آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله اصلی مورد تحقیق در نوشتار حاضر اینست که آیا استقراء علم یقینی ببار می¬آورد یا نتیجه¬یی ظنی؟ وانگهی آیا استقراء تام امری محال است یا ممکن؟ اگر محال است، آیا استقراء ناقص را ميتوان با افزودن تکمله، به حکمی ارتقا داد که مؤدی به قطعیت و یقین باشد؟ در پاسخ به این پرسشها، تطور تاریخی این نظریه بررسی و نظریۀ مختار مقاله تبیین شده است. نظریۀ استقراء در تاریخ تفکر منطقی اندیشمندان مسلمان تاریخي پر فراز و نشیب ندارد و ميتوان آن را در سه مقطع یا برش تاریخی مورد مطالعه قرار داد. در مقطع اول که نقش¬آفرینی آن به فارابی و بیش از او، به ابن¬سینا بازمیگردد، تقسیم استقراء به تام و ناقص پذیرفته شد، در عین حال فارابی بصراحت استقراء تام را محال و استقراء ناقـص را غیر یقین¬آور دانست. ابن¬سینا بـرای جبران نقیصۀ استقراء نشان داد که چگونه ميتوان نتایج استقراء ناقص را بمدد یک قیاس مرکب و با بهره‌مندی از قاعدۀ اتفاقی، به حکمی تجربی ارتقا داد که اطمینان‌بخش و یقین¬آفرین باشد. نقش‌آفرین مقطع دوم، فخر رازی ‌است. او معتقد است استقراء ناقص یقین¬آور نیست و آنچه از آن به حکم تجربی تعبیر شده و آن را یقینیات و حتی در زمرۀ بدیهیات قرار داده¬اند، ارزشی بیش از تمثیل ندارد. مقطع سوم به تلاشهای محمدباقر صدر بازمیگردد که معتقد است اگرچه استقراء ناقص به حکم یقینی منجر ميشود اما بر خلاف نظر ابن¬سینا، یقین مذکور ناشی از وساطت قیاس مرکب و قاعدۀ اتفاقی نیست. به اعتقاد او، یقین احکام استقرائی ناشی از این ویژگی عقل انسانی است که احتمالات خُرد را در مقابل احتمالات فـراوان، نادیده میگیرد. صدر چنین یقینی را «یقین موضوعی» نامید. نوشتار حاضر پس از گزارش و تحلیل مقاطع سه‌گانه، نشان میدهد که در این میان فقط مدعای فخر رازی قابل دفاع و موجه است و استقراء در هـر صورت، چه بتنهایی و چه بكمك قیاس، بیش از نتیجه‌یی ظنی ببار نمی¬آورد.

در قالب پی دی اف

مسئله تجرد يا ماديت نفس، همچنان مسئله چالش‌برانگيزي براي متکلمان و فيلسوفان است. فلاسفه به تجرد، و شماري از متکلمان به ماديت آن معتقدند. اين مقاله با طرح نظريه سه‌ساحتي بودن انسان و بررسي خصوصيات ساحت سوم به‌عنوان بُعد مثالي، درصدد حل اختلاف يادشده است که در‌صورت پذيرش آن، ظواهر متون دينيِ ناظر به ماديت روح، نيازمند تأويل نخواهند بود. انسان غير از «نفس» مجرد و «بدن» مادي، «روحي» دارد که مي‌توان آن را از سنخ حالتي از ماده دانست که امروزه با ويژگي‌هايي مثل ذرات بسيار ريز و باردار و بي‌شکل و درعين‌حال موج سيال بودن، پلاسما ناميده مي‌شود. يکي از شواهد تطبيق «پلاسما» با تجرد برزخي، نظريه حرکت در مجردات است که از سوي برخي فيلسوفان متأخر پذيرفته شده؛ با اين تبيين که اگر عالم مثال علاوه بر بُعد، از قابليت تغيير برخوردار است، نمي‌توان آن را مجرد دانست. در اين مقاله، به‌روش کتابخانه‌اي، نظريه وجود اجسام انرژيک و پلاسما به‌عنوان بدن مثالي مطرح گرديده و از روايات و مشاهدات تجربي فيزيكي و متافيزيكي، به‌عنوان شواهدي براي اثبات آن استفاده شده است.

