آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در زمینۀ مطالعات میان‌رشته‌ای، مسائل متعددی جای طرح دارند؛ از جمله چیستی، اهمیت و ضرورت، روش‌شناسی و روش اجرایی آن. اما در کنار این مباحث، مسئلۀ اصلی‌تری هست که تاکنون به آن پرداخته نشده و آن، مبانی بینشی و فلسفی حاکم بر مطالعات میان‌رشته‌ای است. فلسفه به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در علوم، به‌ویژه دانش‌های بینارشته‌ای نقش ایفا می‌کند. با توجه به اینکه هر مکتب و پاردایم فلسفی، در مطالعات میان‌رشته‌ای تأثیر جدی دارد، آیا در مطالعات بینارشته‌ای به‌ویژه در حوزۀ علوم انسانی اسلامی نیز با تکیه بر مبانی فلسفی صدرایی می‌توان نگرش لازم را برای انجام دادن این مطالعات به‌دست آورد؟ در مقالۀ حاضر در صددیم که با روش تحلیلی و فلسفی، ضمن معرفی مطالعات بینارشته‌ای و تفاوت آن با دیگر روش‌های مطالعاتی، ابتدا به نقش مستقیم فلسفه در برخی دانش‌های بینارشته‌ای اشاره شود و در ادامه امتداد مبانی صدرایی را در مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی اسلامی نشان دهیم. از یافته‌های مقالۀ حاضر، قابلیت نظام فلسفی صدرایی به‌مثابۀ چارچوب نظری برای پشتیبانی مطالعات بینارشته‌ای در علوم انسانی اسلامی است.

علم و دانش دارای عناصر و مؤلفه های گوناگونی چون مبـانی، موضـوع، مسـائل، روش، هـدف، موضوع و ... است كه هر يك در هويت و ماهيت علم، نقش اساسی دارنـد. ايـن عناصـر، هـم در ماهيت علم دخيل اند وهم در هويت و ويژگی های آن. يكی از آثـار هويـت بخشـی ايـن عناصـر، نقش آنها در دينی بودن يا غير دينی بودن علم است. هويت دينی یا سكولاری علم بر ايـن عناصـر استوار است؛ به عبارت ديگر دينی یا سكولاری بودن علم، وابسته به اين عناصر است و هـر كـدام از عناصر، سهم ونقش خاصی در دينی بودن يا سكولار بودن علم دارند. بنابراين يكی از عناصر و مؤلفه های مهم و اصلی علم، مبـانی و پايـه هـای علـم اسـت. ايـن عنصر كه يكی از معيارهای دينی بودن يا سكولار بودن علـم اسـت، سـهم جـدی و نقـش تعيين كننده ای در هويت و ويژگی علم دارد. مبانی وپايه هـای علـم را مـی تـوان در مبـانی هستی شناختی، دين شناختی، معرفت شناختی، انسان شناختی و ... دسته بندی كرد كـه مبـانی انسان شناختی ازجمله آنهاسـت. در بـاب انسـان شناسـی، مسـائل گونـاگونی مطـرح اسـت؛ ازجمله ماهيت و حقيقت انسان، منزلت انسان درنظام هستی، جايگاه فـرد و افـراد انسـانی، جايگـاه عقـل و دانـش انسـان و ... كـه ازديـدگاه انسـان شناسـی سـكولار در اومانيسـم و انسان محوری، اصالت فرد، عقلگرايی، علـم گرايـی و ... ظهـور يافتنـد كـه در ايـن مقالـه ضمن نقد و بررسی مبانی انسان شناختی علم سكولار، به تبيـين مبـانی انسـان شـناختی علـم دينی همچون ماهيـت انسـان در انديشـه اسـلامی، منطـق تفسـير انسـان، منزلـت الهـی آن، كرامت ذاتی، خدامحوری و ... بر اساس انسان شناسی دينی خواهيم پرداخت. اين مبانی از جهات گوناگونی مانند غايات و اهداف، موضوع و نوع مسائل، روش، نظريـه پـردازيهـا، كاركردها و... در علوم به ويژه علوم انسانی تأثيرگذارند.

