آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

وجود ارتباط بین تمدن بشری و علوم و معارف هر عصر مصری از یک طرف و تعارض در مبانی برخی از علوم با مبانی دین اسلام از طرف دیگر و همچنین التزام و پایبندی علمی و عملی جامعه دینی به تعالیم و آموزه های دینی، لزوم بهره گیری از دستاوردهای وحیانی در جهت اصلاح و تولید علوم تمدن سازی، چون علوم انسانی را برای هر دین داری آشکار مینماید. بحث در باب امکان و یا عدم امکان چنین بهره مندی(ای)، طیفی وسیعی از نظریات را بوجود آورده است که از آن جمله: نظریه امکان استنباط علوم انسانی از کتاب و سنت است. در این رویکرد بهره گیری از آموزه های وارده در متون دینی در دو سطح اصول کلی مسائل و فروع و جزئیات مسائل قابل طرح و بحث است. البته سخن از چنین رویکردی از حیث امکان خود مبتنی بر اثبات چند پیش فرض خواهد بود. اولین پیش فرض واقع نمایی زبان دین و همچنین گزاره های دینی یا معرفت بخش بودن آن ها است. پیش فرض دیگر کفایت داده های دینی و جامعیت دین اسلام از آموزه ها و معارفی است که مربوط به هدایت انسان و جامعه انسانی است. به عبارتی اینکه دین اسلام از هیچ آگاهی که به هدایت انسان و جامعه انسانی مرتبط باشد فروگذار نکرده، در این نظریه مفروض انگاشته شده است. قائلین رویکرد استنباطی به دو وجه عقلی و نقلی به اثبات این پیش فرض هاو رفع شبهات وارده از سوی مخالفین پرداخته اند و معتقد هستند کهبا نظر به سابقه موفق کشف اصول استنباط احکام فقه اگر دایره شریعت را فقط منحصر به احکام و تکالیف فقهی ندانیم بلکه شمول آن را به مسائل دیگری چون اعتقادیات، اخلاقیات، ارزشها، اعتباریات اجتماعی و... تعمیم دهیم، میتوان از روایت " انما علینا القاء الاصول وعلیکم ان تفرعوا" (وسائل الشیعه، کتاب القضاء، باب 6، از ابواب صفات القاضی، حدیث 51) ضرورت و امکان تدوین اصول خاصی را با توجه به ماهیت علوم انسانی و ویژگی های خاص آن نتیجه گرفت و با رویکرد اجتهادی آنگونه که در احکام شریعت به معنی الاخص وجود دارد داده های علمی را استخراج و استنباط کرد. چنین علمی در روش شناسی -در صورت تالیف- علاوه بر بر نقل معتبر مبتنی بر سازواری عقلانی و درونی خویش است. بدیهی است که این نظریه همچون هر نظریه دیگری در عالم اندیشه محل نقد و برسی از سوی مخالفین علم دینی و حتی موافقین علم دینی قرار گرقته استکه عموما این نقدها ناظر به جنبه دینی شناختی و معرفت شناختی آن میباشد.

