آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

حکیمان مسلمان، خداوند را تنها وجود‌بخش هستی می‌دانند. از آن‌جا که هستی از خدا فرا نمی‌گذرد و جز او همه چیز هیچ است، پس او هدف و غرضی مگر ذات خود ندارد و از آن روی که ذات هستی بخش او پیوسته و همیشه بوده است، فاعلیت او نیز جاودانه است. و تمام هستی بر اساس فیض او موجود شده اند، و چون خداوند بسیط و بی‌تکثر است؛ نخستین صادرش بیش از یکی نیست و این، نخستین خلیفه‌ و واسطه تداوم فیض او بر دیگران به شمار می‌آید؛ فارابی پیدایش کثرت از طریق عقول را بر مبنای نظام ثنایی (تعقل ذات خویش و تعقل ذات واجب الوجود) تفسیر می‌کند، به همین جهت در اکثر آثارش تعداد عقول را به ده عقل محدود می‌کند که از عقل اول تا عقل نهم در هر کدام یک عقل و یک فلک ایجاد می‌شود، اما عقل دهم (عقل فعال) مدبر عالم مادون قمر است، اما سهروردی در باب نظریه فیض و تبیین کثرت از واحد، نظام فلسفی خود را برپایه «نور‌»طرح کرده، واژگان مختصّ فلسفه خود را دارد، نور الانوار به جای واجب الوجود، انوار قاهر به جای عقول، نور اقرب به جای عقل اوّل، غـواسق بـه جای عالم اجسام استفاده می‌شود، بر اساس مبانی حکمت اشراق، محبّت، عشق، اشراق، مشاهده، استغنا و فقر پیدایش کثیر از واحد را توجیه می‌کند. نکته قابل توجه اینکه اولا وجود وسائط فیض بر اساس قواعدی چون: الواحد، قانون علیت، فاعلیت ذاتی خداوند، لزوم فاعلیت غیر مستقیم مبادی عالی در علم اجسام ضروری است، ثانیا به دلیل طولی بودن این نوع فاعلیت، منافاتی با توحید افعالی ندارد.

مؤسس فلسفه دینی فیلون یهودی است. کلمنت و اوریگن که هر دو از اهالی اسکندریه بودند نیز در عالم مسیحیت از این الگو پیروی کردند. در جهان اسلام نیز ابونصر فارابی به برساخت فلسفه دینی مبادرت ورزید. پرسش محوری تحقیق ما این است که چرا فارابی با وجود آشنایی با آثار افلاطون و ارسطو، به فلسفه دینی نزدیک شد؟ از این پرسش محوری سوالاتی منشعب میشود. یکم) فلسفه دینی چیست؟ و مصادیق آن در منظومه فلسفی فارابی کدام است؟ دوم) هویتی که فارابی از فلسفه و فیلسوف در مجموعه آثارش ارائه کرده چیست؟ سوم) غایت فلسفه از نظر فارابی چیست؟ و چهارم) اینکه نقش دین و فلسفه در اندیشه او چگونه ارزیابی میشود؟ یافتههای ما براساس تحلیلِ مبتنی بر دادههای احصا شده از متن آثار فارابی و شواهد موجود از فضای فکری عصر او، به دست آمده است. نتیجه نیز در حکم استنباط ما از مجموع شواهد و عوامل موجود، بدین قرار است: در الگوی فلسفه دینی، اصول اعتقادی هر یک از ادیان ابراهیمی برای پیروان هر کدام به عنوان اصل موضوعه در نظر گرفته میشود و از میان آموزههای فلسفی آنهایی که با این اصول تقابل نداشته باشند در برساخت یک نظام فلسفی با تنظیمی جدید و سازگار مورد استفاده قرار میگیرد. به گمان ما میتوان طرح اولیهای از نزدیک شدن فارابی به فلسفه دینی را در رساله «فی اغراض مابعدالطبیعه» مشاهده کرد. پیرو این الگو، هویت فلسفه و فیلسوف نیز در اندیشه فارابی همان حکمت و حکیم الهی است؛ در این نگرش حکمت و حکیم در معنای حقیقی به خداوند اختصاص دارد و مجازا برای انسان استعمال میشود. سیر مباحث فلسفی در اهم آثار فارابی از مبدا وجود آغاز میشود و به غایتِ شناخت خدا رهسپار میگردد. با این اوصاف فلسفه در اندیشه او نظر الهی در موجودات است. از عواملی که در نزدیک شدن این فیلسوف به فلسفه دینی نقش داشتند، میتوان به گفتمان فلسفی غالب عصر وی، اساتید او یوحنابن حیلان و متیبن یونس که شارح فلسفه اسکندرانی بودند و قرائت خاص وی از مابعدالطبیعه که متأثر از علائق وجودی-معرفتی او به آموزههای کتاب آسمانی مسلمانان بود، یاد کرد. بعلاوه درکی که از حقیقت داشت از اسباب دیگر تقرب به فلسفه دینی محسوب میشود.