در اهمیت خداشناسی همین نکته کافی است که در منابع اسلامی، معرفت خداوند به‌عنوان نخستین‌گام دینداری، و سرآغاز عبـادت خداوند شـمرده شده است. منابع فلسفی و کلامی مسلمین، مباحثی بسیار دامنه‌دار و گسترده پیرامون معرفت عقلی خداوند، و چند و چون آن عرضه می‌کنند. در این منابع توانایی عقل برای اثبات ذات‌الهی و درک و فهم صفات او مفروغ‌عنه تلقـی شده است. در قلمرو فرهنگ اسلامی دیدگاه‌هایی نیز وجود دارد که برای عقل چنین شأنی قائل نیستنـد. یکی از این دیدگاه‌ها، اقرار به اشتراک لفظی در معنی‌شناسی صفات خداوند است که بر اساس آن، عقل، به‌کلی از هرگونه معرفت به خداوند عزل و خلع می‌شود. از سویی خود، نمی‌تواند هیچ درک یا توصیفی از خداوند داشته باشد، و از سوی دیگر حتی نمی‌تواند اسماء و صفات خداوند را که از منبع وحی به بشر رسیده است، به هیچ طریقی درک یا تصور نماید. بر اساس این دیدگاه، عقل، نه تنها در درکِ مفاهیم اسماء و صفات، توفیق و دستاوردی ندارد؛ بلکه از اثبات وجود خداوند نیز ناتوان و بی‌نصیب است. این دیدگاهِ افراطی که بدون سابقه تاریخی نیست، از سوی برخی از اندیشمندان مکتب تفکیک ترویج می‌شود. این مقاله نخست ادلۀ ششگانۀ این نظریه را تنظیم و تقریر کرده سپس به نقد آن‌ها می‌پردازد. و بر آنست که مدعای مذکور نه تنها قابل اثبات نیست؛ بلکه تقلیل و فروکاستن دین به تجربه‌های شخصی دینی و نفی امکان داوری و ارزیابی میان نظام های اعتقادی مختلف، از لوازم گریزناپذیر این نظریه است.

ثبات، تغییر ناپذیری و ازلیّت پروردگار، از آموزه‌های قرآن و پیشوایان دین است که به کرّات از سوی کلام وحی و سنّت بر آن تأکید شده است و از سوی تمامی مکاتب الهی پذیرفته شده می‌باشد. مطابق با براهین عقلی و نقلی خداوند خالق کل عالم است. از نظر قرآن آفرینش و بقای موجودات، یعنی خلق و تدبیر آنها منوط به "مشیّت"، "اراده"، "تقدیر"، "قضا" و "قدر" الهی است. همچنین در عالم امری جز به "اذن" خداوند تنفیذ نمی‌گردد و هر آنچه که در عالم هستی موجود می‌باشد، واجد "اجل" و مکتوب در"کتاب" است. فلاسفه و متکلمین مکتب اصفهان، دلایل و مستدلات خود را بر اثبات مراتب در فعل پروردگار، بر اساس کتاب خدا و روایات معصومین:مطرح کرده و با تکیه بر مبانی فکری خود، دیدگاه‌ها و نظرات متفاوتی را درباره حقیقت آن مطرح کرده‌اند که رفع کننده شبهه جبر و تفویض در فعل انسانی می‌باشد. آشکار است که باور به حقیقت امر بین الامرین به اثبات مراتب در افعال الهی منجر می‌گردد.البته روشن است که اثبات وجود مراتب در فعل حق تعالی منجر به اتصاف افعال الهی به زمان نمی‌گردد. همچنین آفرینش تدریجی و زمانمند هستی و علم او به خصوصیات زمانی پدیده‌ها، ارتباط پروردگار با جهان مادی، یعنی افعالی تدریجی و متغیر، مانند خشم، رضایت و استجابت دعای بندگان، دلیل بر تغییر در صفات و یا فعل او نیست. حقیقت این است که این مراتب در واقع مجاری فیض الهی‌اند و نشان دهنده مراحل مختلفی هستند که عقل برای استناد پدیده‌ها به ذات باری‌تعالی در نظر می‌گیرد و مستلزم تغییر و تحول در ذات او نیستند؛ به این معنا که مراتب فعل الهی مبرا از زمان است و عالم برای خداوند از آغاز تا پایان یکجا حضور دارد. یعنی او فعل خود را به صورت بسیط و فارغ از زمان انجام می‌دهد؛ اگرچه ظهور فعل در قالب زمان و مکان خاص خود صورت می‌گیرد. در ‌نتیجه در حالی که فعل حق تعالی فارغ از زمان است، نسبت به عقل ما و در مقام انتزاع، چنان است که ظهور و بروز فعل الهی در زمان صورت می‌گیرد و واجد مراتب می‌باشد. تحقیق حاضر در صدد تبیین دیدگاه‌های فلاسفه و متکلمین مکتب اصفهان در این باره و مقایسه آنها با یکدیگر، و نیز سنجش اندیشه‌های آنان با آیات و روایات می‌باشد.