قرآن کريم مکرر از زبان وعد و وعيد بهره مي برد. گروه هايي را تهديد به عذاب بي پايان کرده و گروه هايي را به بهشت جاودان وعده داده است. متکلمين وعيدهاي قرآن را مورد تامل جدي قرارداده و در باب مفهوم و مقصود آن ها آراء متفاوتي مطرح کرده اند. وعيديه همه آنها را لازم الاجرا دانسته اند. متکلمان اماميه و اشاعره، خلف وعيد را جايز بلکه واجب شمرده اند. مهم ترين چالش در مقابل اين گروه آن بوده است که تجويز خلف وعيد مستلزم کذب سخن خداوند است. اين اشکال را به صورت هاي مختلف پاسخ داده اند. در اين مقاله پاسخ هاي مختلف اين مشکل نخست مطرح شده و سپس مورد بررسي و نقد قرارگرفته شده است. حاصل بررسي آن بوده که هيچ يک از پاسخ هاي مطرح شده رضايت بخش نيست. آنگاه به طرح اين مساله پرداخته شده که برخلاف تصور متکلمان زبان وعد و وعيد در قرآن زباني است ويژه با قواعد و مختصات ويژه، و از آنجا که زباني توصيفي نيست به قواعد زبان توصيفي تن در نمي دهد. در فرازي ديگر سعي شده مختصات زبان وعد و وعيد در سه بخش بررسي شود:1- زبان وعد و عيد زبان خوف و رجاء است، لذا هر گونه تفسيري از آن که با آموزه خوف و رجاء سازگار نباشد، مقبول نيست.2- به همين دليل اين زبان، عام است و از تخصيص ابا دارد، لذا تفسيرهايي که براي حل مشکل کذب سخن الهي، وعيدها و حتي وعده ها را مشروط مي شمارند، کارکرد اين زبان را نفي مي کنند.3- و نيز، به همين دليل اين زبان از حيث واقع نمايي، بر ابهام استوار بوده و از وضوح و روشني ابا دارد. بنابراين، اصرار بر واقع نمايي يا نمادين بودنش با کار کرد آن ناسازگار است.

از آنجایی که وعد و وعید یکی از مباحث مهم و بحث برانگیز کلامی در بین مکاتب و فرق کلامی بوده است. این رساله برآن است تا با مروری بر معنای لغوی و اصطلاحی وعد و وعید به پیشینه تاریخی موضوع بپردازد و جایگاه آن را به تفکیک در بین فِرق امامیه، معتزله و اشاعره بیان و در نهایت با مقایسه‌ای جامع به نقاط اشتراک و افتراق این سه دیدگاه دست یابد.برای نیل به این مقصود در فصل اول «کلیات و مفاهیم» به معناشناسی واژ? وعد و وعید پرداخته شد. در فصل دوم «امامیه» بعد از معرفی فرق? امامیه و بیان اصول عقائد این فرقه اعتقادات خاص این گروه در باب وعد و وعید به تفصیل بیان شده است و در فصل سوم «معتزله» بعد از معرفی کلی فرق? معتزله و بیان تقسیمات داخلی و اختلافات فکری رهبران این گروه مبانی فکری و عقائد خاص این گروه بررسی و در باب عقید? به وعد و وعید که اصل سوم از اصول عقائد آن‌هاست به تفصیل بحث و بررسی صورت گرفته و موارد اختلاف و اشتراک عقائد آن‌ها با فرق? امامیه بیان شده است. در فصل چهارم «اشاعره» طبق روال فصول گذشته بعد از معرفی و بیان عقاید و مبانی فکری و عقیدتی این گروه به آراء آن‌ها در باب وعد و وعید و مقایسه آن با دو دیدگاه امامیه و معتزله پرداخته شد. در باب معنا شناسی، وعد به معنای وعده و نوید خیر، و وعید به مفهوم وعده شرّ و تهدید است. نتیجه وعده ها و وعیدهای قرآنی رساندن انسانها به ثواب و عقابی شایسته اعمال آن‌هاست. مباحث مربوط به وعد و وعید معمولاً در ارتباط با مطالبی چون عدل الهی، استحقاق پاداش و عذاب، خلود در جهنم، مرتکب کبیره، اجباط و تکفیر، توبه، عفو و شفاعت ... مطرح