فلسفه فارابی برساختی هوشمندانه از پاره‌ای آیات و اشارات قرآنی و بعضی آموزه‌های میراث فلسفه یونانی است که سهم خلاقیت‌های این فیلسوف نیز در آن محفوظ است. این نوع تألیف قبل از فارابی سابقه داشته و به فلسفه دینی نام‌بردار است. در این الگوی فکری (فلسفه دینی) اصول اعتقادی موجود در هر یک از ادیان ابراهیمی (برای پیروان هر کدام از این ادیان) به عنوان اصل مفروض در نظر گرفته می‌شود و از میان آموزه‌های فلسفی، آنهایی که با این اصول موضوعه تقابل نداشته باشند، در برساخت یک نظام فلسفی دینی با تنظیمی سازگار مورد استفاده قرار می‌گیرند. به زعم ما، می‌توان طرح اولیه‌ای از نزدیک شدن به فلسفه دینی در عالم اسلام را در رساله فی أغراض مابعدالطبیعة فارابی مشاهده کرد. او در این رساله ابتدا الله را مبدأ موجود مطلق دانسته و آن بخشی از مابعدالطبیعه را که عهده‌دار بررسی مبدأ موجودات است شایسته نام علم الهی می‌داند. در ادامه، موضوع اول مابعدالطبیعه را موجود مطلق معرفی می‌کند. فارابی از این دو مقدمه نتیجه می‌گیرد که علم الهی به وجهی همان مابعدالطبیعه است. این برداشت وی منجر به دگردیسی مابعدالطبیعه به الهیات در عالم اسلام شده است. این هرگز به معنای آن نیست که الله موضوع فلسفه اسلامی شده باشد، بلکه می‌توان گفت الله (به عنوان مبدأ وجود) محور فلسفه اسلامی و اندیشه توحیدی قرار گرفته و به تبع آن مفاهیم اصلی اعتقادی مانند نبوت و معاد وارد فلسفه اسلامی می‌شود. به علاوه می‏توان خطوط برجسته از طرح فلسفه دینی را در آثار دیگر این فیلسوف مانند آراء أهل المدینة الفاضلة، السیاسة المدنیة، و رساله‌های الجمع، الملة و الحروف مشاهده کرد. این امر بیانگر آن است که الگوی فلسفه دینی در حکم بن‏مایه و اندیشه بنیادین در نگارش آثار فارابی بوده است.

هدف تحقیق: بررسی تطبیقی آراء سیاسی فارابی و غزالی است. پرسشهای تحقیق: آیا غزالی سیمای ایدئولوژیک خلافت را تهیه کردهاست‭ ؟‬آیا طرح سیاسی فارابی از یم نظام سیاسی وجودی برخوردار است‭ ؟‬آیا غزالی شورا و بیعت را ناکارآمد می دانست‭ ؟‬روش تحقیق: تاربخی تحلیلی. یافته های تحقیق: تاثیرپذیری فارابی از مذهب همچون غزالی نبوده است و مذهب برای او یک واسطه بود برای ارائه کامل تر مدینه فاضله و مدل سیاسی خود حال آنکه مذهب در آراء سیاسی غزالی نقش اسایس را بر عهده دارد و بسیاری از آراء او تحت تاثیر این امر بوده است. قدرت امری است که هم فارابی و هم غزالی به آن در آراء خود اشاره داشته اند ولی قدرتی که فارابی در نظام سیاسی خود مطرح می کند قدرتی است هم عرض با سیاست و نظام فاضله مدینه خود و به عبارتی قدرت فارابی قدرتی در جهت رساندن افراد مدینه به سعادت است ولی غزالی تمام تلاش برای حفظ قدرت سیاسی سلطان و تثبیت آن است و در این امر تحت تاثیر خواجه نظام الملک قرار داشت.

