آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

شهر به‌عنوان یکی از کانون‌های اصلی تکوین دنیای مدرنِ غربی، مورد توجه متفکرین غربی همچون ماکس وبر، کارل مارکس و گئورگ زیمل قرار گرفته است. در مقابل در سنت اسلامی-ایرانی، درکی از شهر در ذیل مدینۀ فاضله وجود داشته است که باعث شده در مواجهۀ مسلمین با جهانِ غربی، تاملات الاهیاتی دربارۀ شهر تبدیل به حوزه‌ای گسترده شود. هدفِ این مقاله، آن است تا با بهره‌گیری از روش مطالعۀ تطبیقی-تاریخی، الگوی مواجهۀ حکمای مسلمان نظیر ابونصر فارابی، در مواجهه با پولیس یونانی را نشان دهد و از آن در مواجهۀ امروز با نظریات شهری مدرن بهره گیرد. برای این هدف، ابتدا مواجهۀ انتقادی فارابی با پولیس یونانی را بررسی کرده‌ایم و پس از آن، به مقایسۀ ایدۀ فارابی با دیدگاه گئورگ زیمل پرداخته‌ایم. زیمل با توصیفی انتقادی، به تشریح ویژگی‌های فرهنگ و حیات شهری مدرن می‌پردازد و مولفه‌های آن نظیر محوریتِ اقتصاد پولی، فردیتِ فزاینده و از خودبیگانی و نظایر آنها را تشریح می‌کند. در نتیجه‌گیری، با نظر به بصیرت‌های این مطالعۀ تطبیقی، به موضوعات قابل پژوهش دیگری در این حوزه با نظر به وضعیتِ شهرهای اسلامی-ایرانی در مواجهه با شهرهای مدرن اشاره شده است.

پس از تحول زبان‌شناسی فلسفی در قرن بیستم و پیدایش و تکامل مکاتب فلسفه تحلیل زبانی، نظریات علوم اجتماعی نیز در ارتباط با «زبان» مطرح شده و با نظر به وجه نمادین معانی زبانی، به عنوان نظریۀ فرهنگی نیز شناخته می‌شوند. با این حال، ابونصر فارابی از یکسو علم مدنی را به مثابه یک نظریۀ اجتماعی که دربارۀ مُدن و اُمَم است، تعریف کرده و از سوی دیگر در بخش علم‌اللسان کتاب احصاء العلوم و با تفصیل بیشتری در کتاب الحروف، مخصوصاً در فصل دوم، امَم و مُدن را در پیوند با زبان و تکامل صناعات زبانی توضیح می‌دهد. مسئله تحقیق پیش رو، تحلیل نسبت زبان، امت و مدینه در فلسفه فارابی است. در این مقاله، نخست توضیح فارابی دربارۀ علم مدنی و ویژگی مدن و امم از نظر او بیان گردیده و سپس به تحلیل نسبت میان زبان، امم و مدن در نظر فارابی پرداخته شده است. ماحصل تحقیق آن است که فارابی، تکامل امم را با تکامل صناعات زبانی پیوند زده و در مرحله‌ای از تکامل صناعات زبانی، بر رابطۀ فلسفه و دین تأکید می‌کند. به تبع این تفسیر، او از لفظ ملت به جای امت بهره می‌گیرد. نکته دیگر اینکه فارابی علی‌رغم پذیرش رابطۀ زبان و امت، به جهت تکیه بر ارتباط ملت و فلسفه، در نظام فکری خود گرفتار نسبی‌گرایی زبان‌شناختی نشده است.

شریعت و حکمت عملی به ارزش‌گذاری کنش‌های ارادی انسان می‌پردازند و از این روی، نسبت‌سنجی آن‌ها ضروری می‌نماید. این نوشتار دیدگاه فارابی در این موضوع را به روش تحلیلی - توصیفی بررسی می‌کند. در آرمان‌شهر فارابی، رئیس حقیقی جامعه نبی پیامبر و ابلاغ کننده دین الهی و همو فیلسوف مطلق است. گزاره‌های کلی برهانی مربوط به سعادت انسان، حکمت عملی نامیده می‌شود و همین مسائل، آن‌گاه که به صورت جزئی بر وی وحی می‌شود، ملت نامیده می‌شود. بر این پایه، به لحاظ ذات، بین حکمت عملی و شریعت این‌همانی برقرار است؛ لکن از آن جهت که برهان گزاره‌های شریعت در حکمت عملی بیان می‌شود و شریعت مشتمل بر جزئیات گزاره‌های کلی مذکور در حکمت عملی است، شریعت تحت حاکمیت عملی قرار دارد، بدین معنا که قواعد عام کنش‌های ارادی انسان که در حکمت عملی بیان می‌شوند، شامل گزاره‌های شرعی نیز می‌گردند و امکان وقوع ناسازگاری بین آن‌ها وجود ندارد. در عین حال، هیچ یک از حکمت عملی و شریعت نمی‌توانند جایگزین دیگری شوند و برای راهیابی به سعادت، هر دوی حکمت عملی و شریعت مورد نیاز هستند و هیچ یک جایگزی دیگری نمی‌گردد.

