آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب به بررسی ویژگی های نظام اجتماعی از نظر فارابی پرداخته و مباحثی چون مراتب و گوناگونی مدینه ها، حدود و دریافت حقایق، نظام های اجتماعی مدینه فاضله و... در آن مطرح شده است. فارابی بحث از «آرای اهل مدینه فاضله» را با بحث از خدا می‌ آغازد و به بیان چگونگی پیدایش جهان هستی - از جهان معنوی گرفته تا جهان مادی - می‌ پردازد و آنگاه درباره مراتب جهان مادی سخن می‌ گوید و سرانجام به انسان - که حلقه پیوند جهان مادی و معنوی است می‌ رسد. فارابی می‌ نویسد: نظام خلقت از کاملترین مرتبت وجود آغاز می‌ شود و در رتبه بعد و به دنبال آن موجودی که کمی ناقص است حاصل شده و قرار می‌ گیرد و همچنین پس از این مرتبه همواره مراتب دیگر به ترتیب قرار می‌ گیرند. معلم ثانی، مدینه فاضله را به بدنی تشبیه می‌ کند که همه اندام‌ ها و اعضایش به درستی کار می‌ کنند و ارتباطی ارگانیک بین آنها برقرار است؛ همچنان که اندام‌ ها دارای مراتب متفاوتند، بعضی فرمانده و برخی فرمانبرند، در مدینه فاضله نیز این مراتب فرماندهی و فرمانبری در کار است. برترین مرتبه از آن «رئیس اول» است و فروترین از آن کسانی که کارشان خدمتگزاری است. فارابی اعتقاد دارد در مدینه فاضله دو مسئله بایستی ملحوظ شود، به عبارتی در شکل بخشیدن به جامعه دو مسئله مطرح است و آن تعریف سعادت و شیوه‌ های رسیدن به آن است، چون الگوی سعادت در جوامع مختلف متفاوت است؛ پس مدینه فاضله آنها نیز متفاوت است. امروز نظریه فارابی در جامعه‌ شناسی و تعیین مدل‌ های رشد و توسعه کاملاً و به وضوح به کار گرفته می‌ شود. مثلاً گفته می‌ شود مدل توسعه در هر جامعه، خاص همان جامعه است و نمی‌ توان مدل جامعه‌ ای را برای جامعه دیگری مورد استفاده قرار داد. با آن که دین مبین اسلام پایه گذاری یک نظام مدنی بر اساس قرآن مجید، اخبار و روایات نبوی و نیز سیره و روش زندگی ائمه اطهار راه به عهده گرفته است، و به رغم آن که دانشمندان و بزرگان فلاسفه، علمای اخلاق و عارفان اسلامی در این باب کتاب ها نوشته اند ولی هیچ یک از آنها مانند فارابی در این کتاب و کتاب دیگرش آرای اهل مدینه فاضله در بر شمردن و توضیح نظامات مختلف اجتماعاتی که ناظر بر روش های حکومتی گوناگون باشد، موفق نبوده اند. مدينه (نظام سیاسی) در چارچوب فکری- فلسفی فارابي داراي دو نوعِ فاضله (ایده آل و مطلوب) و غیر فاضله است؛ (در ذيل هر کدام مدن عظمي، وسطي و صغري). رئيس اوّل مدينه فاضله، نبي- فيلسوف و رئيس دوم فيلسوف محض است. به نظر فارابي، اگر فيلسوفي به نحويي در سياستِ مدينه سهمي نداشته باشد، آن مدينه و تمدن فاضله نيست؛ زيرا در نظام فکری فارابي، فلسفه مقوّم مدينه فاضله است، برخلاف نبوت. مدن غير فاضله به جاهله، ضالّه، فاسقه و مبدّله (متبدله) تقسيم مي‌ شود و هر کدام از مدن غير فاضله به شش شكل ديگر؛ ضروريّه، نذّاله، خسّه، كراميّه، تغلبيّه، جماعيّه تقسيم مي‌ گردد. مدينه فاضله فارابی نشانگر واقعيت جهانی و آرمان‌ هاي دین مبین اسلام بوده و هرگز رنگ و بوی ايتوپيايي (ناکجاآباد) به خود نگرفته است. فهرست مطالب این کتاب شامل موضوعاتی چون مبادی مدینه فاضله، نیروی حساسه، صورت و ماده، صور مادیه، ترتیب عالم حق، اجسام ارضی، موجودات ممکنه، نظامات اجتماعي مدينه فاضله، مراتب رياست‌ ها و طبقات مردم، حصول سعادت در مدينه و مدينه‌ هاي جاهليه است.

