آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

اندیشه در باب خداوند جزء لاینفک حیات انسانی است و آثار عمیق آن بر زندگی انسان بر هیچ کس پوشیده نیست. فلاسفه و عرفا و متکلمین اسلامی مباحث گوناگونی در باب خداشناسی مطرح کرده اند.اما پر واضح است که کاملترین و دقیق ترین شناخت را باید در کلام معصومین(ع) جویا شویم. صحیفه سجادیه بعنوان یکی از منابع مهم شیعه که از کلام امام سجاد(ع) برگرفته شده است حاوی مضامین دقیقی پیرامون شناخت خدا و ارتباط نتقابل انسان و خداست. سخنانی که در قالب دعا بیان شده استو و با اندکی تدبر در آن می توان معرفتی عارفانه و عاشقانه به خدا پیدا کرد. برخی از این دعاها بیانگر توحید و صفات الهی است که در فصل اول بدان پرداخته شده است. توحید به نظری (ذاتی؛ صفاتی؛ افعالی) و عملی تقسیم می شود و صفات الهی هم شامل علم؛ اراده؛ قدرت؛ حیات و بی نیازی است. تقسیمات توحید و صفات الهی نیز با بیانات عارفانه ای در میان ادعیه صحیفه سجادیه گنجانده شده است. در فصل دوم این نوشتار به ارتباط متقابل انسان و خدا پرداخته شده است با بیان این ارتباط روشن می شود که طرح مساله خدا در صحیفه سجادیه با طرح آن در کتب فلسفی تفاوتهایی دارد. خدایی که در صحیفه سجادیه مطرح می شود یک خدای صرفا عقلی نیست بلکه در لحظه لحظه زندگی انسان متدین حضور دارد در واقع امام علیه السلام نسبت به خداوند شناخت خاصی دارد که این ارتباط عاشقانه را برقرار کرده است. شکرگزاری و توبه انسان و هدایت گری و رزاقیت و تفضیل و عدل خداوند در برابر انسان از مصادیق ارتباط متقابل انسان و خدا است که در صحیفه سجادیه به آن پرداخته شده است و در اینجا به عنوان رویکرد جدیدی از شناخت خدا مطرح می شود.

عقلانیت مدرن، با گذار از سنت و نقد مبانی و مبادی آن و برپایة علل و عوامل ذهنی و عینی که حاصل چندین قرن تحولات عمیق در عرصه‌های گوناگون بشری بود، سبک زندگی متفاوتی را رقم زد که یکی از مهمترین شاخص‌های آن تجلیات تکنیکی بشر در بستر تسلط وی بر طبیعت بود؛ برخی چون مارتین هایدگر(1976-1889) تکنولوژی را زادة دنیای غرب و متأثر از مبانی آن قلمداد می‌نمایند؛ با توجه به بافت فلسفی تکنولوژی، در بستر ذات‌گرایی هایدگر سخن از دستیابی به غایات و اهداف والای بشری پندی بی اثر در ذات آن خواهد بود. در مقابل کارل پوپر(1902-1994) با ردّ ذات‌گرایی، وجه تکنیکی را فارغ از روح و ماهیت هایدگری به مثابة ابزاری در دست بشر مورد تأمل قرار می‌دهد. تحلیل رسانه‌های مدرن به عنوان تکنولوژیِ مؤثر بر افکار عمومی جهان با توجه به لایه‌های متنوع نشانه‌ای برون‌رفت از معضلة فلسفی تکنولوژی و معنا را نمود می‌بخشد.