چکیدهاین پژوهش درپی دغدغ? نزدیک شدن به فهم رابط? میان خالق و مخلوق، شکل گرفت و از میان توجیهات موجود در این رابطه، قانون «علیت» و «تجلی» را به عنوان دو توجیه، که کارآمدترین پاسخ‌ها را به شبهات و دغدغه‌های موجود می‌دادند، مورد بررسی و نقد قرار داد. آنچه که در رابطه با رابط? بین علت و معلول به شدت مورد مناقشه است، دو لازم? علیت، یعنی ضرورت و سنخیت است، که در این پژوهش، این دو رابطه بررسی شده و ادل? موافقین و مخالفین مورد نقض و ابرام قرار گرفته است و نتیجه چنان شد که بدون ضرورت و سنخیت اصلاً علت به معنای هستی بخشی معنا ندارد، اما آنچه که در قانون علیت مشکل‌ساز به نظر می‌رسد دوئیت و تباین نهفته در این رابطه است، که تالی فاسدهایی مانند توحید عددی، شرک و ... را به دنبال خواهد داشت، به همین دلیل برخی بزرگان، دست از علیت متعارف برداشته و علیت واقعی را همان رابطه تجلی معرفی می‌نمایند، همین امر سبب شد تا این پژوهش نیز در صدد تبیین و بررسی این نظریه برآید و آن را در مسائلی مانند توحید و فروعات آن، و جبر و اختیار با علیت مقایسه نماید. نتیج? نهایی آن شد که هر دو نظریه با توجه به سطوح مختلف مخاطبین برای پیش‌برد اعتقاد الهی مفید و قابل تمسکند اما باتوجه به ادل? ذکر شده در بحث تجلی که مهمترین آن‌‌ها بی‌نهایت بودن خداوند بود ـ و ادله دیگر مانند امکان فقری و ... درواقع زیرمجموع? این دلیل قرار می‌گرفت ـ و پاسخ به اشکالات گرفته شده به این استدلال مانند سازگاری «عدم تناهی خداوند متعال» با «وحدت تشکیکی» و «عین‌الربط» بودن موجودات دیگر، در نهایت نتیجه آن شد که نظری? تجلی توجیه روشن‌تری به دست خواهد داد. البته لازم به ذکر است که دلیل بی‌نهایت مستلزم تفکر و بحث بیشتری است و احیاناً پاسخ بعضی از اشکالات ممکن است کافی نباشد، ضمن اینکه این نظریه را نظریه برگزیده می‌دانیم، اما روی آن پافشاری متعصبانه نداریم و مدعی وجود برهان قاطع بر این نظریه نیستیم، چرا که در نظر گرفتن جوانب مسئله محتاج زمان بیشتری است و پیشنهاد این پژوهش نیز آنست که بر روی این استدلال تحقیق بیشتری صورت گیرد. کلید واژه: علیت، تجلی، وحدت شخصی، سنخیت، ضرورت، توحید.

