آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

با نگاه به آثار شیخیه، خصوصا آثار موسسان اصلی شیخیه (شیخ احمد احسائی و سید کاظم رشتی) رگه­هایی از غلو، از سوی آنان در اصول پنج­گانه دین به چشم می­خورد که بستر مساعدی برای دیگر اعتقادات آنان شده است. این فرقه، به عنوان یکی از فرقه­های غالی منتسب به امامیه، به تبع رهبران اصلی خود، با ادعای محبت امامان نورb، در حق ایشان دچار گزافه­گویی شده­، معتقدند ائمه اطهارb، علل اربعه آفرینش، مبدأ پیدایش هستی، عین اسما و صفات خداوند و محال مشیت پروردگار بوده و بر این باورند که خداوند پس از خلقت عالم، تدبیر امور آفرینش را به حضرت امیرA تفویض کرده است. بر همین اساس، بعضی از اعتقادات این فرقه، از سوی عالمان امامیه، «غلو» عنوان شده است. این مقاله با روش کتابخانه­ای، پس از بررسی مقامات ائمه اطهارb در آثار شیخ احمد احسائی و سید کاظم رشتی، با استفاده از قرآن کریم و آثار معتبر روایی امامیه و اثبات صحت انتساب غلو به این دو رهبر شیخی، در صدد نقد این ادعا برآمده و اثبات کرده است که نه تنها خلقت و آفرینش، از صفات انحصاری پروردگار است، بلکه هیچ­گاه اهل­بیتb خود را خالق ندانسته­اند و حتی ایشان همواره با تبری از معتقدان به ربوبیت و خالقیت غیر خدا، خود را بندگانی خاضع و فروتن در مقابل خداوند، به مردم معرفی کرده­اند.

«اصالت وجود» یکی از بنیادی‌ترین و اساسی‌ترین ابتکارات صدرالمتألهین‌ است که بسیاری از مباحث فلسفی تحت تأثیر آن رنگ دیگری به خود گرفته‌ است. با همه وضوح این مسأله در نزد ارباب حکمت متعالیه، گاه تقریرهایی‌ نامشهور از اصالت وجود ارائه می‌شود. آن‌چه این تفاسیر در باب «ماهیت» می‌گویند طیفی است از «سراب محض» بودن تا «عینیت». براساس تقریر نامشهور از اصالت وجود، هم‌چنان ‌که وجود اصالت و تحقق‌ دارد ماهیت نیز عینیت دارد، ولی ماهیت به نفس وجود، عینیت پیدا کرده و به‌ یک مصداق واحد موجودند. قائل این قول‌ معتقد است که این تفسیر، مراد و مرضی صدرالمتألهین است. در این مقاله برآنیم تا با بیان تفصیلی محل نزاع، مراد صدرالمتألهین را روشن کرده و ادله و براهین مختلف تقریر مشهور را نقد و بررسی کنیم.

ترجمه ماشینی: این کتاب مقدمه ای است بر ادبیات و اندیشه بنیانگذاران شیخیه و بابیه، دو جریان مهم مذهبی در ایران قرن نوزدهم. بخش اول، مروری بر اندیشه احمد الاحساء و کاظم رشتی، زاده شیخیه، با محوریت آموزه های دینی و فلسفی آنان است. بخش دوم، تحلیلی است بر نوشته‌های اولیه «علی محمد شیرازی» آغازگر بابیه. این کتاب شامل بررسی مفاهیم عمده ای است که در آثار او یافت می شود و به موضوعاتی می پردازد که در گذشته بحث هایی را ایجاد کرده است، به ویژه ماهیت دقیق ادعای مذهبی او و استقبال معاصرانش از آن. در نهایت، این کتاب حاوی نسخه ای از رساله خاص نبوت حضرت باب است. این اولین چاپ علمی اثری از باب است که به زبان اصلی منتشر شده است.

احمد احسائی (1166-1241 ق) یکی از با نفوذترین چهره های دو سده اخیر شمرده شده است. او نوآوریهای گوناگونی در مسائل کلامی و به ویژه جهان شناسی پدید آورده است. این مقاله در جستجوی پاسخ به این پرسش است که آیا احسائی آموزه های جهان شناختی خود را، آن چنان که خود ادعا می کند، مستقیما از ائمه اثنی عشر اقتباس نموده است؟ با مقایسه برخی از آراء و نظرات او با پیشاهنگان عرصه اندیشه در صدد برآمده ایم تا تأثیر پذیری او را از سرچشمه های متنوع نشان دهیم.