سرشت وحی در فلسفه اسلامی اولین بار توسط فارابی بر پایه مبانی فلسفه اسلامی تبیین عقلانی شد. ابن سینا شیخ اشراق و ملاصدرا نیز با اعمال تغییراتی تبیینی را که فارابی ارائه کرده بود پذیرفتند. فلاسفه مذکور سرشت وحی رابر پایه دیدگاههای خود در مورد مراتب نفس و هستی تبیین نمودند. فارابی وحی را حاصل اتصال قوه عقل یا قوه خیال به عقل فعال می داند. نزول وحی از دیدگاه ابن سینا عبارت است از اتصال قوه عقل به قوه عقل فعال یا قوه تخیل به نفوس منطبعه فلکیه شیخ اشراق نیز وحی را حاصل اتصال نفس ناطقه به رب النوع انسانی(عقل فعال) در اصطلاح حکمت مشاء و نفوس کلیه فلکیه می داند. ملاصدرا فرایند نزول وحی را عبارت از صعود نفس انسانی از مرتبه محسوسات بهمراتب عالیه هستی و اتحاد با عقول فعاله و نزول نفس از مراتب عالم محسوسات معرفی می نماید. اختلافهای موجود میان فلاسفه مذکور در باب سرشت وحی حول این موضوعات می گردد: ‎۱- ابزار دریافت وحی ‎۲- وجود خارجی مثل معلقه ‎۳- وحدت یا گثرت عقول ‎۴- عقول متکافثه ‎۵- اتحاد یا اتصال با عقل فعال ‎۶- مراحل نزول وحی در نفس انسانی. در باب انحصار وحی به پیامبران باید گفت که از میان فلاسفه مذکور تنها ملاصدرا بر انحصار وحی به پیامبران تصریح کرده است. شیخ اشراق صرفا ماموریت از جانب خداوند را ویژگی منحصر به فرد انبیاء می داند. فارابی و ابن سینا نه تنها سخنی از منحصر بودن وحی به انبیاء می داند. فارابی و ابن سینا نه تنها سخنی از منحصر بودن وحی به انبیاء به میان نیاوردند بلکه ظاهر عبارتهای آنها خلاف این امر (انحصار وحی انبیاء) را نشان می دهد.

ژوهش در زمینه سازگاری آیات قرآن کریم ارتباط نزدیکی با مساله فهم قرآن کیریم پیدا می کند و فهم قرآن در سطح واژگان و عبارتها تنها اختصاص به اهل بیت علیهم السلام دارد. متن قرآن، نسخه ای عربی از وحی آسمانی و شکل یافته درباره زمانی خاصی برای تبلیغ دین الهی است بنا بر این فهم آن گروه شناخت جنبه های معنا شناسانه زبان عربی، مردم شناسی عصر نزول و همچنین شناخت شگردهای تبلیغی بکار رفته در آن است. فهمی بیگانه از جنبه های معنا شناسانه زبان عربی و همچنین نا آشنایی با مردم شناسی عصر نزول و بها ندادن به شگردهای تبلیغی بکار رفته در قرآن کریم زمینه را برای پندار وجود ناسازگاری در قرآن کریم پدید می آورد. دانسته های مشترکی که آیات با اتکا بر آنها شکل یافته اند چند معنایی، افزایش و کاهش معنایی، واقع گریزی،بافت موقعیتی، بافت زبانی، کانون معنایی، سطوح معنایی آیات، سازوکار مجاز و استعاره از جنبه های مهم معناشناسی زبان قرآن هستند. زبان قرآن در سطح مفاد واژگان و عبارتها برای همه آگاهان از جنبه های معنا شناختی آن که بخاطر حضور در عصر نزول یا در نتیجه پژوهش، از مردم شناسی آن عصر آگاهی کافی دارند روشن و قابل درک است و آیات متشابه نیز از این قاعده مستثنا نیستند زیرا این آیات جز آیاتی که دستاویز تمسخر و تحلیلهای مغرضانه کافران و ناراست قلبان قرار می گرفتند نیستند از آنها می توان تمثیلهای قرآن به پشه، مگس و عنکبوت را نام برد. علاوه بر توجه به جنبه های معنا شناختی زبان قرآن، توجه به سیر تدریجی ارائه تکالیف الهی در آن و همچنین دقت در شرایط کارآمدی هر حکم در درک سازگاری آیات نقشی مهم ایفا می کند.

