آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

هدف از این مقاله، بررسی مسأله شر از دیدگاه ابن‌میمون در دین یهود و امام محمد غزالی در دین اسلام است. ابن‌میمون شر را صادره از خدا نمی‌داند؛ چون معتقد است که ضد وجود، فعلیت ندارد و همه شرور عدم هستند که هیچ فعلی به آن‌ها تعلق نمی‌گیرد. ابن میمون خداوند را از شر مبرا و همیشه خداوند را خیر محض می­داند. او جهان خیر و شری را که انسان در آن قرار می­گیرد را ناشی از وجود انسان می­داند. غزالی نیز تأکید دارد که خیر و شر از جانب خداست و کسی که شر را از جانب خدا نداند، جاهل است؛ به این معنا که خداوند شر را برای شر نمی‌آفریند، و غرض خداوند از ایجاد شر، در واقع نیل به یک خیر بزرگ‌تر است. به نظر غزالی ابهام در باب سازگاری رحمت خدا و وجود شرور ناشی از درک نادرست معنای حقیقی رحمت است. نتیجه اینکه ابن میمون شر را صادره از خدا نمی‌داند؛ او شر را عدمی می‌داند؛ و اصل وجود آن را ناشی از عواملی چون جهل و قدرت محدود انسان می‌داند و شر را به واسطه انسان بودن افراد می‌داند؛ در حالی که غزّالی شرّ و خیر را با هم آفریدۀ خدا دانسته و اصل وجود شر را عاملی برای رسیدن به خیر بزرگتر و نامعلوم می‌داند.

قاضي سعيد قمي شيعي و موسي‌بن ميمون يهودي، در دو اثر مهم خويش، يعني شرح توحيد صدوق و دلالهًْ الحائرين، بر تباين همه‌جانبه ميان آفريدگار و آفريدگان پاي مي‌فشارند؛ ازاين‌رو، ذات مقدس الهي را از هرگونه صفتي پيراسته مي‌دانند و وجود هرگونه صفت ثبوتي را براي ذات خداوند رد مي‌کنند. به‌باور ايشان، اعتقاد به صفت براي ذات الهي، چه آن صفت عين ذات باشد و چه زائد بر ذات، به نوعي تشبيه، ترکيب در ذات و به تکثير قدما مي‌انجامد و از شرک و الحاد در اعتقاد سر در مي‌آورد. ديدگاه هر دو دانشمند در بحث وجودشناسي صفات را، مي‌توان همان نظريه نيابت و خلو ذات از صفات دانست؛ گرچه در استدلال بر اين مدعا، ميان آنها تفاوت‌هاي اندکي به چشم مي‌خورد. به‌باور قاضي سعيد، اين نظريه، مقتضاي پيروي از رهنمودهاي اهل‌بيت عليه السلام در معرفت ذات الهي است و دلايل عقلي نيز اين مدعا را اثبات مي‌کند. از ديدگاه وي، در متون ديني، پيامبران و معصومان عليه السلام براي رعايت حال عوام مردم، صفاتي براي خداوند متعال بيان کرده‌اند، وگرنه خداوند از داشتن هرگونه صفتي پيراسته است. گفتني است که مبناي نفي صفات از ذات الهي، باعث شده هر دو متفکر در تفسير صفات وارد شده در متون ديني، روشي سلبي در پيش گرفته و صفات ثبوتي ذاتي را به صفات سلبي برگردانند و در معناشناسي صفات، مسلک الاهيات سلبي را برگزينند.

این کتاب در شرح بیست و پنج مقدمه در اثبات باری‌تعالی از کتاب دلالة‌الحائرین ابن میمون، توسط نویسنده‌ای ناشناس (احتمالاً قرن هفتم قمری) به رشتة تحریر درآمده است. این اثر موجز به یکی از مهم‌ترین مسائل کلامی یعنی اثبات وجود باری‌تعالی و یگانگی او می‌پردازد. کتاب حاضر از دیدگاه مصحح به دو جهت دارای اهمیت است: نخست آنکه نشان می‌دهد تا چه اندازه فلسفه و کلام اسلامی در زیربنای فکری و عقلی سایر ملل اثرگذار بوده است. دیگر اینکه توانایی علمی فیلسوفی ایرانی را در نقد و تحلیل یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین آثار فلسفی یهودی در قرون وسطا آشکار می‌سازد. کتاب به طور کلی مشتمل بر دو بخش است که در بخش نخست، متن عربی کتاب و بخش دوم، ترجمة فارسی اثر آمده است.

