آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

زمینه و هدف: افلاطون و فارابی به عنوان دو نماینده جریان فکری عقل‌گرا و ایده‌آل‌گرا در یونان باستان و اسلام به شمار می‌آیند که رویکردهای اخلاقی در تفکرات آن­ها برجسته است. اندیشه‌های اخلاق‌گرایانه آنان صبغه سیاسی و اجتماعی بارزی دارد که پژوهش حاضر به بررسی حکمرانی مطلوب در نزد این دو متفکر می‌پردازد. مواد و روش‌ها: پژوهش حاضر از حیث نوع، نظری و روش آن، توصیفی ـ تحلیلی است که با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام می‌یابد. ملاحظات اخلاقی: در نگارش این مقاله، ضمن رعایت اصالت متون، اصول اخلاقیِ صداقت و امانتداری مورد توجه بوده است. یافته‌ها: حکمرانی مطلوب در اندیشه اخلاق‌گرایانه افلاطون به دنبال برقراری عدالت، حاکمیت قانون و برکشیدن فیلسوف‌‌شاه در رأس هرم نظام سیاسی است. از این جهت عدالت در اندیشه افلاطون به معنای اعتدال و هماهنگی میان قوای جامعه و قرارگرفتن هر فردی در جای خاصی است که در نظام سیاسی برای وی در نظر گرفته شده است؛ اما در دیدگاه فارابی، قانون و عدالت مبنای شرعی پیدا می‌کند و فقیه ـ حاکم جای فیلسوف‌شاه را می‌گیرد. اجرای احکام شریعت، اصل اساسی در نظام سیاسی و اجتماعی مورد نظر فارابی است که با خوانشی عقلانی از منظر عقل یونانی صورت می‌گیرد. نتیجه‌گیری: نظام حکمرانی مطلوب در آرای اخلاقی افلاطون به سختی می‌تواند قابلیت اجراشدن داشته باشد، زیرا نیازمند فرا رَوی از واقعیات جامعه و بناساختن نظام سیاسی به دست فیلسوف‌شاه است، اما مزیت حکمرانی مورد نظر افلاطون آن است که عدالت، قانون و اعتدال در جامعه را اموری عقلانی و قابل حک و اصلاح می‌داند. این میراث پشتوانه اندیشه عدالت‌خواهی در سده‌های بعدی در غرب شد. اما در آرای فارابی، سویه واقع‌گرایانه بیشتری دیده می‌شود که می‌تواند اعتدال را در الگوی حکمرانی اسلامی بر مبنای تعادل عقل و شرع بنا نهد. بنابراین نظام اندیشه فارابی، بر مبنای فقیه‌ حاکم هم قابلیت عملیاتی دارد و هم بر پایه قواعد اخلاقی، از جمله اصل عدالت و قانون شرع، ساخته می‌شود.

ابونصر محمدبن محمد فارابی از بزرگترین فیلسوفان و دانشمندان اسلامی است. او متولد نیمه قرن سوم هجری و درگذشته سال ۳۳۹ هجری قمری است. فارابی در رشته های فلسفه، منطق، جامعه شناسی، پزشکی، ریاضیات و موسیقی تخصص داشت و بیشتر آثارش در این زمینه ها و همچنین دانش نامه نویسی بود. او پیرو مکتب نوافلاطونی بود. آخرین مکتب فلسفی یونان که فلوطین، فیلسوف یونانی در قرن سوم میلادی آن را مطرح کرد. این مکتب به بسط و گسترش مکتب افلاطون می پرداخت، مکتبی که اساسش متافیزیک و شناخت بود. ماجد فخری در این اثر، به بررسی آرای منطقی، سیاسی و متافیزیک و موسیقی فارابی پرداخته و تاثیرش بر فلاسفه بعدی را در جهان اسلام و غرب نشان داده است. فخری فارابی را مانند حلقه پیوندی میان اندیشه یونانی و جهان اسلام دانسته است.