اگرچه فارابی در رساله الجمع همان موضوع مشهور موجود به ما هو موجود را برای فلسفه ذکر می‏کند و توضیح می‏دهد که دایرة شمول موضوع فلسفه همة موجودات‏اند و در واقع ماهیت یونانی- ارسطوئی برای فلسفه قائل می‏شود لکن با توجه به اوصاف و ویژگی‏هایی که وی در این رساله برای فلسفه بیان می‏‌کند، می‏توان چنین دریافت که او در این رساله برای معرفی فلسفه، مفهوم قرآنی حکمت را در نظر داشته است. به زعم ما فارابی ماهیت فلسفه را علم به موجود به ماهو موجود دانسته لکن هویتی که برای این دانش در این رساله ترسیم کرده است، چیزی شبیه به مفهوم دینی حکمت موجود در کتاب مقدس مسلمانان است و در معنایی گسترده‏تر الگویی که فارابی در این رساله برای هویت فلسفه در جهان اسلام ارائه می‏دهد ماهیتی یونانی- ارسطوئی با هویتی دینی است با اوصاف مذکور در قرآن، اوصافی همانند اتقان، عدم اختلاف، نبود خلل و سستی در احکام آن و مطابقت با متن واقع که از لسان مردان الهی بیان می‏شود و هدایت بخش و درخور پیروی است.

هرگونه بررسی و پژوهش نیازمند‌ روش است. این ایده اگرچه، ایده‌ای جدید است، اما گویی در گذشته نیز کاربرد داشته است. پژوهشگران معاصر در بررسی و فهم فلسفه اسلامی کلاسیک تلاش کرده‌اند روش فلاسفه مسلمان در تألیف آثارشان را نیز به بحث بگذارند. در این مقاله تلاش شده است تا یکی از آرای لئو اشتراوس در باب روش فارابی در نگارش آثارش به نقد کشیده شود. اشتراوس در پی بررسی‌های خود در باب فلسفه سیاسی اسلامی به این نتیجه رسیده بود که فیلسوفان مسلمان،‌ و به طور خاص فارابی، به چند دلیل ، نوشته‌های خود را به صورت رمزی و محفلی تألیف کرده‌اند، روشی که از افلاطون به ارث برده‌اند و پس از فارابی به ابن‌میمون نیز سرایت کرده است و بدون دریافت و فهم این روش، نمی‌توان فهم درستی از فلسفة کلاسیک داشت. این درحالی است که این ادعا هم به لحاظ منطق درونی و هم با توجه به شرایط تاریخی عصر فارابی و قصد وی از تألیف اثر، ادعایی مخدوش است

بحث از وجود و اسماء و صفات خداوند متعال و چگونگی پیدایش و خلقت موجودات، أهم مسائل فلسفی است و از جمله بحثهائی است که تمامی فیلسوفان اعم از شرقی و غربی آن را مورد بحث قرار دادهاند.رساله حاضر با ترسیم فضای فکری فیلسوفان یونانی و رومی ماقبل و ما بعد سقراط و همچنین عقاید فلاسفه و متکلمین مسلمان در مسئله خداوند تا ظهور فارابی، نگاه فارابی و سهروردی در وجود و صفات حقتعالی را مورد بررسی قرار میدهد.فارابی بعد از بیان چگونگی شناخت خداوند با دو مقدمه نفی تسلسل ـ با برهان«أسد و أخصر» و «طرف و وسط» ـ و نفی دور، وجود خداوند را با دو برهان « امکان و وجوب» و «برهان نفی ماهیت از خداوند» مستدل ساخته و با بحث صفات ثبوتی و سلبی، صفات خداوند را برمیشمرد فارابی در ضمن صفات سلبی خداوند أحدیت و توحید خداوندی ـ یعنی توحید ذاتی، صفاتی، افعالی و عملی(فردی و اجتماعی) ـ و نفی ضد و ماهیت را مستدل ساخته و در پایان با شرح اسماء ذاتی و صفاتی خداوند، بیان میدارد که خداوندِ عالم، حکیم، ظاهر و باطن را سزاوار است که چه بنامیم.سهروردی هم که شناخت خداوند را متکی بر خودآگاهیِ اشراقی و شهود میداند علاوه بر برهان «إن شبه لِم» به اقامه شش برهان دیگر در قالب برهان إن با دو مقدمه نفی تسلسل ـ از طریق برهان تطبیق ـ و نفی دور به اثبات وجود خداوند پرداخته است. او جهت دفع شبهه تعدد قدماء تمامی صفات حقیقیه جز علم و حیات را به همراه صفات زاید از خداوند نفی کرده در حالی که صفات اضافی را در حق خداوند پذیرفته و آنها را به اضافه مبدئیت ارجاع میدهد سهروردی ضمن اشاره به أحدیت و توحید با اقسام چهارگانهاش که از صفات سلبیه خداوند هستند، بیان میدارد که مبدأ صفات سلبیه خداوند سلب امکان میباشد.رساله حاضر در پایان جهت تکمیل مطالب و دفع برخی شبهات، أهم مسائلِ مورد بحث را از نگاه فارابی و سهروردی مورد تطبیق قرار میدهد.

پیوست در منابع دیجیتالی