می‌شود. در میان فصول اصلی رساله آمده است که در میان عدلیه (امامیه و معتزله) اصل عدل و حسن و قبح عقلی و لزوم اعتقاد به آن زیر ساز اعتقاد به وعد و وعید و از مبانی آن می‌باشد. عدالت خداوند اقتضای این را دارد که گناه کار را مجازات و نیکوکاران را ثواب دهد. این اصل مستلزم آن است که خداوند آنچه به اطاعت کنندگان وعده داده عمل کند زیرا خُلف وعده، قبیح است، زیرا باعث وقوع کذب از طرف خداوند می‌شود و صدور آن از خداوند محال است،ولی خُلف وعید از نظر امامیه در مواردی، نه تنها قبیح نیست بلکه حُسن هم دارد چون این کار تفضّل است. معتزله خلف وعید را جایز نمی‌دانند ومعتقدند تهدیدهایی که خداوند در مورد عاصیان بیان داشته، حتماً محقق خواهد شد و تخلّف در این موارد نیز بر خداوند جایز نیست. اشاعره با پذیرش حسن و قبح شرعی معتقدند خداوند هر آنچه انجام دهد عین عدل است؛ پس می‌تواند شخص مطیع را در آتش جهنم بیفکند و در آن مخلّد سازد یا اینکه شخص گناهکار را به بهشت وارد کند. در نظر متکلمان امامیه اعطای ثواب نوعی تفضّل است زیرا احسان و تفضّل براى خداوند حسن عقلى دارد، نه وجوب عقلى. ولی گناهکاران را مستحق عقاب و کیفر الهی می‌دانند. در نقط? مقابل معتزله ثواب و عقاب را ناشی از استحقاق عبد می‌دانند نه تفضّل و معتقدند بر خداوند عقلاً واجب است که نیکوکار را ثواب دهد و معصیتکار را عقاب نماید. اما اشاعره اساساً برآنند که استحقاقی در کار نیست زیرا خداوند می‌تواند از اعطای ثواب سر باز زند و یا از عقاب در گذرد و هیچ امری بر خداوند واجب نیست. اعطای ثواب و عقاب مبتنی بر ایمان است. تمامی فرق و متکلمان در این نکته اتفاق نظر دارند که، کفّار و مشرکان برای همیشه در آتش دوزخ به سر می‌برند و عذاب آن‌ها جاودانی است و مومنان و نیکوکاران ثواب دائم دارند و در بهشت مخلّد هستند ولی گروه سومی هم وجود دارد که با وجود ایمان در مواردی از فرمان الهی سرپیچیده و گرفتار معصیت می‌شوند، اینها فاسق یا مرتکب کبیره نامیده می‌شوند‌، و متکلمان احکام و شرایط خاصی را برای این گروه قائلند. هم? گروهها متفقند که با توبه، تمام گناهان (حق الله) حتی کفر و شرک بخشودنی است. اختلاف نظر آنجاست که کافر، مشرک ومومن مرتکب کبیره در صورتی که توبه نکرده باشد با او چگونه رفتار می‌شود؟متکلمان اشاعره و امامیه علی رغم اختلافات بنیادینی که در مسائل مختلف دارند، در این مسأله با هم در مقابل معتزله اتفاق نظر دارند. هر دو گروه قائلند خلود در عذاب مختصّ کفار و مشرکینی است که توبه نکرده‌اند؛ اما مرتکب کبیره حتی اگر توبه نکرده باشد، ممکن است با بخشش و عفو الهی یا شفاعت از عذاب رهایی یابد. به این صورت که ابتدا براى معصیتى که انجام داده است، به دوزخ مى رود و سپس از آن خارج و وارد بهشت مى گردد. پس امامیه در مقام رهایى از مشکل جمع بین دو استحقاق (عقاب دائم و ثواب دائم)، عقاب را دائم نمى دانند و از این رو، اعتقادی بر نظری? احباط ندارند؛ در مقابل معتزله به خلود مرتکب کبیره و به بیان دیگر خلود تمام کسانی که تهدید به خلود در عذاب شده‌اند، اعتقاد دارند. زیرا هر دو استحقاق (ثواب و عقاب) را دائم می‌دانند و معتقدند استحقاق ثواب و عقاب با هم امکانپذیر نیست بدین ترتیب از قائلان احباط و تکفیر می‌باشند.