سید کاظم رشتی از علمای بزرگ شیخیه و شاگرد و مفسر آراء شیخ احمد احسایی مؤسس طریقۀ شیخیه است. او پس از احسایی کرسی تدریس را به دست گرفت و دومین رهبر مکتب شیخیه بود. پس از وی چند تن شاگردان و پیروانش ادعای نیابت کردند از جمله حاج محمد کریم خان و ملاحسن میرزای گوهر و نیز محمدعلی باب مؤسس بابیه اشاره کرد. سید کاظم رشتی بر مبانی اعتقادات شیخیه چیزی نیفزود، بلکه به عنوان شارح و مفسر، از اقوال شیخ احمد احسایی دفاع میکرد و در بسط تعالیم او جزئیات تازه ای به میان آورد. وی بیش از احسایی، مفاهیم عرفانی و باطنی را در توضیح عوالم و اطوار وجود به کار گفت و آنها را با بحث از مقامات انبیا و امامان درآمیخت. نمونه ای از پرداختن او به جزئیات دور از ذهن و تعبیرها و نامهای غریب، در وصف او از شهر علم مشهود است. در باب معاد که از آراء پرمناقشه احسایی بود، کوشید تا رأی خاص او را در پرتو اعتقاد به جسمانی بودن معاد، تأویل و تفسیر کند. رشتی به پیروی از عقیده خاص استادش، جایگاهی از سببیت و قیومیت را به پیامبر نسبت میدهد. و اهل بیت علیهم السلام را وارثان شئون آن حضرت در اکوان و اعیان و همه قوای ظاهر و باطن در مراتب مختلف تکوین به شمار می آورد. از دیدگاه او، در انتقال این ولایت تفاوتی میان تشریع و تکوین نیست، همچنانکه صاحب این مقام از ید مبسوطی در تخصیص نعمتها و تقدیر امور خلایق برخوردار است. اعتقاد به ضرورت حضور ناطقی در هر عصر که نخستین بار شیخ احمد احسایی به آن اشاره هایی کرده بود، در آثار سید کاظم رشتی صراحت بیشتری می یابد. وی مراتبی از برگزیدگان خداوند را، با تعابیری مناسب اندیشه تصوف، برمیشمارد که طبقه ای از ایشان در دوران غیبت امام، حامل علوم و اسرار او و نیز واسطه فیض میان او و سایر مردم اند. در شرح القصیده او، بر اساس روایتی درباره ظهور سرآمدی در رأس هر سده، شیخ احسایی با تأویل اسم احمد، به تلویح، صاحب ریاست سده سیزدهم و مبین احکام ظاهری و باطنی معرفی شده است. تأکید بر حضور نایب خاص در عصر غیبت امام عصر، واکنش برخی علما را برانگیخت و او را به نوعی انحراف از اصول تشیع متهم کردند. پافشاری سید کاظم بر نزدیک بودن ظهور موعود و اینکه او شاید از همین رو جانشینی برای خود برنگزیده بود. زمینه را برای ادعای بابیت سید علی محمد شیرازی معروف به باب هموار ساخت و نخستین گروندگان به او همین گروه از شیخیه بودند. بابیان و سپس بهائیان میپنداشتند که خود سید کاظم در نوشته ها و گفته هایش به ظهور باب و بهاء الله اشاره کرده است.

از دیرباز مسائلی مانند معاد جسمانی، معراج جسمانی پیامبر، غیبت و امکان طول عمر امام زمان در بین اندیشوران مطرح بوده و نظراتی برای توجیه این باورها بیان شده است. از جمله نظرات احمد احسائی، که فرقه شیخیه منتسب به اوست، در این خصوص مطرح است. رهبران بابیت و بهائیت، به ویژه علی محمد شیرازی که از باورهای شیخیه متأثر بودند، با پر رنگ کردن مسائلی مانند رکن رابع یا مهدویت نوعی با تأثیر از نظریه جسد هورقلیایی شیخ احمد، ابتدا مدعی نیابت، سپس مهدویت و در نهایت، پیامبری شدند. از این رو، میتوان یکی از زمینه های پیدایش بابیت و بهائیت را تأثیر پذیری از عقاید شیخیه دانست. این مقاله با رویکرد تحلیلی با هدف شناسایی بستر های پیدایش بابیت و بهائیت تدوین یافته است.