از مهم ترین دغدغه های فیلسوفان یهودی در قرون وسطی مسئلۀ مواجهه با آیات تشبیهی کتاب مقدس و تفسیر آنها بود.این موضوع به ویژه برای یهودیانی که در قلمرو حکومت اسلامی زندگی میکردند اهمیت بیشتری داشت چرا که برخی از مسلمانان یهودیان را اهل تشبیه میدانستند.بنابر این اندیشمندان یهودی می کوشیدند آیات تشبیهی را به شیوه ای تفسیر کنند که با تعالی و بی همتایی خداوند سازگار باشد.در میان این فیلسوفان ابن میمون که از معروف ترین چهره های تاریخ یهودیت به شمار می آید به شیوه ای نوین به بررسی وتفسیر آیات تشبیهی کتاب مقدس پرداخت.او با تاکید بر یگانگی و تعالی خداوند در مواجهه با آیات تشبیهی روش تاویل را برگزید.ابن میمون کوشید معنای واقعی کلمات به کار رفته در باره خداوند را تعریف کرده وآن را با کلمه ای متعالی و متافیزیکی منطبق سازد.ابن میمون با بررسی کلمات دو پهلو به این نتیجه رسید که آن دسته از کلماتی که به صورت مشترک میان خدا و انسان به کار می روند تنها به صورت مشترک لفظی استفاده می شوند چرا که هیچ سنخیتی میان خدا و مخلوقات وجود ندارد.

«الهیات سلبی» نظریه­ای مهم و پرطرفدار در حوزه «زبان دین» در میان الهی­دانان یهودی، مسیحی و مسلمان است. الهیات سلبی در سه حوزه هستی­شناسی، معرفت­شناسی و معناشناسی صفات الهی مطرح است که میان آنها پیوند ناگسستنی برقرار است. از رهگذر این جستار مشخص می­شود که به باور ابن میمون، لازمه الهیات ایجابیِ زیادت، تعدد قدما است، و لازمه الهیات ایجابیِ عینیت، برگشت گزاره­های صفات الهی به هوهویت است. ابن میمون با تکیه بر بساطت ذات الهی، به نفی صفات ذاتی ثبوتی الهی پرداخته و به باور وی، خداوند هیچ گونه صفت ذاتی به وجهی از وجوه و در هیچ حالی ندارد. وی الهیات سلبی و نفی صفات ذاتی از ذات الهی را بدیهی می­داند. اندیشه­های ابن­میمون از جهات مختلفی قابل ارزیابی است که شاخص­ترین آنها فقدان تصویر صحیحی از نظریه عینیت در نگاه ایشان است.

دلاله الحائرین، مهم ترین کتاب فلسفی ابن میمون است و هدف اصلی آن تطبیق ظواهر کتاب عهد عتیق با قواعد عقلانی و فلسفی است و از این رو ابن میمون از جمله متفکران بزرگ خردگرا و پیرو اصالت عقل به شمار می رود و شاید در این کار از هم نظایر و امثال خود پیشروتر باشد. ابن میمون امثال و لغزها و کلماتی را که در تورات آمده است و با عقل ناسازگار می نماید، به معنی لفظی آنها نمی گیرد و سعی می کند همه را تأویل عقلانی کند. روی سخن او با کسانی است که فلسفه و حکمت خوانده اند و با علوم عقلی آشنا هستند و هنگامی که به تورات روی می آوردند، کلمات مبهم و امثال و رموز و اشارات آن را در نمی یابند و نمی دانند که دین خود را چگونه حفظ کنند و به همین جهت در حیرت و سرگردانی می افتند. او به همین مناسبت کتاب خود را دلالة الحائرین نام نهاده است. دلاله الحائرین ، کتابی مقدس نیست. اما در پرتوهای درخشانی از خوانش اسفار خمسه و کتب انبیای عهد عتیق، اطوار قدسی را به اعلی مرتبه بررسیده و در حیطه های گشاده دامن علم کلام عرصات نورشته ای را گستریده است. مترجم در این اثر کوشیده به قدر امکان ژرفناکی این نوشته را به پیش چشم آورد و چکاد و چکاد با آسمانۀ فکرت موسی ثانی هم سپهری کند تا شاید متونی که خواندن آن مشقت نازک اندیشی می طلبد، به کمند زلف خواندن گرفتار آید. می توان کتاب سنت تأویلی شرق و غرب سنت دین کاوی اسلام و یهودیت را در یک درخت گردآورده و دیدار با ایده های نهفته در آن روشنان غریبی بر طریقت نحوه ای از خداپرستی را در جان مشتاقان پرتوافکن می کند. اگر کتاب هایی باشند که جمیع دینداران را بهره ای از آن ها خواهد بود، به یقین دلالة الحائرین یکی از آن هاست. موسی بن میمون، راهنمایی سرگشتگان برگردان دلاله الحائرین (پاره نخست)، ترجمه: ناصر عباس پور، تهران، ورا، ۵۳۲ صفحه، قطع: وزیری، 640000 ریال، 1397.