روش‌شناسی‌ علوم انسانی به عنوان دانش درجه دوم، یکی از محورهای اصلی فلسفه علوم انسانی است. در باب علوم انسانی موجود رویکردهای مختلفی مطرح بوده و مکاتب مختلفی نظیر رویکرد پوزیتیویسم، تفسیری (تفهمی)، انتقادی و... شکل گرفته است؛ اما در باب علوم انسانی اسلامی و روش آن، در ابتدای راه قرار داریم. از مهم‏ترین مسائل در این زمینه، شناخت «روش علوم انسانی اسلامی» است. در باب چیستی‌ «روش‌ علوم انسانی اسلامی» مسائل مختلفی مطرح است؛ از جمله اینکه مراد از «روش علوم انسانی اسلامی» چیست و دارای چه ویژگی‌هایی است؟ برخی از ویژگی‌ها و بایسته‌های روش علوم انسانی اسلامی عبارت‎اند از: منظومه‌ای‌بودن و رعایت اقتضائات منظومه و الگوی اسلامی، ابتنا بر مبانی دینی و اسلامی، دارای چهارچوب نظری، انعطاف‌پذیری، دارای سطوح مختلف، جامعیت و کمال، تعمیم‌پذیری و... که مقاله حاضر می‌کوشد ویژگی‌های یادشده را بررسی کند.

همه دانش ها به ويژه علوم انسانی، بر مبانی و پيش انگاره های گوناگونی استوارند كه ازآن جمله، مبانی دين شناختی است. نوعِ نگاه ما به دين، در علم اثر خواهد گذاشت. اين مبانی عبارتند از: چيستی دين، اهداف و غايات دين، آثار و كاركردهای دين، منابع ثبوتی و اثباتی دين، قلمرو و گستره دين و ... . اين مبانی از جهات گوناگونی در علم به ويژه علوم انسانی، اثر مستقيم يا غيرمستقيم دارند. يكی از آثار و نتايج اين مبانی، نقش آن در روش و منطق علم است. همان گونه كه علوم انسانی موجود ، بر مبانی دين شناختی خاص همچون جدايی دين از دنيا، انفكاك مبدأ قلمرو دينی از قلمرو دنيوی (قلمرو حداقلی برای دين)، ارتباط نداشتن علم و دين، تحويل و تحديد هدف بعثت و جهت گيری دعوت انبيا در امور باطنی، فردی و اخروی و جدايی آن از زندگی و حيات اجتماعی و ... استوار است كه اين مبانی در روش و منطق اين علوم نيز تأثير مستقيم يا غيرمستقيم داشته است. منكران علم دينی نيز با ابتنا بر مبانی مختلف، ازجمله مبانی دين شناختی، علوم انسانی موجود را همچون مطلوب خويش پذيرفته و از اساس با امكان، ضرورت و مطلوبيت توليد علوم انسانی اسلامی مخالفت می ورزند. مقاله حاضر ابتدا پس از مباحث مقدماتی، به نقش مبانی در علم به ويژه علوم انسانی خواهد پرداخت و در ادامه، ضمن اشاره اجمالی به تأثير نوع دين شناسی در علوم انسانی موجود و همچنين مبانی دين شناختی منكران علم دينی، مبانی دين شناختی علوم انسانی اسلامی و برايند روش شناختی آن، طرح خواهد شد.