این رساله درباره دیدگاهها و تأویلات فلسفی فیلسوف مسلمان قرن ششم ه- شیخ شهاب الدین سهرودی درباره برخی آیات قرآن کریم است. مجموعه مصنفات خود شیخ - و تالیفات امام محمد غزالی و منابعی که در زمینه تفسیر فلسفی از آیات قرآن بوده است جمع آوری، مطالعه و فیش برداری شده است. رساله دارای چهار فصل می باشد در فصل اول مخاطبان با زندگی نامه شیخ شهاب، آثار تالیفات و حکمتی که ایشان بنا نمودند آشنا می شود. فصل دوم درباره معانی تفسیر و تاویل- دیدگاههای دیدگاه های مختلفی که در این زمینه ها وجود دارد. مطرح شده و با بیان رابطه میان آن دو به طبقات تاویلات باطنی اشاره شده است. در فصل سوم با دسته بندی مطالب بر هر یک عنوانی انتخاب شده و مجموعه آیاتی که شیخ به تاویل فلسفی آنها پرداخته بیان شده است. در فصل چهارم جمع بندی از مطالب فصول پیشین و پیشنهاداتی از طرف پژوهش گر، جهت احیای فهم آیات قرآنی ارائه شده است همچنین این فصل حاوی فهرست آیات بکار برده شده می باشد. نتیجه اینکه قرآن کریم در رشد و بسط تفکرات فلسفی و عرفانی تاثیر گذاشته است. حکیمان و شیخ اشراق صاحب ابتکارات و نوآوری هائی در تفسیر علمی - عرفانی و فلسفی آیات قرآن کریم هستند.

رساله حاضر به بررسی واکنش علمای امامیه در برابر ترجمه و بومی شدن فلسفه‌ی یونان در طی قرن سوم تا پنجم می‌پردازد. ازآن‌جهت که فلسفه نیز مانند دین ادعای جهان‌شناسی و هستی‌شناسی و واقعیت گویی دارد و همچنین با عقاید و باورهای مسلمانان سروکار داشته است؛ از شروع ترجمهی فلسفه به زبان مسلمانان، واکنش‌های مثبت و منفی توسط علما در قبال فلسفه آغاز گردیده و در طول تاریخ نیز ادامه یافته است. این مواجهه‌ها، تأثیراتی را در کلام اسلامی و عقاید مسلمانان باعث شده است؛ تا آنجا که امروزه کلام اسلامی را کلام فلسفی گویند.با این توضیحات، بررسی موضع قدمای علمای امامیه در قبال فلسفه، به دلیل نزدیکی به عصر معصومین (علیهم‌السلام) و سیاست علمای قدیم در کسب معارف -که بیشتر مبتنی بر حدیث و روایات ائمه (علیهم‌السلام) بوده است- به فهم رابطه دین با فلسفه کمک قابل‌توجهی مینماید و این دوگانه را روشن‌تر می‌سازد. به این منظور نویسنده در این رساله ابتدا به علل ورود فلسفه به جامعه اسلامی پرداخته و آن‌ها را در سه قسمت علل اندیشه‌ای، علل معطوف به قدرت و نیز علل مربوط به شرایط اجتماعی بیان می‌نماید. مهم‌ترین علل ورود فلسفه به دنیای اسلام از نگاه نویسنده، مبارزه با اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و غصب خلافت باطنی ائمه (علیهم‌السلام) می‌باشد. در ادامه و پس از بررسی علل فوق‌الذکر، به بررسی موضع علمای امامیه مقابل فلسفه از قرن سوم تا پنجم پرداخته شده است. تقسیم‌بندی در این بخش چنین است که بعضی از علما با فلسفه مخالفت داشتند و ردیه‌هایی علیه مطالب فلسفی نوشتند. عده‌ای از آنان نیز به مطالب فلسفی علاقه نشان دادند و حتی به ترجمه کتب فلسفی دست زدند و برای تبیین عقاید خود از فلسفه کمک گرفتند. بررسی مواضع علمای این سه قرن به تفکیک، بخش پایانی پایان‌نامه حاضر را شکل میدهد.

