جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در اینکه در هنگام انقلاب دهۀ سوم قرن چهاردهم قمری ملت ایران(1324)، که به انقلاب مشروطه معروف شد، میان علمای دست اندکار، اختلاف نظر وجود داشت تردیدی نیست. به ویژه اختلاف نظر میان دو استوانۀ فقه و فقاهت، علامه نائینی و شیخ فضل الله نوری، که نهایتا هردو مغضوب لیبرال های مشروطه خواه گردیدند.

به طور کلی می توان سه نوع مردم سالاری تصور نمود: 1. در نوع نخست از مرد سالاری، به دلیل نیازی که به قانون و حکومت احساس می کنند با شرکت در انتخابات، نمایندگانی برای خود انتخاب می کنند تا آنان به وضع قانون بپردازند. در این نوع مردم سالاری، قانون حاکم اصلی است. 2. یک نوع دیگر از مردم سالاری را می توان تصور نمود که قانون و نظام و حاکمیت در آن، درون یک ایدئولوژی قرار می گیرد. به عنوان نمونه، کمونیست ها؛ رای، انتخابات و قانون را در چارچوب حزب کمونیست به رسمیت می شناسند. 3. نوع سوم مردم سالاری به گونه ای است که بر اساس یک جهان بینی خاص، که ما از آن به دین تعبیر می کنیم، به وجود آید. در این نوع، مردم بر اساس دین، حکومت تشکیل داده و به وضع قانون می پردازند.

"حکومت اسلامی هیج یک از انواع و طرز حکومتعای موجود نیست ... حکومت اسلامی نه استبدادی است و نه مطلقه بلکه مشروطه است. البته نه مشروطه به معنای متعارف فعلی آن که تصویب قوانین تابع آراء اشخاص و اکثریت باشد. مشروطه از این جهت که حکومت کنندگان در اجراء و اداره مقید به یک مجموعه شرط هستند که در قرآن کریم و سنت رسول اکرم(ص) معین گشته است." (امام خمینی(ره)) از جمله ویژگی های بارز اسلام در قیاس با سایر ادیان الهی، ماهیت سیاسی آن است که منجر شده که این مکتب از بدو ظهور، توجه به سیاست را یک ضرورت و تکلیف در دستور داشته باشد.

تاریخ اسلام در طول حیات اجتماعی خود، جریانهای متعددی را در زمینه حکومت، ولایت، خلافت و امامت، در سینه خویش ثبت کرده است. جامعه اسلامی پس از وفات پیامبر اسلام (ص) با دو اندیشه مختلف سیاسی روبرو شد؛ اندیشه مبتنی بر خلافت و اندیشه مبتنی بر امامت. حکومت خلافتی با سپری شدن دوره خلفای چهارگانه، به حکومت سلطنتی بنی‏ امیه، بنی‏ مروان، بنی‏ عباس و سپس دولت عثمانی تبدیل گشت. بیشتر این حکومتها و نظامهای سیاسی به لحاظ تئوریکی منبعث از اندیشه سیاسی اهل سنت بودند. جریان حکومت شیعی در جامعه اسلامی به گونه ‏ای دیگر ظهور کرد. شیعه به غیر از حکومت چهار سال و نه ماهه امام علی علیه ‏السلام و دوره کوتاه خلافت امام حسن مجتبی علیه ‏السلام و حکومت علویان در طبرستان، فاطمیان در مصر و آل‏ بویه در ایران، حکومتی دینی، مبتنی بر اندیشه سیاسی شیعه را مشاهده نکرد. برخی از علمای شیعی نیز مانند خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلی، علامه مجلسی، شیخ بهایی و دیگران با نفوذ سیاسی، علمی و اجتماعی خود در دربار مغولان و دولت صفویه توانستند پاره ‏ای از عقاید و هنجارهای شیعی را تحقق بخشند. برخی دیگر از متفکران شیعی مانند شیخ مفید،سیّد مرتضی، محقق اردبیلی، صدر المتألهین شیرازی، ملا مهدی نراقی، شیخ محمّد حسن نجفی، شیخ انصاری و... در تألیفات فقهی، فلسفی و کلامی به فلسفه، فقه و کلام سیاسی پرداختند، ولی با این همه، اندیشه شیعی تنها توسط امام خمینی قدس‏ سره به طور گسترده در صحنه اجتماعی حضور یافت و از مهجوریت صدها ساله، رها گردید.

