آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نظریة "شباهت خانوادگیِ" ویتگنشتاین تأثیرگذارترین نظریة معاصر در باب "تعریف"، یا، به عبارت بهتر، در مقابلِ "تعریف" است. مقابلة اصلی این نظریة با "تعاریف ذاتی" است که ارسطو به‌عنوان سردمدار آن شناخته می‌شود. این نظریة را در دوران معاصر چالشی برای ذات‌گرایی در نظر گرفته‌اند. در این جستار، بعد از بیان نگرة شباهت خانوادگی و زمینه‌های بروز آن در تقابل با تعاریف ارسطویی، با استخراج انتقاداتِ این نگره بر تعاریف ذاتیِ ارسطو و یافتن پاسخ این انتقادات با توجه به متن آثار ارسطو، سعی دارم نشان دهم که طرح چنین انتقاداتی به تعاریف ارسطویی ناشی از فهم نادرست و ناآگاهی ویتگنشتاین نسبت به نگرة "تعاریف ذاتیِ" مدنظر ارسطو است. برای دست‌یابی به این مطلوب از دو روش پدیدارشناسی و تحلیلی بهره خواهم برد. بررسی آثار دست‌اولِ فلاسفة مذکور از اولویت‌های این پژوهش به شمار می‌آید.

ویتگنشتاین از تأثیرگذارترین فیلسوفان قرن بیستم بر فلسفه‌ی دین و الاهیّات است. او دو دوره‌ی فلسفی متمایز را از سرگذراند. نگاه او درباره‌ی باورهای دینی که برآمده از اقوال و احوال او است، محل تأمّل فیلسوفان دین تا به امروز بوده است. برخی محقّقان در ادبیّات فلسفه دین، سخنان او - به ویژه در دوره‌ی متأخّر – را دالّ بر نوعی ایمان‌گرایی دانسته‌اند. اما موضوع این پژوهش ارزیابی برداشت‌ ایمان‌گرایانه از نگاه متقدّم است. در این پژوهش تلاش شده است که این مسأله‌ی اصلی بررسی و پاسخ داده شود که آیا برداشت ایمان‌گرایانه از ویتگنشتاین متقدّم موجّه و معقول است؟ بدین منظور، به شرح نظریّه‌ی محوریِ ویتگنشتاین متقدّم، یعنی نظریّه‌ی تصویری معنا، برگرفته از یادداشت‌های 1916-1918، رساله‌ی منطقی- فلسفی (1922)، و درس‌گفتاری درباره‌ی اخلاق (1929)، پرداخته، قرائت‌های مختلف آن را مطرح کرده‌ایم. نشان داده شده است که برداشت استعلایی و درمان‌گرایانه از ‌نظریّه‌ی تصویری معنا، راه را برای برداشت ایمان‌گرایانه از ویتگنشتاین متقدّم باز می‌کند؛ در حالیکه طبق برداشت پوزیتیویستی چنین برداشتی بلاموضوع است. با توجّه به سایر احوال و اقوال او می‌توان حکم کرد که ویتگنشتاین متقدم، ضمن قائل شدن به هستی امر رازآمیز به نوعی ایمان‌ورزی حدّاقلّی قائل است. همچنین به انتقادات وارد بر این نگاه، بر فرض درستی برداشت ایمان‌گرایانه از ویتگنشتاین متقدّم، پرداخته شده است. در پایان نیز وجوه اشتراک و افتراق برداشت ایمان‌گرایانه از دوره متأخر با دوره متقدم بررسی شده است.