رهیافت‌های گوناگون برای بررسی مسأله‌ی خاتمیت و تفاسیر مختلف اندیشمندان از این مسأله وجود دارد. هر یک از این موارد براساس مبانی و ادله‌ای برای بیان ضرورت بحث نبوت و خاتمیت است. حال قرآن و روایات نیز به نحوی به تفسیر حقیقت خاتمیت پرداخته‌اند که شاید متفاوت با تفسیر برخی عالمان باشد.از سویی نیز پس از وفات خاتم انبیا صل الله علیه و آله، ارسال مردان آسمانی از سوی خداوند قطع نشد و مقامی به نام امامت ادامه یافت. چنین شد که برخی شئون و نقش‌ها نیز توسط ائمه علیهم السلام به عهده گرفته شد. این نقش‌ها و وظایف که هرکدام به نحوی بی‌بدیل برای امامان معصوم علیهم السلام در آیات و روایات فرض شده است، ‌می‌تواند نحوه‌ی سازگاری مفهوم خاتمیت را با مقام امامت روشن‌تر سازد.اما از جهتی دیگر، برخی شبهه‌افکنان که بر اساس ارائه‌ی تفاسیر ناصحیح از خاتمیت و بعضاً امامت و همچنین طرح مباحثی تأمل برانگیز در نسبت میان آن دو، کوشیده‌اند مسأله‌ی امامتِ مورد ادعای تشیع را مورد تردید قرار دهند. ایشان معتقدند که تفسیر امامت از نظر شیعه، همان شوون پیامبری از جمله عصمت، ارتباط با غیب، حجیت و ولایت تشریعی را شامل می‏شود. از نظر آنان تشیع امامت را همان ادامه‏ی پیامبری و نبوتِ همیشگی قلمداد می‏کند و این امر با اعتقاد به خاتمیت ناسازگار است. بنابر این خاتمیت در باورهای شیعیان تنها لفظی است که حقانیتی در برندارد.در برابر مخالفان سازگاری خاتمیت و امامت، اندیشمندان شیعه معتقدند که نه تنها این دو مفهوم با هم سازگار، بلکه لازم و ملزوم یکدیگر هستند. دین خاتم برای جاودانگی خود به کتاب آسمانی قرآن و شجره‏ی طیبه‏ی امامت محتاج است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، با عنایت به همین مسأله به معرفی امامان بعد از خود پرداخت. تشریع احکامی که در 23 سال پیامبری حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) مجال و ظرفیت ابلاغ آن برای مردم یافت نمی‏شد، به دست پیشوایان معصوم (علیهم السلام) صورت گرفت و با انتظار حضرت موعود (عجل الله تعالی فرجه) تداوم خواهد یافت.پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به واسطه‏ی خاتم الانبیا بودنِ خود، قله‏های کمال را فتح کرد و کمالات کشف نشده را تمام کرد، از این رو جانشینان معصوم او مقامی چون او یافتند. پیامبر نبوت را به سرانجام رساند ولی مقام بلند امامت ادامه یافت.

مکتب تفکیک از مکاتب معاصر شیعه است که در ابتدا از مشهد مقدس و تفکرات مرحوم میرزا مهدی اصفهانی و نظائر او نشات گرفته است.بررسی و نقد و تحلیل دیدگاه های این مکتب درباره مبانی و روش تفسیر قرآن از آن جهت اهمیت دارد که نظرات پیروان این مکتب در حال حاضر در جامعه رواج داشته و یکی از مکاتب فکری در میان شیعیان در ایران محسوب می شود،ضمن اینکه تاکنون در خصوص دیدگاه های تفسیری این مکتب اثر جامعی تدوین نشده است.این پژوهش با این فرضیه انجام شده است که مکتب تفکیک در حوزه تفسیر قرآن نمی تواند پاسخگوی همه سئوالات باشد و در موارد متعددی روش و مبانی تفسیری این دیدگاه دچار ضعف و نارسایی است.سئوالات اصلی این پژوهش به مباحثی چون مبانی تفسیر قرآن در مکتب تفکیک و نحوه اتکا به این مبانی در تفسیر قرآن و روش بهره گیری این مکتب از منابعی نظیر خود قرآن،سنت،عقل و لغت و ادبیات در تفسیر قرآن و همچنین نگاه مکتب تفکیک به تاویل قرآن اختصاص دارد.نتایج پژوهش حاکی از آن است که مکتب تفکیک روش تفسیری خود را بر اساس تعاریفی که از برخی مقولات نظیر علم،عقل،تفسیر به رای،تاویل و...دارد،بنا نهاده است و این روش تفسیری به دلیل اشکالاتی که در مبانی آن وجود دارد،دارای ضعف های متعددی است.ضمن اینکه نحوه بهره گیری این مکتب از منابع تفسیر قرآن به گونه ای است که گاه برخی از این منابع عملا هیچ اعتبار و حجیتی در تفسیر نخواهند داشت.البته روش تفسیر قرآن در مکتب تفکیک دارای نقاط قوتی نظیر توجه بیش از پیش به احادیث و روایات نیز می باشد.به نظر می رسد مکتب تفکیک باید در موارد متعددی نسبت به روش و مبانی تفسیری خود تجدید نظر نماید،چرا که این روش به هیچ وجه موجب رفع یا کاهشمشکلات موجود در عرصه تفسیر نمی شود و دیدگاه هایی شبیه این دیدگاه در قرون قبلی نیز تجربه شده است.