فارابي يقين را در همه صناعات پنجگانه منطق بنحوي مورد توجه قرار داده است. يقين در برهان، مقصود بالذات يا مستقيم است در حاليكه در صناعات ديگر هدف بالعرض يا غيرمستقيم است. در صناعت جدل، گزاره هاي مشهور براي ارائه تصديقات جدلي در راستاي نيل به معرفت يقيني بكار گرفته ميشوند. در صناعت خطابه، يقين در فرم تصديق اقناعي به تناسب سطح درك مخاطب و بعنوان چارچوب فعاليتهاي خطابي و ملاك كيفيت آنها مورد تاكيد است. در صناعت شعر، مخيلات از دو وجه تصوري و تصديقي با يقين در ارتباط هستند. مغالطه نيز با استفاده از شبه گزاره ها، از جمله شبه يقينيات در دو بعد مثبت و منفي با يقين رابطه دارد. بنابرين، جايگاه يقين در هر يك از ساختارهاي جدلي، خطابي، شعري و مغالطي قابل توجه است و ميتوان نوعي نسبت ابزاري را ميان اين صناعات چهارگانه با برهان رصد كرد.

فارابی پیرامون هنردر دو سطح سخن می گوید. هنری که در جامعه محقق می شود، مشتمل بر هنرهای محمود و هنرهای پلید است. البته هنر فاضله و هنری که به دست هنرمند مدینه فاضله تولید می شود، صرفا هنر محمود است. هنر محمود یا هنر فاضله، خیر و سعادت معقول را در قوای خیالی مجسم می کند و در صدد ایجاد اعتدال در عواطف و احساسات است. در حالی که هنر پلید،درست در نقطه مقابل قرار دارد و انفعالات و عواطف را به افراط و تفریط سوق می دهد. از دیدگاه فارابی، جمهور، حقایق و سعادت معقول را از طریق تخیل ادراک می نمایند. همچنین، ایجاد احساس و انفعال در مردم نیز به واسطه خیال صورت می پذیرد. هدف قصوای مدینه فاضله، دستیابی جمهور به سعادت معقول است. از آنجا که مردم بر اساس طبع یا عادت قادر به ادراک معقولات نیستند، سعادت معقول باید از راه قوای خیالی به اذهان ایشان انتقال یابد. هنرمند فاضله می تواند عقلیات را با صور حسی و خیالی تجسمی سازد و از راه خیال، سعادت عقلی را به فهم آنان نزدیک کند.

هنرمندان به مثابۀ حامل (پیام) دین، در مرتبه دوم مدینه فاضله، پس از حاکمان نبوی جای دارند. رابطه میان دین و هنر بر اساس کارکردی که فارابی برای قوای خیالی در هر دو امر دین و هنر قائل است، تبیین پذیر است. درباره دین، فرشته وحی تمامی معقولات را به قوای نطقی و سپس به قوای خیالی پیامبر انتقال می دهد و پیامبر مرتبه محسوس و شکل تجسمی حقایق معقول را به خیال مردم منتقل می کد. درباره هنر، هنرمند مدینه فاضله نیز با عنصر خیال سروکار دارد و همان حقایق عقلی و سعادت معقول نبوی را تجسمی کرده، به واسطه صور حسی و خیالی در اذهان مردم انتشار می دهد.