هرگونه نظریه‌پردازی دربارهٔ مفهوم سعادت، مستلزم تبیین مؤلفه‌های مختلف آن (از جمله مقدمات، شروط، مصادیق و اجزا) است. توجه به نقش بنیادین سعادت در حکمت عملی که به‌عنوان واسطه و تضمین کنندهٔ امتداد عملی فلسفه شناخته می‌شود، بیانگر اهمیت مضاعف چنین تبیینی در کاربست عملی نظریه‌ خواهد بود. در نظریهٔ سعادت ارسطو که بر عناصر مفهومی خاصی مانند خیر/غایت أعلی، خودبَسندگی، کارکرد، فضیلت و فعالیت مُبتنی است، دو فضیلت نظری و اخلاقی به‌عنوان اجزای سعادت و مواردی همچون ثروت، دوستی و سلامتی به مَنزلهٔ شروط آن مطرح شده‌اند؛ اما ابهام موجود در سخنان ارسطو سبب بروز اختلافی اساسی در میان مفسران آثار وی و نیز در آراء فیلسوفان مسلمان گردیده و آنها را به دو گروه طرفداران «سعادت غالب» و «سعادت جامع» تقسیم کرده است که در دیدگاه اول تنها فضیلت نظری دارای اهمیت ذاتی و اولی است و در دیدگاه دوم، فضایل نظری و اخلاقی به­طور همزمان مورد توجه ذاتی قرار می­گیرند. ریشه‌یابی ابهام مذکور و ارائهٔ راهکاری برای رفع آن در جهت افزایش کارآمدی عملی اهدافی هستند که در این نوشتار از طریق بازخوانی انتقادی نظریهٔ ارسطو به روشی تحلیلی مورد پِی‌جویی قرار گرفته‌اند. به نظر می‌رسد می‌توان با پایبندی به تعریف سعادت به‌عنوان «غایت بالذات» (در مقابل غایت نهایی) و توجه به کلّ ماهیت نوعیه (به جای فصل) در استدلال موسوم به «برهان کارکرد»، نظریه‌ «سعادت شامل» را پیشنهاد نمود که مؤلفه‌های سعادت را توسعه می­دهد، طبقه‌بندی مناسبی از آنها ارائه می‌نماید و درنتیجه کارآمدی عملی بیشتری در حلّ تزاحم­های میان آنها خواهد داشت.

انسان مخاطب دین است و لذا تغییرات در انسان سبب تغییر در دینداری و به تبع آن تغییر در دین‌ورزی می‌شود و حداقل این پرسش را ایجاد می‌کند که کدام یک از ساحات دین باید اولویت و صدارت یابد. در عصر جدید و دوره روشنگری شاهد تحولی چشمگیر در تعریف انسان هستیم. در این تعریف، انسان به مثابه موجودی جبران‌گر و اجتماعی، با نگاهی طبیعت‌گرایانه در کانون توجه قرار می‌گیرد. در دوره روشنگری و متعاقب انقلاب کپرنیکی کانت، انسان به مثابه سوژه و فاعل شناسایی متولد و معرفی شد، سوژه‌ای که متعلقات ادراک را خود را برمی‌سازد و البته از ادراک عوالم فرازمانی و فرامکانی قاصر است. نتیجه بسط این انقلاب کپرنیکی به ساحت اراده و عمل و احساسات و عواطف منتهی به تولد انسان به مثابه عامل (و نه عاقل به مفهوم متافیزیکی) شد. در چنین وضعیتی، مقولاتی همچون آزادی، تعهد، مسئولیت و عواطفی مانند نوع‌دوستی، شفقت و حیا که بروز آنها در حیات عملی است، در انسان و انسان‌شناسی اولویت می‌یابد و علومِ معطوف به عمل انسانی تکون یا بسط می‌یابد. الهیّات مسیحی با تکوین الهیّات عملی این تحول و تلاطم در مفهوم و حقیقت انسان را به رسمیت شناخته و با آن تعامل کرده است. الهیّات و کلام اسلامی هم بالطبع نمی‌تواند این امر را نادیده بینگارد. دین‌شناسان و اهل کلام باید از همه استطاعت و توان و ظرفیت علوم دینی اعم از کلام، فلسفه، اخلاق، فقه، اصول فقه، تفسیر و علوم حدیث، همراه با استفاده از علوم متعارف مرتبط، در مسیر تحقق الهیّات عملی اسلامی به مثابه یک علم دینیِ میان‌رشته‌ای گام بردارند.