امروزه بحث از علم دينی، يكی از مباحث مهم و پرچالشـی اسـت كـه دربـاره امكـان توليـد آن، چگــونگی تحقــق آن، ضــرورت يــا عــدم ضــرورت آن و همچنــين معيارهــای دينــی بــودن و... رويكردهای مختلفی وجود دارد. موافقان ومخالفان علم دينی، هريك، ادلـه و دلايـل مختلـف و متعددی ارائه نمودند. در اين مقاله ضمن پـذيرش اصـل امكـان و ضـرورت تحقـق و توليـد علـم دينی، به عقلانيت و معيار توجيه آن پرداخته خواهد شد. عقلانيت علم دينی براين مبنا اسـتوار اسـت كـه توليـد علـم دينـی، از طريـق منطـق عمـومی اكتشاف علم، امكانپذير است. علم دينی برآمده از اين منطق می تواند از اعتبار و ارزش معرفتـی برخوردار باشد؛ از اينرو، براساس اين منطق، عقلانيت و اعتبارآن نيز مـورد محـك علمـی قـرار می گيرد. از بين معيارهای توجيه، نظير نظريه انسجام و امثـال آن، نظريه مبنـاگروی حـداكثری و عقل محور، مورد تأكيد قرار گرفته است. فرايند توجيه كه در اين نظريه حاكم است، فرايند ابتنـاء نام دارد.

امروزه شاهد گسترش و رونق علوم و دانش های فراوانی هستيم كه در گذشته نه چندان دور، اين علوم به عنوان رشته علمی، وجود نداشته است. برخی از اين دانش ها وارداتی بوده و دارای خاستگاه غربی اند. از جمله اين دانش ها، فلسفه دين است. فلسفه دين، دانشی است نو كه تقريباً بدون كم وكاست و براساس فرهنگ حاكم بر جهان غرب و الهيات مسيحی، وارد جهان اسلام شده است. ورود معيوب و بيمارگونه اين دانش، سبب شده است كه پس از سالها، هنوز هم وقتی تعريفی از فلسفه دين در جهان اسلام ارائه می شود، رونوشتی از ماهيت غربی آن است. بنابراين، در مقاله حاضر سعی شده است تعريف های رايج از فلسفه دين، به ويژه از منظر فيلسوفان می باشد، به نقد بكشد. در ادامه ضمن ارائه تعريف « هست و تحقق » دين ايرانی را كه ناظر به مقام می باشد، تفاوت فلسفه دين با علوم و دانش- « تعريف و بايد » مختار كه ناظر به فلسفه دين در مقام های همگن، نظير علم كلام، فلسفه معرفت دينی و... مقايسه شده است.

از مسائل مهم در دین پژوهی و فلسفۀ دین، جایگاه و منزلت عقل در فهم دین است. سؤالات مختلفی در این زمینه مطرح می شود که عقل چه نقش و منزلتی در فهم دین و تحقق معرفت دینی دارد؟ آیا نقش و کارکرد آن تنها از سنخ ابزار فهم دین از سایر منابع است یا اینکه در کنار سایر منابع معرفتی دین، از جایگاه منبعیت نیز برخوردار است؟ در اندیشۀ غربی به ویژه مسیحیت، پاسخ های مختلفی در این باب داده شده است که با توجه به عنوان مقاله، از طرح آنها صرف نظر می کنیم. در اندیشۀ اسلامی چند دیدگاه مختلف مطرح است که از جملۀ آنها می توان به تفکر ظاهرگرایی، عقل گرایی اعتزالی و عقل متعالی (تفکر شیعی) اشاره کرد. ظاهرگرایان؛ اعم از اهل حدیث از اهل تسنن و اخباریون از شیعه بر ظواهر دینی جمود دارند و مخالف هر گونه تدبر عقلی در دین هستند. عقل گرایان اعتزالی (اعم از معتزلۀ قدیم و جدید) معتقدند که عقل در فهم و درک تمامی معارف دینی تواناست. عقل گرایی اعتدالی (عقل شیعی یا عقل متعالی) به هماهنگی بین عقل و شریعت و عقل و نقل تأکید دارد و برای عقل در ساحات مختلف دین، هم نقش ابزاری قائل است و هم نقش و کارکرد منبعی. در مقالۀ حاضر می کوشیم به منزلت عقل (ابزاریت و منبعیت آن) در هر یک از ساحات مختلف دین (عقاید، احکام، اخلاق و ...) بپردازیم.

در قالب پی دی اف