فارابي وظايفي چون تدبير، تعليم و تأديب اهل مدينه، بكارگيري فضايل و اخلاق در شهرها و ملتها و عادت دادن مردم به اين امور، قانونگذاري و بسترسازي براي وضع و اجراي قوانين از طريق ايجاد انس به آنها در مردم، و ايجاد امور نظري و دانش سياسي در جمهور را بر عهدة رياست قرار داده است. او در مفهوم‌سازي خود از همة اصناف رياست، تخييل و اقناع را بعنوان محصولات دو صنعت شعر و خطابه، شرط لازم و ضروري ميداند. تبيين اين مطلب را با اشاره به بعد ابزاري و رسانه‌يي تخييل و اقناع ميتوان آشكار نمود. تخييل و اقناع در دو بعد تصوري و تصديقي سبب تتميم غرض رئيس اول و وسيلة تحقق وظايف وي هستند، چراكه ضعف ادراكي اكثريت افراد سبب ميشود درك آنها جز در ساية تخييل و اقناع مقدور نباشد. بنابرين، رئيس بايد با شناخت مرئوسين خود، راه صحيح مواجهه، تعامل و گفتمان مناسب با آنها را در تمامي سطوح ادراكي در پيش گيرد. © ٢٠١٤ - طراحی و توسعه توسط سامانه یکپارچه مدیریت نشریات ایران سمینا

در این مقاله تلاش شده است تا با بررسی زبانی آثار فارابی، رابطه میان ریاست و دوستی یا به بیان دیگر، میان شیوه حکومت (یعنی نوع نظام) و سبک روابط بین اشخاص، مورد بررسی قرار گیرد. دوستی از جمله مقولاتی است که در تاریخ اندیشه سیاسی، همواره جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است. این مقوله از دیرباز در یونان با مقولات دیگری چون عدالت، برابری و برادری، جزء فضایل انسانی محسوب می شده است و در ساخت جامعه آرمانی موردنظر اندیشمند سیاسی مورد توجه بوده است به نحوی که دوستی و پولیس با یکدیگر پیوندی تنگاتنگ داشته اند. همچنین، ریاست به معنای تدبیر و هدایت یک جمع بر اساس یک نظام از پیش تعریف شده است که غایت آن، رساندن افراد تحت رهبری به مقصدی است که بر سر آن تامل فلسفی شده است؛ با استفاده از روش هرمنوتیک مولف - زمینه اسکینر، در اندیشه سیاسی فارابی، می توان گفت که میان ریاست و محبت نسبت مستقیم وارگانیک برقرار است. به دیگر سخن، ریاست مدینه فاضله وقتی می تواند کارآمد و موفق باشد که در بین اتباع، اعضا و طبقات مدینه رابطه دوستی حاکم باشد. از این منظر، رابطه دوستی یک رابطه یک طرفه نیست؛ دوستی رئیس نسبت به اتباع و به عکس و نیز دوستی اتباع نسبت به یکدیگر.

آراء أهل المدينة الفاضلة و مضاداتها اثر ابونصر فارابی(۲۵۹-۳۳۹ق) کتابی است که به شرح و بیان دیدگاه‌های نویسنده در زمینه آرمان‌شهر اسلامی پرداخته شده است. فارابی در این اثر سعی کرد اصول منطقی و عقلانی زندگی بشری را با مبانی مذهبی که بدان سخت معتقد بود درآمیزد و طرحی نو برای اداره جوامع بشری دراندازد‌؛ بنابراین‌ فارابی‌ در همان قرون اولیه اسلامی‌ به‌ دنبال‌ آرمان شهری است که اسلام نوید آن را داده و اصول آن را پایه‌گذاری نموده