حیات فلسفی ویتگنشتاین را به دو دوره تقسیم کرده اند. ویتگنشتاین در این دو دوره همواره به مساله دین و باور دینی توجه داشته است و هر بار با نگاهی خاص این امر را صورت داده است. در دوره اول با به سکوت واگذار کردن دین، آن را از حوزه ی عینی خارج می کند و به حوزه ای ماورایی می برد که تنها می توان آن را نشان داد و در دوره دوم با به میدان آوردن دین و سخن گفتن از آن در بازی زبانی خاص خود، ظاهرا جایگاهی قابل دفاع برای دین قائل می شود که در دوره اول از آن خبری نبود. اما با تامل در دیدگاه ها و نظرات متاخر ویتگنشتاین به عکس این مطلب خواهیم رسید. شخص دینداری که در بازی زبانی دینی به فعالیت می پردازد با پذیرش دیدگاه ویتگنشتاین قداست و عینیت دین را در صورت زندگی اش از دست رفته خواهد یافت، و این زمانی است که متوجه می شود همه چیز جز یک بازی زبانی بیش نیست و اعتقادات و باورها تماما از صورت زندگی اش بر خاسته است و در حقیقت همه برساخته ی صورت زندگی اش بوده است. ویتگنشتاین با هم ردیف قرار دادن دین و دیگر پدیده ها از جمله علم، هنر، منطق و ...، نه تنها به دین در معنای رایج آن بها نداده، بلکه برعکس، با این کار ضربه هولناکی بر آن وارد آورده است. از نظر وی همه این پدیده ها در بازی زبانی مخصوص به خود دارای ارزش هستند و در دیگر بازی های زبانی بی ارزش و بی معنا، و علت آن هم تنها تفاوت در صورت های زندگی است. چنان که نشان خواهیم داد دیدگاه ویتگنشتاین متاخر در باب دین، به نفی خود خواهد انجامید و به اصطلاح خود ویرانگر است.

سوبژکتیویسم به مثابه یکی از بنیادی‌ترین زیرساخت‌های فلسفه جدید مطرح می‌شود. در فلسفه جدید جایگاه سوژه در منظومه معرفت بشری رنگ و بوی دیگری به خود می‌گیرد. در برخی نگرش‌های فلسفی جدید، سوژه است که به غیر خود تعین می‌بخشد و موجودیت غیر سوژه، مبتنی بر ابژه بودن آن برای سوژه می‌گردد. رخداد سرنوشت‌سازی که فلسفه جدید با آن آغاز می‌شود، پیدایش مفهوم سوژه دانسته می‌شود.با توجه به اهمیت و جایگاه سوبژکتیویسم در فلسفه جدید، این نوشتار به دنبال یافتن پاسخ به این پرسش بنیادین سامان می‌گیرد که آیا ویتگنشتاین در هر دو دوره فلسفی یا یکی از آنها سوبژکتیویست است؟ وی دقیقا به چه معنایی سوبژکتیویست یا ابژکتیویست می‌باشد؟ از آنجا که ابهام شایان توجهی در تعریف اصطلاح سوبژکتیویسم وجود دارد، نخست مولفه‌های بنیادین سوبژکتیویسم (سوژه ، ابژه و اصالت سوژه) را مورد دقت قرار می‌دهم، تا از این رهگذر سوبژکتیویسم را در ویتگنشتاین متقدم و متأخر به بحث ‌گذارم. از آنجا که این مولفه‌ها به صورت‌های گوناگونی تفسیر می‌شوند و در تفسیرهای مختلف، نقش‌های متفاوتی را در منظومه معرفتی ویتگنشتاین بازی می‌کنند، از تفسیر و نگاه سه شارح بزرگ ویتگنشتاین، دیوید پیرس، برناد ویلیامز و ایلهام دیلمن، بهره می‌گیرم.با مروری بر آموزه‌های ویتگنشتاین متقدم می‌توان گفت: وی دو مرز و محدودیت بنیادین را برای زبان پی‌ می ریزد: 1. سوژه‌ای که شرط توجیه معناداری است و به مثابه منظری نگریسته می‌شود که از آن منظر، حکایت-گری و معناداری سامان می‌یابد. سوژه ویتگنشتاین بر خلاف سوژه کانتی منفعل صرف است؛ 2. شبکه بنیادین و ثابتی از ترکیبات ممکن ابژه‌ها که ساختار زبان ما را تحمیل می‌کند. پذیرش زبان مستلزم قبول چنین شبکه‌ای است. باید دانست که واقعیت فی نفسه (نومن)هیچ نقشی را در منظومه معرفتی ویتگنشتاین متقدم بازی نمی-کند.در تعامل سوژه و ابژه در سامان دادن معنا و معرفت در ویتگنشتاین متقدم، ابژه نقشی فعال را ایفا می‌کند. از این حیث، فلسفه متقدم را می‌بایست فلسفه‌ای ابژکتیویستی دانست. از حیث هستی‌شناختی نیز ویتگنشتاین، ابژکتیویست است؛ به این معنا که واقعیت را منحصر به آنچه برای سوژه قابل دستیابی است قرار نمی‌دهد. از آنجا که سوژه حامل خیر و شر است، در حوزه اخلاق می‌بایست ویتگنشتاین را سوبژکتیویست دانست. با توجه به آموزه‌های متأخر ویتگنشتاین، می‌توان از سوبژکتیویسم به معنایی ویژه و متفاوت با سوبژکتیویسم کانتی در این دوره سخن گفت؛ بدین معنا که شالوده معنا و معرفت بر پایه سوژه‌های تجربی یعنی انسان‌ها سامان می‌گیرد. از طرفی جهان، جهانی است که برای انسان است و واقعیت فی نفسه در این میان جایگاهی ندارد و از سویی زبان انسان‌ها، منظرشان را از واقعیت تعین می‌بخشد؛ ما اشیا را به واسطه زبان‌مان می‌نگریم. به نظر می‌رسد به سبب فاصله زیادی که میان منظومه معرفتی ویتگنشتاین متأخر و سوبژکتیویسم کانتی وجود دارد، استفاده از این اصطلاح در این موارد، رهزن است و بستری را برای مغالطه فراهم ‌می‌آورد. به هر روی،اگر از این اصطلاح استفاده شد می‌بایست تفاوت میان کانت و ویتگنشتاین متأخر مدنظر باشد.در پایان، نگارنده به ارزیابی سوبژکتیویسم در ویتگنشتاین پرداخته، پرسش‌هایی را در این باب مطرح می‌کند.