دانش مندان دین، این وارثان پیامبر و نگه بانان اسلام ناب محمدی، در طول تاریخ پرفراز و نشیب اسلام، همواره کوشیده اند تا با تفسیری درست از دین، به روشن گری و هدایت مردم بپردازند. آنان در این راه، زحمات طاقت فرسایی را متحمل شده اند تا این آیین نورانی، دچار تحریفات عالم نمایان نشود.آیه اله شیخ محمدتقی برغانی از جمله عالمان راستین مذهب تشیع بوده که در دوران سیاه و تاریک قاجار، چراغ راه مردم شده و ایتام آل محمد را از فرو افتادن در دام شیخیه و سپس بابیه حفظ نموده است. ایشان ابتدا با شیخ احمد احسایی، بنیان گذار فرقه شیخیه، جلسه مناظره تشکیل داد و پس از خلع سلاح علمی وی، او را تکفیر نمود. هم چنین سیدکاظم رشتی، جانشین احسایی را نیز تکفیر کرد. پس از انشعاب شیخیه به بابیه، این بار این عالم آگاه و هوشیار به مبارزه با این فرقه پرداخت و از تهدید و ارعاب بابیه نهراسید و جان شریفش را در این راه گذاشت و شهید شد.

قوه خیال و ادراکات آن از مهم‎ترین مسائل حکمت متعالیه می‎باشد که ملاصدرا بحث‎های زیادی را به آنها اختصاص داده است. برخی از نظریات او در این زمینه مانند فاعل‎بودن نفس در ادراکات حسی و خیالی و تجرد قوه خیال، بی‌سابقه بوده و اولین‏بار توسط صدرالمتألهین ارائه گشته است. شیخ احمد احسائی اشکالات و انتقادهای بسیاری را به دلایل و مبانی ملاصدرا در این زمینه وارد می‌داند و آنها را به چالش می‌کشد. این انتقادها درباره تجرد قوه خیال، فاعلیت آن نسبت به صورت‌های خیالی، ناسازگاری درونی دیدگاه ملاصدرا در این زمینه و شدت‏یافتن ادراکات خیالی به هنگام مرگ و در آخرت است. در پژوهش حاضر اثبات گردیده که این‎گونه انتقادها ناشی از عدم توجه کافی به مبانی صدرایی در این زمینه از جمله وحدت تشکیکی وجود، حرکت جوهری و اتحاد عالم و معلوم بوده و احسائی در انتقادهای خود گرفتار مغالطه شده است.

بسیط‌الحقیقه یکی از قواعد مهم حکمت متعالیه است که ملاصدرا به اثبات و تبیین برهانی آن پرداخته است. این قاعده، اهمیت بسیاری در تبیین و حل مسائل گوناگون فلسفی دارد و از دو بخش واجدیت همه صفات کمالی و سلب نقائص آنها تشکیل شده است. شیخ احمد احسائی انتقاداتی را به هر دو بخش این برهان وارد می‌داند. انتقادات احسائی به قسمت اول این قاعده، ناشی از خلط و مغالطه در بازگشت سلب نقائص و صفات سلبی به ایجاب و دارا بودن صفات کمالی، نبود تعدد جهات و حیثیات در وجود بسیط و سالبه محصله بودن سلب نقائص و نه موجبه معدوله بودن آنهاست. انتقادات احسائی به قسمت دوم این قاعده نیز ناشی از شیئیت وجودی نداشتن اعدام و سلوب، لذا وجود خارجی نداشتن آنها و تعلق اراده خداوند به همه موجودات حتی صورت‌های ذهنی است.

مقاله حاضر در پی تحقیق آراء عارف مشهور محی الدین ابن عربی درباره معاد می باشد. جناب محی الدین ابن عربی در بین عارفان و متألهان مقامی بس منیع و والا دارد تا حدی که در بین اهل الله ملقب به القابی همچون شیخ اکبر، انسان کامل و ولی کامل شده است. جناب شیخ در معمول کتب خویش به مباحث اصول و فروع اعتقادی پرداخته و کمتر صفحه ای از صفحات (فتوحات) یا (فصوص) را می توان باز کرد و اشاراتی در خصوص توحید و ولایت و معاد نیافت و نیز در بین ابواب مطرح شده در (فتوحات) کمتر بایی به تفصیل و گستردگی باب معاد می رسد. ما در این مقاله کوشیده ایم تقریری صحیح و تا حدی تحلیلی از این مباحث را ارائه دهیم و همچنانکه میدانیم از جنجالی ترین مباحث معاد بحث از کیفیت حشر و نشر اجساد در قیامت است در این میان شبهه آکل و مأکول بر التهاب بحث افزوده است. جناب شیخ در تبیین کیفیت حشر و نشر اجساد بسیار متعبد به شریعت است و خویش را وامدار علوم لدنی ختم الرسل محمدمصطفی(ص) میداند و تقّوم نشه قیامت و حشر اجساد را براساس (عجب الذنب) میداند و سخت به معاد جسمانی معتقد است و از کسانی که تنها به اثبات معاد روحانی پرداخته اند انتقاد میکند و آنها را بی بهره از فیض نبوی قلمداد مینماید.