد. وجود انسان علت غایی همه‌ی موجودات است هرچند جسمی صغیراست، امّا جهانی کبیر در اوست. تاج کرّمنا بر سر دارد و آینه‌ی جمال الهی است. انسان آرمانی در نهج‌البلاغه، انسان پارسا است که جامع جمیع فضایل و واجد همه‌ی ارزش‌هاست. انسان آرمانی در مثنوی، انسان عاشقی است که از خود تهی و پُر از معشوق است و برای رسیدن به خلیفه الهی چاره‌ای جز فنا و نیستی ندارد. هم امام و هم مولانا به دنبال درمانی هستند برای از بین بردن بیماری‌های انسانی. این پژوهش، توصیف و تحلیلی است از ارزش‌های وجودی انسان و همچنین نقد ضد ارزش‌های انسانی، از نگاه مولی الموحدین امام علی و مولانا جلال الدین که یکیاز شاگردان ارجمند مکتب اسلام است. روش این پژوهش برای گردآوری اطلاعات اسنادی و کتابخانه‌ای و شیوه ی نگارش مطالب نیز توصیفی تحلیلی است.کلیدواژه: حضرت علی؛ مولانا؛ انسان‌شناسی؛ ارزش‌های وجودی؛ کمال؛ نهج‌البلاغه؛ مثنوی

یکی از مسایلی که از دیرباز در ادیان آسمانی و به ویژه در دین اسلام مورد توجّه بوده، مفهوم قضا و قدر، سرنوشت و تقدیر است که می‌‌توان آن را یکی از مباحث پیچید? الهیّات به شمار آورد. مسأل? قضا و قدر یک بحث کلامی است و نگاهی گذرا به تاریخ، گویای اهمیت این بحث در میان متکلّمین و جنجال فرقه‌های کلامی در این مسئله می‌باشد، انسان می‌تواند به قضا و قدر معتقد باشد و در عین حال اراد? آزاد و نقش خویش را نیز در تعیین سرنوشتش بپذیرد.مولوی از شاعران قرن هفتم است که دیدگاه تقدیرگرایی در مولفه‌های گوناگون حیات بشری مرگ، زندگی، عقل و عشق، علم و جهل و... دارد، به طوری که تلاش و کوشش بشری را مرهون عنایت الهی می‌داند. پایان‌نامه حاضر شامل شش فصل است: فصل اول کلیات و تعاریف که شامل بیان مسأله، پرسش‌ها، اهمیت، هدف، ضرورت، پیشین? موضوع و روش کار می‌باشد. فصل دوم شامل: تقدیرگرایی در ادیان و مکاتب و تقدیرگرایی در ادب فارسی می‌باشد. فصل سوم مبانی نظری تقدیر و تقدیرگرایی در تمثیل‌های مثنوی معنوی را در حوز? جبر و اختیار بررسی، نقد و تحلیل کرده است. فصل چهارم مربوط به مولفه‌های عملی تقدیر و تقدیرگرایی در حوزه‌های تدبیر و تقدیر تمثیل‌های مثنوی است. فصل پنجم به ارتباط میان دو عنصر موثر جبر و اختیار در تقدیرگرایی از نگاه مولانا اختصاص یافته است. فصل ششم به کارآیی تدبیر در برابر تقدیر از نگاه مولانا پرداخته است.نگارنده در این پایان‌نامه دسته‌بندی موضوعی و تحلیلی تأثیر تقدیر بر کمال‌گرایی انسان را در تمثیل‌های مثنوی معنوی انجام داده و نشان داده است که مولوی چگونه و در چه حالی انسان را مرهون تقدیر می‌داند و در چه شرایط و مراحلی از جهات او را مرهون تلاش و کوشش بشری می‌شناسد. همچنین نشان داده است که جایگاه کوشش و کشش در نگاه مولوی چگونه است. چه چیزهایی در سیر حیات بشر و تکامل مادی و معنوی او تقدیر شناخته می‌شوند. تکلیف انسان به‌عنوان یک موجود مختار مجبور در روند تکاملی خویش چگونه و چیست؟