جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وقف به عنوان یک امر خیر داوطلبانه و یک سنت اجتماعی و اقتصادی مهم در اکثر جوامع بشری از جمله در ایران باستان وجود داشته است اما با ظهور اسلام و تأکیدات گسترده آن بر وقف و حبه و احسان، بر میزان و تنوع موقوفات و کارکردها و مصارف آن افزوده شد. روند وقف در طول تاریخ ایران بعد از اسلام نیز ادامه یافت و تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله تغییر و تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، فراز و فرودهای زیادی را به خود دید تا به دوره پهلوی رسید. حکومت پهلوی در مدت نیم قرن حیات خود، برای مبارزه با مذهب و تضعیف نهادهای مذهبی از جمله نهاد وقف، اقدامات زیادی همچون تشکیل سازمان اوقاف، فروش اراضی وقفی و اصلاحات ارضی انجام داد که موجب تغییر در میزان و کارکرد و مصارف موقوفات در مناطق مختلف کشور از جمله شهر قزوین شد. اما این موضوع علی‌رغم اهمیت فراوانش تا کنون مورد بررسی دقیق و موشکافانه قرار نگرفته است و هنوز از وضعیت نهاد وقف در قزوین و تغییر و تحولات آن در دوره پهلوی اطلاع چندانی نداریم. این پژوهش برای پر کردن خلاء تحقیقاتی موجود در این زمینه و روشن نمودن تأثیر سیاست‌های دین‌ستیزانه و غربگرایانه حکومت پهلوی بر نهاد وقف، عکس‌العمل واقفان در مقابل سیاست‌های دولت، میزان استقبال مردم از انجام وقف و اهداف آنها از این کار، کاهش یا افزایش میزان موقوفات در دوره پهلوی و کارکرد و مصارف وقف در شهر قزوین انجام شده است. روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش، توصیفی- تحلیلی و روش گردآوری منابع و اطلاعات مورد نیاز کتابخانه‌ای و اسنادی می‌باشد.

آموزش و پرورش، از دیرباز در ایران، از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و با گسترش اسلام نیز بر میزان این اهمیت افزوده شده است. در کنار جایگاه ممتاز آموزش در ایران، مراکز مرتبط با فعالیت های آموزشی نیز اهمیت یافتند و با روی کار آمدن حکومت شیعه مذهب صفوی و تاکید بر علوم مرتبط با دین اسلام، آن دسته از مراکزی که در آنها دین و علوم وابسته به آن تدریس می شد نیز از اهمیت بیشتری برخوردار شدند. روند شکل گیری مدارس علوم دینی، به صورت رسمی و با شکل گیری نظامیه ها در دوره سلجوقی آغاز شد و با فراز و نشیب هایی تا به دوره قاجار نیز ادامه یافت، به گونه ای که در شهر تهران، به عنوان پایتخت ایران در این دوره، بیشترین تعداد مدارس علوم دینی را مشاهده می کنیم. از سوی دیگر، در شهر مذهبی قزوین نیز، به عنوان پایتخت ایران در اوایل دوره صفوی و یکی از نزدیکترین شهرها به پایتخت ایران در دوره قاجار، مدارس علوم دینی قابل توجه و ممتازی وجود داشته است. مدارس علوم دینی علاوه بر کارکردهای اجتماعی و فرهنگی، از دید باستانشناسی و معماری نیز حائز اهمیتند. نکته جالب توجه آن است که تا پیش از دوره قاجار، در دیدی کلی، در ساخت این مدارس از الگوی معماری کاملا مشخصی پیروی می شده است. اما با ورود به دوره قاجار، با وجود شباهتهای چندی که دست کم در میان مدارس دو شهر تهران و قزوین وجود دارد و مرکزیت این تحقیق بر آنها استوار شده است، نمی توان مانند دوره های گذشته، الگویی کاملا یکسان و مشخص را برای مدارس علوم دینی دوره قاجار این دو شهر ارائه داد. از سوی دیگر، بر اساس مشاهدات میدانی و کتابخانه ای، پراکنش منطقه ای این مدارس در بافت قدیم تهران و قزوین مرکزیت یافته است که در زمان خود، هسته اصلی این دو شهر به شمار می رفتند. نگارنده در طول روند تحقیقات خود به این نتیجه رسید که یکی از عواملی که در حفظ و نگهداری مدارس علوم دینی قاجار دو شهر تهران و قزوین نقش مهمی ایفا کرده است، پدیده وقف به شمار می رود.

طریقه شاه نعمت اله ولی بر اساس آنچه در کرسی نامه ها آمده است به احمد غزالی (د 520 ق)، از عرفای مکتب خراسان و قطب سلسله معروفیه، منتهی می شود. این طریقه در مغرب عالم اسلام گسترش یافته و با چند واسطه به ابومدین (د 594 ق) در تلمسان الجزایر رسیده و سپس تا شاه نعمت اله ولی (د 834 ق) امتداد پیدا کرده است. نام ابومدین به عنوان شیخ ابن عربی به کرات در نوشته هایش مشاهده می شود. بنابراین با یافتن مستنداتی دال بر نسب طریقتی شاه نعمت اله ولی می توان گسترش طریقت احمد غزالی را از ایران به مغرب عالم اسلام، به واسطه شیخ ابومدین، پی گرفت. نوشته حاضر به یکی از این زنجیره ها یعنی شیخ ابوالفضل بغدادی، جانشین احمد غزالی، پرداخته است. احتمال ها برای تعیین هویت حقیقی او بررسی شده و میزان اعتبار آنها با بیان دلایل مشخص گردیده است.

دانش مندان دین، این وارثان پیامبر و نگه بانان اسلام ناب محمدی، در طول تاریخ پرفراز و نشیب اسلام، همواره کوشیده اند تا با تفسیری درست از دین، به روشن گری و هدایت مردم بپردازند. آنان در این راه، زحمات طاقت فرسایی را متحمل شده اند تا این آیین نورانی، دچار تحریفات عالم نمایان نشود.آیه اله شیخ محمدتقی برغانی از جمله عالمان راستین مذهب تشیع بوده که در دوران سیاه و تاریک قاجار، چراغ راه مردم شده و ایتام آل محمد را از فرو افتادن در دام شیخیه و سپس بابیه حفظ نموده است. ایشان ابتدا با شیخ احمد احسایی، بنیان گذار فرقه شیخیه، جلسه مناظره تشکیل داد و پس از خلع سلاح علمی وی، او را تکفیر نمود. هم چنین سیدکاظم رشتی، جانشین احسایی را نیز تکفیر کرد. پس از انشعاب شیخیه به بابیه، این بار این عالم آگاه و هوشیار به مبارزه با این فرقه پرداخت و از تهدید و ارعاب بابیه نهراسید و جان شریفش را در این راه گذاشت و شهید شد.

دقایق الشعر یکی از اهم متون بلاغی است که در سده هشتم هجری قمری به رشته تالیف درآمده-است. این اثر بواسطه تصحیح غیر قابل اعتمادی که از آن به چاپ رسیده کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در نوشتهء حاضر بر اساس ویرایش جدیدی که بر پایه چند دست نویس معتبر از این کتاب انجام یافته اطلاعات نو یافته ای دربارهء مولف اثر تاج الحلوانی و محل تالیف کتاب و نیز زندگانی و آثار و اشعار رجال مهم مذکور در آن چون بهاءالدین زنگانی، شمس سجاسی، قاضی سجاس، رفیع الدین ابهری و رکن الدین ابهری عرضه شده است. و برخی اشتباهات و سهوهای راه یافته در نسخه های متاخر مشخص شده و اصلاح گردیده است.