کتاب دلالة الحائرين، به زبان عربی است؛ اما به خط عبری نوشته شده است تا مسلمانان از آن آگاه نشوند و یهودیانِ غیر عِالم نیز به آن دسترسی نداشته باشند؛ اما به هر حال، مسلمانان به این کتاب توجه نمودند. ابوعبدالله تبریزی از معاصران خواجة طوسی، بر مقدمات بیست و پنج‌گانة ابن‌میمون در مبحث اثبات وجود خدا، در کتاب دلالة‌الحایرین شرح نوشت. این شرح، در سال۱۳۶۹ ق. در قاهره به وسیلة محمدزاهد کوثری، و ترجمة فارسی آن هم توسط دکتر سجادی در تهران درسال ۱۳۶۰ش چاپ شده است. ترجمة لاتین این کتاب، در قرون وسطی در میان دانشمندان اروپایی رواج داشته و «آلبرت کبیر» و «آکویناس» در قرن سیزدهم از این کتاب بهره برده‌اند. مراد ابن‌میمون از حایرین یا سرگشتگان، کسانی هستند که در قضایای متعددی بین عقل و دین متحیّر مانده‌اند. هدف اصلی این کتاب، تطبیق ظواهر کتاب عهد عتیق با قواعد عقلانی و فلسفی است. این کار ابن‌میمون (تطبیق دین و فلسفه)، مسبوق به سابقه است؛ پیش از او فارابی، ابن‌سینا، ابن‌باجه، ابن‌طفیل و ابن‌رشد نیز در این راستا تلاش کرده بودند و او را دراین کار می‌توان متأثر از این بزرگان دانست. روی سخن ابن‌میمون با کسانی است که با فلسفه و حکمت آشنا هستندولی هنگام مطالعة تورات با کلمات و جملاتی روبه‌رو می‌شوند که پذیرش آنها دشوار است و آنها را متناقض با مقبولات عقل و فلسفه می‌بینندو از این‌رو، دچار حیرت می‌شوند؛ بنابراین او خود را مکلف می‌بیند که حیرت این عالمان را برطرف کند. ابن‌میمون در مقدمة این کتاب چنین می‌گوید: «می‌دانم مبتدیانی که از بحث و نظر بهره‌ای ندارند، از برخی مطالب این کتاب بهره می‌برند؛ اما عالمان متشرع از همة این کتاب بهره خواهند برد.///

رابطه شرور و کاستی‌های عالم با عدالت خداوند از دیرباز مورد توجه متفکران ادیان ابراهیمی بوده است. در دو دین یهودیت و اسلام نیز فیلسوفان به فراخور بهره عقلانی و فلسفی خویش به هستی‌شناسی و توجیه شرور پرداخته‌اند. نگارنده در این مقاله با مراجعه مستقیم به آثار ابن‌میمون اندلسی و شهید مرتضی مطهری به مقایسه این دو سنت عقلانی در مسئله شرور پرداخته است. نتایج این تحقیق در بحث هستی‌شناسی شرور آنست که هم در یهودیت و هم اسلام، الهیات عقلی پایبند به اصول فلسفی بوده و شر را امری عدمی می‌داند. اما در مورد توجیه شرور تفاوت‌هایی به چشم می‌خورد که ناشی از تکون و سیر تاریخی الهیات در دو دین مذکور است به گونه‌ای که در الهیات عقلی یهود صحبتی از نظریه جبران و یا تعالی روحی انسان‌ها نیست، اما در اسلام به آنها اشاره شده است.