ویتگنشتاین و کواین، دو فیلسوف مهم قرن بیستم محسوب می شوند و مسلما در حوزه فلسفه تحلیلی می توان آنها را مهمترین فیلسوفان این قرن دانست. رساله منطقی فلسفی ویتگنشتاین منادی چرخش زبانی فلسفه تحلیلی قرن بیستم و الهام بخش پوزیتیویستهای منطقی حلقه وین است و کتاب پژوهشهای فلسفی او نیروی اصلی پشتوانه تحلیل مفهومی‌ای بود که تا دهه هفتاد بر فلسفه انگلیسی زبان مسلط شد و تأثیر آن بر فلاسفه معاصر ادامه دارد. کواین، سرشناس‌ترین فیلسوف پساپوزتیویست در آمریکاست. آثار او نقطه عطف سرنوشت ساز در تکامل فلسفه تحلیلی است و آغازی است برای عزیمت از پوزیتیویسم و تحلیل مفهومی. نتیجه آنکه اگر می خواهیم اندیشه فلسفی متأخر و معاصر را بفهمیم، فهم شباهتها و تفاوتهای بین فلسفه ویتگنشتاین و کواین ضروری است. مقایسه این دو فیلسوف ما را مستقیما به قلب مباحث و مناقشات زنده در فلسفه تحلیلی هدایت می کند. هم ویتگنشتاین و هم کواین با شیوه‌های مخصوص به خود پیوندهای عمیقی بین موضوعات و مسائل به ظاهر بی ارتباط ایجاد کردند، موضوعات و مسائلی مانند معنا، ضرورت منطقی، معرفت و ماهیت فلسفه.

ما بر این باوریم که: «آگاهی فرد نسبت به خودش خطاناپذیر است»، در‌حالی‌که آگاهی او نسبت به سایر چیزها و یا حتی آگاهی سایر افراد نسبت به او را خطاناپذیر نمی‌دانیم. چگونه می‌توان چنین عدمِ‌تقارنی را تبیین کرد؟ متداول‌ترین پاسخ، معمولاً مبتنی بر تبیین دکارتیِ لاک است. ما ابتدا، این تبیین را به چهار فرضیه فرو می‌کاهیم و سپس با آشکار ساختن تبعات معناشناسانه، معرفت‌شناسانه و هستی‌شناسانه‌ی این فرضیه‌ها نشان خواهیم داد که چرا می‌توان (و یا باید) به دنبال تبیینی بدیل باشیم. در پایان نیز با اتکای بر آراء ویتگنشتاین متأخر، تبیین بدیلی را ارائه خواهیم کرد که بر‌اساس آن، باور به خطاناپذیری فرد در آگاهی از خودش، صرفاً به یک پیش‌فرض زبان‌شناسانه برمی‌گردد که ما را برای تفسیر کلام یکدیگر آماده می‌سازد.