يكي از دغدغه‌هاي اصلي منطق ارسطويي، يافتن راهي براي تعريف ماهيات بمنظور دست يافتن به شناخت تصوري آنهاست. ارسطو نظام منطق تعريف را متناسب با جهانشناسي خود بنا نهاد. در اين نظام، تعاريف حقيقي به حد و رسم تقسيم ميشدند. پس از ارسطو، منطق تعريف قرنها به همان شاكلة اوليه مورد قبول حكيمان و اهل منطق بود. مشائيان مسلمان نيز كمابيش بر همان مسير ميرفتند تا اينكه در سير تكاملي فلسفه در جهان اسلام، ملاصدرا با تبيين اصالت وجود و اثبات آن و نيز تأسيس چند اصل وجودشناختي ديگر، دستگاه فلسفي حكمت متعاليه را بنا نهاد. از جمله مختصات حكمت متعاليه آنست كه مبانيِ وجودشناختي منطق تعريف را بشدت به چالش كشيد. با اصالت يافتن وجود، ماهيات ـ كه از نظر پيشينيان مبين حقايق عيني اشيا بودندـ به مفاهيم ذهني تنزل پيدا ميكنند و وجود كه حقيقت عيني هر شيء است، جز با مشاهده قابل دريافت نيست. از طرفي، در اين نظام، فصل كه قوام هر ماهيت به آنست و تمامِ حقيقت و فعليت شيء شمرده ميشود، امري ماهوي نيست و با مفاهيم ماهوي شناخته نميشود. بدين ترتيب، بنيان كليات خمس بعنوان زير بناي منطق تعريف متزلزل گرديد. بدنبال اين تحولات، بايد شاهد بازنگري بنيادين در منطق ارسطويي و مشخصاً باب تعريف آن باشيم. حاصلِ اين تحولِ بنيادين، چيزي جز اهميت يافتن تعاريف مفهوميِ حقايق نخواهد بود كه اين از نتايج مهم اصالت وجود ميباشد.

با اینکه مضمون قاعده‌ لطف از برخی آیات قرآن کریم و روایات، قابل استنباط است اما از میان فرق کلامی، متکلمان معتزله در استخراج، تدوین و بهره‌وری کلامی از آن پیش‌قدم بوده‌اند. در این مقاله رویکرد متکلمان شیعه به قاعده مذکور در سه دورۀ تاریخی مورد بحث قرار گرفته است. در دورۀ اول که از آغاز کلام شیعه تا زمان خواجۀ طوسی را شامل می‌شود. قاعده‌ مذکور کما بیش به همان ساختار معتزلی خود که در آن لطف به دو قسم مقرِّب و محصِّل تقسیم می‌شد، باقی ماند. در دورۀ دوم یعنی از زمان خواجۀ طوسی به بعد تا اواخر قرن چهاردهم هجری قمری، اقسام دوگانه به یک قسم یعنی لطف مقرِّب تقلیل یافت. در همین دوره علامه حلی اصل ارسال رسل و ابلاغ تکلیف را از مصادیق لطف ندانست. این اقدام علامه حلی در کنار پاره‌ای از شبهات که اصل وجوب لطف بر خداوند را هدف قرار دادند و آن را انکار می‌کردند، باعث شد به تدریج اعتبار منطقی این قاعده در نظر برخی متکلمان برای اثبات ضرورت ارسال رسل، تضعیف شده و از دست برود. گروهی دیگر از متکلمان شیعه که در دورۀ سوم از آن‌ها سخن خواهیم گفت از اواخر قرن چهاردهم هجری قمری تاکنون- قریب به پنج دهه- کوشیده‌اند با عرضه مضمونی جدید از قاعدۀ لطف بر اشکالات مذکور فائق آیند و اعتبار قاعده را بازآفرینی کنند. شرح و بسط دوره‌های سه گانه و پیگیری روند تاریخی تحولات در مقاله خواهد آمد.