«کتاب الملة و نصوص أخرى» نوشته ابونصر فارابی، در مجموعه آثار سياسى فارابى از جايگاه نظرى ويژه‏ اى برخوردار است. فارابى در اين كتاب با تقسيم علم مدنى به دو بخش‏ فلسفه مدنى و فقه مدنى و ايجاد تناظر تئوريك بين آن دو، در واقع‏ مبنايى نظرى براى ديگر مباحث ‏سياسى خود در آثارى چون آراء «اهل‏ مدينه فاضله‏»، «سياست مدنيه‏»، «فصول مدنى‏» و «احصاء العلوم‏» تدارك ديده است. ملة (دين و آيين) عبارت است از آراء و افعال وضع شده، مقيد به ‏شرايطى كه رئيس اول براى جمع وضع مى‏ كند. و هدف او اين است كه به مدد بهره‏ گيرى مردمان از دين، به غرضى كه در مورد آنها دارد، نائل شود و يا به كمك آنان، به غرض مشخص برسد. و جمع، ممكن است عشيره باشد و ممكن است مدينه (شهر) يا ناحيه باشد و ممكن است امت‏ بزرگ و يا امت هاى‏ بسيار باشد. و رئيس (اول) اگر فاضل باشد و رياستش هم در حقيقت فاضله‏ باشد، همانا در تقدير و ترسيم دين، خواهان آن است كه هم خود و هم‏ همه كسانى كه تحت رياستش هستند به سعادت قصوى كه سعادت حقيقى است، برساند. این کتاب شامل دو بخش است، بخش نخست ملت (دین و آیین) و رابطه آن با فلسفه، رئیس ملت و جانشینانش، و پیشه فقه و پیوندش با فلسفه را معرفی می کند. بخش دوم علم مدنی را به طور عام و علم مدنی را به مثابه بخشی از فلسفه به طور خاص معرفی می کند و گویا فصل پنجم کتاب احصاء العلوم فارابی یعنی درباره علم مدنی، علم فقه و علم کلام را به ذهن خواننده متبادر می سازد. این کتاب به طور کلی ملت و واضع آن، علم مدنی و تحقیق و تفحص درباره آن و تبیین آن را معرفی می کند. یعنی این کتاب ملتی را که باید واضع شریعت برای هر امتی با هر شهری یا در هر زمانی مشروعیت ببخشد، ارائه نمی دهد، بلکه اصولی را که واضع ملت باید بداند و در وضع ملت از این اصول پیروی کند تبیین می سازد.

«فصول منتزعة» اثر ابونصر فارابی متنی است مشتمل بر یکصد فصل درباره‌ بخش‌ های حکمت عملی، سیاست مدن، دانش اخلاق، و تدبیر منزل که افزون بر آن، برخی از فصل‌ ها به حکمت نظری همچون شناخت مبدا و ویژگی‌ های آن اختصاص یافته است. فصول منتزعه اولين اثر در اخلاق مدنى (حكمت عملى) است كه در جهان اسلام به دست مؤسس فلسفه سياسى اسلام تأليف شده است و بعدها ابوعلى مسكويه در نگارش تهذيب الاخلاق از آن الهام گرفت و خواجه نصيرالدين طوسى نيز تهذيب را تحت عنوان اخلاق ناصرى ترجمه و تلخيص كرد. ويژگى عمده و منحصر به فرد اين كتاب آن است كه بين سه بعد حكمت عملى ترتب منطقى قائل شده است. او از مجراى «تهذيب نفس» به ضرورت «تدبير منزل» و از آن به ضرورت «تدبير مدن» مى رسد؛ در حالى كه فارابى در كتاب «سياسة مدنية» و «آراء اهل المدينة الفاضلة» از راه مبانى و مبادى نظرى به سياست مى رسد و در كتاب الملة از راه دين و آيين بدان منتقل مى شود. فارابى در فصول آغازين كتاب با مطالعه اى تطبيقى در حوزه قلمرو طبابت و سياست، مى گويد: نفس انسانى صحت و مرضى دارد كه در گرايشش به خيرات يا شرور منعكس مى شود. در بخش دوم از كتاب، فارابى از مجراى اخلاق به ضرورت صناعت مدنى و مهنه ملكى مى رسد. ابتدا اولين نهاد اجتماع يعنى خانواده را با عنوان «تدبير منزل» بررسى مى كند و سپس وارد مقوله «تدبير مدن» مى شود. در پايان فارابى مجددا با مقايسه «ساختار مدينه» با «ساختار بدن» آدمى، سياست رئيس اول مدينه را با طبابت طبيب مقايسه مى كند.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

نوابت (استعاره ای از انسان های منفرد) از جمله مفاهیمی است که در فلسفه اسلامی کاربرد داشته است. هم فارابی و هم ابن باجه این مفهوم را در فلسفه خود به کار برده اند. در این مقاله با استفاده از روش تحلیل فلسفی در پی پاسخ به این سوال هستیم که اصطلاح نوابت در آرای فارابی و ابن باجه، چه مصداقی دارد. یافته مقاله حاکی از آن است که در تبیین هر دو فیلسوف، نوابت، انسان هایی منفرد هستند؛ اما مصداق نوابت برای یکی، فیلسوف و برای دیگری، غیر فیلسوف است. نوآوری مقاله در طرح این نکته است که حسب نگاه فلسفی و اجتماعی مدرن، در یکجا بحث از نوابت به «غیریت» کشیده می شود و در جای دیگر، بحث به «هویت» می انجامد. استفاده از این سنت فکری می تواند در بحث های کنونی درباره سیاست هویت و تمایز، افق هایی را پیش رو نهد.