برای حل معمای معنا­داری کلمات، پل هورویچ پیشنهاد می­کند که برخی کاربردهای یک کلمه در مرتبه ­ای بالاتر از دیگر کاربردها بوده و به‌وجودآورندۀ الگوی حاکم بر کاربرد آن کلمه هستند. ویژگی پذیرش این کاربردهای خاص، باور به آن‌ها را در نظام باورهای کاربر توجیه کرده و سپس این باورها مانند یک اصل معنا‌شناسی، دیگر کاربردها را تبیین می­ کنند. اما این ایده نمی­ تواند همۀ کاربردهای یک کلمه را توجیه کند. در این مقاله، به کمک روش تحلیل مفهومی و منطقی، پیشنهاد می­ شود که نخست، اگرچه ویژگی پذیرش، توجیه­گر کاربردهای معمول کلمه است، اما می توان برای کاربردهای غیرمعمول، ویژگی­هایی مشابه ویژگی پذیرش فرض کرد. دوم، نقش محوری در تعیین معنای یک کلمه را ویژگی پذیرش آن بر عهده دارد، اما محقق شدن شرایط ظهور ویژگی پذیرش، بر محقق شدن شرایط لازم برای ویژگی­های دیگر مؤثر است. سوم، تنها ویژگی پذیرش یک کلمه دارای خصیصۀ غیرالتفاتی بودن است.

به حق می‌توان گفت لودویگ ویتنگشتاین معروف‌ترین فیلسوف زبانی است. با این حال او تنها دو کتاب از خود منتشر کرد، یکی «رساله منطقی-فلسفی» و دیگری «پژوهش‌های فلسفی». با توجه به این دو کتاب، زندگانی فلسفی ویتگنشتاین را به دو بخش ویتگنشتاین اول و دوم تقسیم کرده‌اند. باقی مطالبی که ما از او در دست داریم جمع‌آوری دست‌نوشته‌هایی است که او طی سالیان متمادی نوشته است. کتاب «برگه‌ها» نیز مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی و دست نوشته‌های ویتگنشتاین است که توسط دو تن از شاگردان او جمع‌آوری و چاپ شده است و مربوط به دورۀ ویتگنشتاین دوم است. به‌دلیل اینکه کتاب جمع‌آوری نسخ خطی فیلسوف است، آنچنان که انتظار می‌رود، بین مطالبش هماهنگی و سازگاری وجود ندارد ولی با این وجود، یکی از مهم‌ترین منابع آشنایی با تفکرات این فیلسوف بزرگ قرن بیستم است و نقش برجسته‌ای در فهم کتاب پژوهش‌های فلسفی او ایفا می‌کند. به‌طور کلی، «برگه‌ها» شامل مباحثی از قبیل معنا، زبان، منطق، معرفت شناسی، ریاضیات، اخلاق و روانشناسی فلسفی است. با توجه به موضوع هر دست‌نوشته، کتاب در شش فصل تنظیم شده است و در آن دست‌نوشته‌های مربوط به آن قرار گرفته است. فصل اول شامل مباحثی دربارۀ ماهیت فلسفه است. فصل دوم به موضوعاتی حول محور معنا و فهم می‌پردازد. عنوان فصل سوم «تفکر» است و دربردارندۀ نوشته‌های ویتگنشتاین راجع‌به چگونگی شکل‌گیری تفکر و ارتباط آن با زبان است. فصل بعدی به فحص و تحقیق دربارۀ جهان و چگونگی ارتباط ما با آن می‌پردازد. فصل پنجم به ریاضیات و منطق اختصاص دارد و فصل آخر مربوط به اخلاق و دین است. نکتۀ قابل توجه دربارۀ این کتاب این است که در چاپ فارسی، ترجمۀ انگلیسی و آلمانی نیز گنجانده شده است. بدون هیچ شکی در دسترس بودن یک متن به سه زبان، بسیار به فهم بهتر متن کمک می‌کند. با این اوصاف، این کتاب در وهلۀ اول برای دانشجویان و پژوهشگران فلسفۀ زبان، فلسفۀ تحلیلی و فلسفۀ ویتگنشتاین، به‌خصوص ویتگنشتاین دوم می‌تواند مفید و البته ضروری باشد.