مسئله ضرورت بعثت پیامبران این سوال را به ذهن متبادر می سازد که آیا بشر برای سعادت دنیا و آخرتش به برانگیختن پیامبران نیاز دارد؟ و آیا بر حق تعالی لازم و ضروری است که انسان‌های برگزیده‏ای را برای هدایت انسان‌ها انتخاب کند؟ و آیا عقل بشر نمی‌تواند مصالح و مفاسد زندگی خود را تشخیص دهد؟ما در این رساله برآنیم که دیدگاه‌های متکلمان امامیه را در خصوص ضرورت بعثت، بررسی کرده و انطباق آن را با آیات و روایات به اثبات برسانیم.

چکیده:ارسطو و ابن سینا و سهروردی از بزرگترین فیلسوفان جهان محسوب می شوند که هر کدام نظام فلسفی خاصی را پایه ریزی کرده اند و هر یک نقش بسزائی در طول تاریخ تفکر فلسفی ایفا کرده اند.مفهوم جوهر ازجمله بنیادی ترین مفاهیم درفلسفه ارسطو، محسوب می شود تا جایی که ارسطو موضوع فـلسفه اولی را شـناخت مـوجود بـه مـاهو موجود و عوارض آن می داند و در ادامه به صراحت بیان می کند که موجود به ماهو موجود، همان جوهر است و همه چیز سرانجام به جوهربازمی گردد،در فلسفه ارسطو جوهر موجود لا فی موضوع و معقول اول است ، ایشان معتقد است مطلق وجود یا جوهر است یا حالات جوهر و جوهر بر پنج قسم است :عقل، نفس ، جسم ، ماده و صورت ، یعنی طبق تقسیم ارسطو واجب تعالی جزء جواهر عقلی و محرک اول به شمار می آید. ابن سینا نیز که ازجمله بزرگترین فیلسوفان مشائی است در بحث جوهر پیرو ارسطو است اگر چه در مواردی دارای اختلافاتی نیز هستند ولی ابن سینا، تعریف ارسطو را ازجوهر می پذیردو می گوید جوهر ماهیتی است که اگر در خارجموجود شود در موضوع نیست . در واقع آنچه نظر این دو را ازهم متمایز می کند ، مقسم مقولات در خارج است،ابن سینا بر خلاف ارسطو ، ابتدا مطلق وجود را به واجب الوجود بالذات و ممکن الوجود بالذات تقسیم می کندو سپس ممکن الوجودبالذات را به جوهر و حالات جوهر تقسیم می کند اما همانند ارسطو معتقد است که جوهر بر پنج قسم است . اما نظرسهروردی درباره تعریف ، اثبات،اقسام و اوصاف جوهر با نظر ارسطو و فلاسفه مشاء تفاوت بنیادین دارد. سهروردی در بحث جوهر قائل به تشکیک استبدین صورت که در تعریف جوهر می گوید اگر ماهیتی کمالاتش در حدی بود که به ذات خود تحقق داشته باشد جوهر است، ایشان هستی را به دو قسم نور و ظلمت و نور را به نور جوهری و نور عرضی و ظلمت را نیز به ظلمت جوهری و ظلمت عرضی تقسیم می کند و از نظر وی جوهر بر سه قسم است :عقل و نفس و جسم یعنی در واقع ترکیب جسم از ماده و صورت را نمی پذیرد و تفاوت عقل و نفس را نیز تشکیکی می داند و در نتیجه از نظر ایشان جوهر بر دو قسم است :مجرد(عقل و نفس) و مادی(جسم) و در این رابطه نظر ارسطو و ابن سینا را مورد نقد قرار می دهد .بدین ترتیب بررسی و مقایسه نظرات ارسطو، ابن سینا و سهروردی در مورد تعریف جوهر، اقسام جوهر، ادله اثبات و همچنین اوصاف جوهر هدف اصلی این تحقیق است.