است ولی حکام به‌ظاهر مسلمان‌ از‌ آن‌ فاصله گرفته‌اند. به همین دلیل افکار او‌ در‌ مورد مدینه فاضله خصوصاً حکومت فضلا و دانشمندان بر چنین جامعه‌ای به رویاگرایی تعبیر شده است. تحقیق کتاب به قلم علی بوملحم صورت گرفته است. ساختار کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب در سی‌وهفت باب، سامان‌دهی شده است. گزارش محتوا ابواب کتاب را می‌توان به دو بخش عمده فلسفی و سیاسی اجتماعی، به شرح زیر تقسیم نمود که در واقع، بخش‌ نخست‌‌ مقدمه‌ای است بر بخش دوم: بخش فلسفی: الف) خدا و صفاتش: کتاب بدون هیچ‌ مقدمه‌ای‌ و مستقیماً‌ درباره بحث پیرامون الهیات آغاز می‌شود. فارابی در این کتاب در صدد ارائه براهینی بر‌ وجود‌ خدا بر نمی‌آید و وجود خداوند را به‌عنوان امری بدیهی می‌پذیرد و او‌ را‌ «موجود‌ اول» می‌نامد؛ یعنی‌ موجودی که سبب وجود دیگر موجودات است و از هر نقصی خالی است‌. او‌ قدیم‌ و ازلی است و وجودش به ذات خود اوست و او را صورتی مادی نیز نیست؛ زیرا صورت‌ جز‌ در ماده تحقق پیدا نمی‌کند و اگر او‌ را‌ صورتی‌ بود لازم می‌آمد که ذات او مرکب‌ از‌ ماده و صورت باشد و در نتیجه او مرکب می‌بود موجود اول همچنین به‌سوی‌ غایتی‌ در حرکت نیست و اگر چنین‌ می‌بود‌ آن غایت‌ علت‌ و علت‌ حرکت آن به شمار می‌رفت. موجود اول، یکی‌ است و میان او و دیگر‌ موجودات‌ تباین وجود دارد و وجود او‌ خاص‌ خود اوست و او را ضدی نیست. موجود اول را‌ نه‌ می‌توان تعریف کرد و نه برای او‌ حدی‌ قائل‌ بود‌؛ زیرا‌ او بسیط تام‌ است‌ و جسم نیست؛ اما درباره ارزش شناخت‌، نسبت‌ به موجود‌ اول باید گفت: شناخت ما با مرتبه کمال آن چیزی که بدان می‌اندیشیم‌ تناسب دارد و ازآنجاکه موجود اول کمال مطلق است و عقول ما به ماده مرتبط‌ است‌، پس‌ نمی‌توانیم حقیقت او را تعقل‌ کنیم و تعقل درباره حقیقت او امکان‌پذیر نیست مگر آنکه عقول خود را ‌‌تماماً‌ از ماده مجرد کنیم ب) صدور موجودات از او: وجود همه موجودات بی‌شک تابع‌ وجود‌ اول‌ است و پدید آمدن موجودات از او ناشی از فیض اوست و این‌ فیض، قدیم است. این‌ فیض نه چیزی از موجود اول می‌کاهد و نه کمالی را به او می‌افزاید‌. از موجود اوّل موجود ثانی فایض می‌شود و این موجود ثانی نیز جوهر است و مادی نیست. او عقل خالص است که‌ هم‌ خود را و هم موجود اول را تعقل می‌کند و از این تعقل دوگانه سایر عقول و افلاک هفت‌گانه ثابت و متحرک پدید می‌آیند که عبارتند از: زحل، مشتری، مریخ، خورشید، زهره، عطارد و ماه‌. این‌ عقول ازآنجاکه مادی نیستند پس ضدی ندارد ج) انسان: عناصر قابل کون فساد در انسان با عقل که همان ملکه‌ است‌، تلاقی‌ می‌کند. عضو اصلی در جسم انسان قلب است. قلب مرکز‌ احساس، تخیل و شهوت است و آن سرچشمه حرارت حیوانی است که از ناحیه او در دیگر اعضا