این پژوهش شامل سه فصل است. فصل اول به مباحث کلی و نکات مقدماتی، تعریف، پیشینۀ سکولاریسم و مبانی آن و قرائت‌های مختلف از آن، همچنین معرفی نهج البلاغه و جایگاه آن و اهداف و ضرورت‌ انجام این پژوهش اختصاص یافته است.در فصل دوم، مهم‌ترین ادلۀ سکولاریسم، یعنی ناسازگاری دین، حکومت و سیاست؛ عرفی شدن دین و از دست رفتن جایگاه قدسی آن؛ عدم مشارکت عمومی در حکومت دینی و عدم پاسخ‌ گویی دین به نیازهای زمان مطرح و از نگاه نهج البلاغه مورد نقد وبررسی می‌گیرد. سکولاریسم معتقد است که دین ارتباطی با حکومت و سیاست ندارد و ورود آن به ساحت حکومت و زندگی مادی بشر، مشکلاتی را به دنبال خواهد داشت. این دیدگاه، با مراجعه به کتاب شریف نهج البلاغه مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد. نتیجۀ بررسی نشان می‌دهد که مسائل مطرح در سکولاریسم، ناشی از مشکلات موجود در دین مسیحیت بوده و این مشکلات در دین اسلام وجود ندارد؛ بررسی نمونه‌ها و شواهدی از سخنان امام علی 7 در نهج البلاغه نشان می‌دهدکه، برخلاف دیدگاه‌ سکولاریسم، دین در حکومت و سیاست دخالت داشته و حضور دین در عرصۀ زندگی بشر، با قداست آن منافاتی ندارد؛ حکومت اسلامی به همۀ گروه‌های مردمی با هر عقیده و مذهبی توجه داشته و آن‌ها را تحت حمایت خویش قرار می-دهد. از سویی دیگر وجود احکامی در دین اسلام، موجب شده است که این دین، از ویژگی انطباق با شرایط زمان برخوردار باشد.در فصل سوم به بررسی رابطۀ دین و نهادهای اجتماعی یعنی سیاست و حکومت، حقوق، اقتصاد و تعلیم و تربیت در نهج البلاغه پرداخته می‌شود. با ذکر شواهدی از آیات قرآن کریم و یا روایات پیامبر اکرم9، دیدگاه دین اسلام در مورد هریک از مباحث مطرح و سپس عباراتی از نهج البلاغه متناسب با هر موضوع بیان شده و ارتباط دین با هریک از نهادها مورد بررسی قرار می‌گیرد. حضرت علی7، تمامی احکام مربوط به حوزۀ حکومت و سیاست، اقتصاد، حقوق و تربیت را بر دین استوار و با آن مرتبط دانسته و بر اساس احکام دین و در جهتی که خدا تعیین و تأیید می‌نماید مورد توجه قرار داده است.