براساس مفهوم «پارادایم» کوهن که عبارت است از اصول قابل قبول علمای یک حوزه از دانش، می‌توان «پارادایم امامت» را با اصول نصب، نص، عصمت که قابل قبول علمای شیعی می‌باشد و در قالبی نخبه‌گرایانه قرار دارد، ترسیم کرد. فعالیت علمای شیعه در زمانهای مختلف در جهت حفاظت از این اصول توجیه می‌شود. اگر چه در زمانهای گوناگون به مقتضای زمان جلوه‌های گفتمانی مختلفی پیدا کرده است، ولی اصل پارادایم محفوظ باقی مانده است. در عصر مشروطیت نیز در نتیجه رشد گفتمان غربی در دوره قاجاریه و بویژه در اواخر این دوره، در چارچوب پارادایم امامت، گفتمان علمای شیعه دستخوش تحولاتی شد. با تأثیر پذیری از گفتمان غربی، دو گفتمان جدید مشروطه خواهی و مشروعه خواهی در میان علما پدید آمد، که موضوع این مقاله نشان دادن این تنوع گفتمانی در اندیشه علمای این دوران است .

رفتار سیاسی بزرگان و اندیشمندان نیز می‌تواند در شمار منابع اندیشه سیاسی قرار گیرد، مشروط بر آنکه با ژرف کاویهای تاریخی همراه باشد. در نیمه دوم قرن هفتم هجری و در پی هجوم بی‌امان مغولان، تحولی مهم در جهان اسلام واقع شد. با سقوط بغداد بساط خلافت دیر پای عباسیان برچیده شد، و تیره‌ای از مغولان-ایلخانان- در ایران و عراق حکومت یافتند. در این دوره و حتی پیش از اسلام آوردن حاکمان مغولی، دانشمندان پر آوازه شیعه مانند ابن علقمی، خواجه نصیرطوسی، سید بن طاووس، ابن میثم بحرانی و علامه حلی همدلی ها و همکاری هایی با آنان از خود نشان دادند. کاوشی در منابع تاریخی آن روزگاران، ما را به این باور می‌کشاند که عوامل ذیل در این رویکرد ویژه مؤثر بوده است: آمادگی ذهنی علمای شیعه برای سقوط عباسیان و استیلای مغولان، اعتقاد به لزوم تلاش برای تبدیل مدینه‌های غیرفاضله به مدینه فاضله، اعتقاد به بهتر بودن سلطان عادل کافر از سلطان ظالم مسلمان، اعتقاد به جواز پذیرش ولایت از حاکم جائر برای اقامه حق، و سرانجام بهره‌گیری از تسامح مذهبی ایلخانان برای پراکندن تفکر شیعی.

«حق الیقین» آخرین تصنیف علامه مجلسى است که به سال 1109 ق آن را به پایان برده است. این اثر درباره اصول دین و به زبان فارسى نگاشته شده و مصنف با استناد به آیات و اخبار و ادله عقلى به اثبات توحید، نبوت، امامت و معاد پرداخته و بیشترین حجم آن را مبحث امامت به خود اختصاص داده که عمدتا راجع به تاریخ سیاسى و اندیشه سیاسى شیعه در زمان حضور است.

در پی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تغییر نظام بین الملل، رویکردهای آمریکایی-اروپایی با محوریت تاسیس هژمونی لیبرال-دموکراسی تکوین و توسعه می یابند. آنچه که در ورای روایتهای مختلف از برتری غربی نسبت به سایر تمدنها جلب توجه می نماید، ضرورت حاکمیت بخشیدن فراگیر به دموکراسی حتی با اعمال زور است که بسیاری از اندیشه گران و نظریه پردازان غربی آن را دنبال می کنند. به همین دلیل است که بحث از "دموکراسی" به موضوعی مهم و حساس در کشورهای عربی که عمدتا به مبادی دموکراسی غربی بیگانه اند، تبدیل می شود. در این راستا، نخستین اقدامات در حوزۀ نظری شکل گرفت و شاهد طرح، بررسی و نقد نظریات مختلف در باب ترویج دموکراسی در حوزه کشورهای عربی می باشیم. شاید در این میان کمتر موضوعی را بتوان سراغ گرفت که همچون "استبداد" مورد توجه قرار گرفته باشد و اثر حاضر از این حیث در خور بررسی می نماید.

شاید کمتر مفهومی را بتوان سراغ گرفت که همچون "قدرت" در عرصۀ سیاست نظری و عملی مورد توجه باشد تا آنجا که از آن به مثابۀ مفهوم کانونی منظومۀ سیاست یاد کرده اند. حجم زیاد متون با این مفهوم نیز موید این معناست؛ به همین دیل است که پیوسته شاهد طرح مقولات و موضوعات تازه ای در ارتباط با قدرت هستیم. در این میان، پرسش از "توزیع قدرت" به دلیل ملاحظات ناشی از عرصۀ سیاست عملی و بسط گسترۀ مقولۀ "مردم سالاری" از اهمیت دوچندانی برخوردار شده است، به گونه ای که نظام های سیاسی با توجه به شاخص "توزیع قدرت" دسته بندی و بررسی شده اند.