پراکنده می‌شود‌، همچنان که‌ آن‌ سرچشمه روح حیوانی است که این حرارت را جابه‌جا‌ می‌کند‌. پس از قلب، دماغ است، دماغ عضوی است‌ که طبیعتی سرد و مرطوب دارد و وظیفه آن ملایم‌ کردن‌ حرارت‌ حیوانی و پراکنده کردن آن در اعضای مختلف متناسب‌ با نیاز آن‌ها است. به نظر فارابی، اعضای بدن به‌گونه‌ای سامان یافته‌اند که‌ برخی‌ پیرو‌ برخی دیگرند و این چیزی است که مراحل شکل‌گیری جنین‌ آن را اثبات می‌کند؛ زیرا قلب‌ نخستین‌ عضوی است که در جنین شکل می‌گیرد و پس از آن دماغ است‌ و سپس‌ کبد‌ و طحال و آن‌گاه دیگر اعضا. در اینجا فارابی در دیدگاه و نظریه‌های پزشکی قدیم درباره مراحل شکل‌گیری‌ جنین‌ تردید‌ روا می‌دارد بخش سیاسی- اجتماعی (مدینه فاضله و نقطه مقابلش): انسان جز در جامعه نمی‌تواند باقی بماند و به بدترین کمالات دست یابد جوامع بشری بر دو گونه‌اند: برخی از آن‌ها کامل و برخی دیگر غیر‌ کامل‌اند‌. جوامع کامل نیز بر سه گونه بزرگ (آباد)، میانه (امت) و کوچک (مدینه) تقسیم می‌شوند. جوامع غیر کامل عبارتند از: روستا، محله، کوی و منزل. فارابی معتقد است خیر برتر و کمال نهایی به‌ مدینه‌ (شهر‌) می‌رسد، نه اجتماعی که کمتر و ناقص‌تر از آن است. مدینه فاضله همانند پیکری کامل و تام است که اعضای آن برای تحقق بخشیدن به زندگی و حفظ آن با یکدیگر همکاری‌ می‌کنند‌. همان‌گونه که هریک از اعضای پیکر آدمی را بر دیگر مرتبتی است و همگی تحت فرمان یک رئیس‌ -که همان قلب است- قرار دارند و شهر نیز باید این گونه باشد‌ و همان‌گونه‌ که‌ قلب نخستین عضوی است که‌ در‌ بدن‌‌ شکل می‌گیرد و سپس آن (قلب) سبب شکل‌گیری و پدید آمدن سایر اعضا می‌گردد و سامان‌دهی اعضا با قلب است، رئیس شهر نیز این‌گونه‌ است‌ و او‌ باید کامل‌ترین عضو شهر باشد و نخست او باید‌ استقرار‌ یابد تا بتواند شهر را نظم بخشد و آن را سامان‌دهی کند. رئیس شهر کسی است که انسانیت در او‌ به‌طور‌ کامل‌ تحقق یافته، عقل او تمام معقولات را به‌ دست آورده‌ باشد و عقل بالفعل (عقل مستفاد) شده باشد. عقل مستفاد عقلی است میانه عقل فعال و عقل هیولانی که‌ همان‌ عقل‌ بالقوه خالی از هرگونه معقولی است. قوه‌ مخیله رئیس باید به‌گونه‌ای باشد که بتواند آنچه را که عقل فعال بر آن پرتو‌ می‌افکند‌، بپذیرد‌ و آن را به زبانی‌ محسوس بازگوید. این شخص به‌واسطه چیزهایی که‌ از‌ عقل‌ فعال به عقل منفعلش افاضه می‌شود، فیلسوف است و فیلسوف به‌واسطه آنچه از او‌ به‌ قوه‌ مخیله‌اش افاضه می‌شود و نیز به‌واسطه آنچه وی از رویدادهای حال و آینده با‌ نیکوترین‌ زبان بازگو می‌کند، پیامبر است و چنین کسی رئیس شهر، امت و جامعه بزرگ‌آباد‌ فاضله‌ است‌. رئیس مدینه فاضله دارای دوازده ویژگی است. برخی از این ویژگی‌ها به جسم اختصاص‌ دارد‌ و این ویژگی‌ها عبارتند از اینکه: خوش فهم باشد، آنچه را که می‌فهمد به‌خوبی‌ حفظ‌ کند، باهوش و زیرک باشد، خوش‌بیان باشد، دوستدار تعلیم و یادگیری باشد. برخی دیگر از ویژگی‌های او‌ هم‌ به اخلاق مربوط می‌شود. ویژگی‌های اخلاق رئیس عبارتند از اینکه: آزمند نباشد‌، دوستدار‌ راستی‌ باشد، نفس او بزرگ باشد، از امور ناپسند و پست دوری گزیند، دوستدار عدالت باشد و عزم‌ و اراده‌ای‌‌ نیرومند‌ داشته باشد. گردآمدن چنین ویژگی‌هایی در یک نفر امری دشوار است و جز‌ در‌ مواردی اندک و یا یکی پس از دیگری یافت‌ نمی‌شود؛ بنابراین هرگاه در زمانی چنین فردی یافت‌ نشد‌ شرایع و قوانینی که از سوی این رئیس اول وضع شده، مورد عمل‌ قرار‌ خواهد گرفت و در این صورت، رئیس دوم‌ که‌ جانشین‌ رئیس اول شده کسی است که در‌ او‌ باید شش شرط وجود داشته باشد: حکیم باشد، حافظ قوانینی که رؤسای اول‌ وضع‌ کرده‌اند باشد، قدرت ادراک و استنباط‌ او‌ درباره‌ موضوعاتی‌ که‌ در‌ مورد آن‌ها از پیشینیان حکم و قانونی‌ باقی‌ نمانده، قوی و نیکو باشد، اندیشه‌ای نیکو داشته باشد، قدرت‌ ارشاد و هدایت او‌ از‌ راه گفتار نیکو باشد، از صنایع‌ نظامی و صناعت جنگی برخوردار‌ باشد‌ نطقه مقابل مدینه فاضله، مدینه‌های غیر فاضله هستند. فارابی‌ مدینه‌های‌ غیر فاضله را به چهار قسم‌ بزرگ‌ زیر‌ تقسیم‌ کرده‌ است: مدینه جاهله و آن‌ مدینه‌ای است که مردم آن سعادت حقیقی را نمی‌شناسد و بر این باورند که هدف نهایی از‌ زندگی‌ تندرستی‌، توانگری و بهره‌گیری از لذات مادی و پیروی از‌ هواهای‌ نفسانی‌ است‌ و اینکه‌ نزد‌ مردم ‌ ‌از احترام برخوردار باشند و آنان را بزرگ شمارند. مدینه فاسقه و آن مدینه‌ای است که مردم آن سعادت را می‌شناسند و به وجود خدا آگاهی دارند، اما رفتار‌ آنان‌ همان رفتار مردم مدینه‌های جاهله است. مدینه مبدله و آن مدینه‌ای است که آرا و اندیشه‌های مردم آن ابتدا همان آرا و اندیشه‌های مردم مدینه فاضله‌ بوده، اما پس از آن این‌ آرا‌ و اندیشه‌ها به آرا و اندیشه‌های نادرست و فاسد تغییر یافته است. مدینه ضاله و آن مدینه‌ای است که مردم آن درباره خدا و عقل فعال عقیده فاسد و نادرستی دارند. رئیس چنین‌ مدینه‌ای از‌ کسانی‌ است که می‌پندارد به آنان وحی می‌شود و حال‌آنکه این‌چنین نیست. سرنوشت ساکنان این شهرها و مدینه‌ها نیز از نظر فارابی باهم متفاوت است‌. وی‌ بر این باور است که‌ هر‌ نفسی که‌ حقیقت را دریابد، یعنی از موجود اول، فیض، عقول ثانی و عقل آگاه شود، جاودانگی را به دست آورده است و اگر بر پایه‌ این‌ اندیشه‌ها و آگاهی‌ها رفتار کند‌، از‌ نفوس فاضله‌ای خواهد بود که به سعادتی جاودانه می‌رسد؛ اما اگر این حقیقت‌ را در نیابد سرنوشتی جز نابودی و نیستی در انتظارش نخواهد بود؛ بنابراین نفوس مردمان مدینه‌های دیگر در بدبختی جاودان خواهند بود .