پرسش اصلی این مقاله آن است که با نظر به مسأله معنای زندگی در فلسفه معاصر، چه نظریه‌ای در این باب از فلسفه فارابی(معلم ثانی) قابل استخراج و صورت‌بندی است و نظریه او ذیل کدام یک از نظریه‌های مطرح گنجانده می‌شود. در این نوشتار با نظر به پیوند بنیادین میان آموزه‌های خداباور(الهیاتی) و سعادت اندیش فارابی(مبتنی بر شناخت نفس و روح نامیرای انسان)، معناگرایی فراطبیعت‌گرایانه فرض گرفته شده است. فارابی به عنوان یک فیلسوف خداباور و معتقد به روح نامیرا با پیروی از اندیشه فلاسفه یونان، نظامی را طراحی می‌کند که بر اساس آن زندگی دنیوی انسان با نظر به هدف عالی که همان رسیدن به سعادت و نیک بختی است، معنادار می‌شود. زمانی که فراطبیعت‌گرایی فارابی به نحو مستقل از نظریات مشابه مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، می‌توان نظریه‌‌ای مبتنی بر کشف (در برابر جعل) معنای واحد در زندگی، (در برابر کثرت‌گرایی)، که عینیت (در برابر ذهن گرایی) را در عمل (و نه در اندیشه و باور) به شکل کلی (نه به صورت جزئی) از نظام فلسفی و فکری فارابی استخراج نمود. بر این مبنا رسیدن به سعادت حقیقی که بر پایه معرفت و حکمت الهی و کسب فضایل علمی و عملی استوار است، به زندگی انسان معنا می‌بخشد و غایت قصوای او است. از منظر فارابی انسان در زندگی به سعادتی که همان معنای زندگی او است، جز در ربط با خدا دست پیدا نمی‌کند.

یکی از مهم‌ترین مسائل مورد بحث در نظریه فضیلت رابطه بین استعداد طبیعی و فضیلت است. قائلان به نظریه فضیلت پذیرفتند که فضایل، برتری‌های عامل هستند؛ اما دربارۀ چگونگی ارتباط آنها با استعدادهای طبیعی دیدگاهای گوناگونی مطرح شد. دو پاسخ مهم که به چگونگی این ارتباط داده شد عبارتند از: یکی ارنست سوسا بنیان‌گذار نظریه معرفت‌شناسی فضیلت و دیگری ابونصر فارابی موسس فلسفه اسلامی. سوسا به یگانگی فضیلت و استعداد طبیعی باور دارد و استدلال می کند که فضیلت ها همان استعداد طبیعی همچون بینایی،حافظه و درون گری هستند و با تمرین و ممارست بهبود پیداکرده و به انسان‌ها در دستیابی به باورهای صادق کمک می‌کند، فارابی استدلال می کند فضیلت از طریق عادت و اراده و اختیار در انسان به وجود می آید به همین دلیل قابل ستایش و سرزنش است. در مقابل استعدادهای طبیعی ذاتی هستند و اکتسابی نیستند و به همین دلیل قابل ستایش و سرزنش نیستند. در این پژوهش تحلیلی با استفاده از داده‌های معرفت‌شناختی و اخلاقی در ادبیات موضوع، مؤلفه‌های اساسی دیدگاه سوسا و فارابی درباره رابطه فضیلت و استعدادهای طبیعی استخراج و نقش هرکدام در شکل‌گیری این نظریه تبیین گردید، سپس نقاط ضعف و قوت دیدگاه آنان درباره رابطه استعداد طبیعی و فضیلت موردبحث و ارزیابی قرار گرفت.

فرضیه در پاسخ به پرسش از شباهت‌ها و تفاوت‌های نگرش منسیوس و فارابی به فضیلت اخلاقی، بر پایه چارچوب نظری متاثر از برخی زوایای فلسفه اخلاق و دیدگاه‌های ارسطو و افلاطون بر آن است که ضمن اشتراک رویکرد کلی در فضیلت اخلاقی و مافوق طبیعت گرایی اخلاقی، منسیوس بر فضایل عملی و جزئی و فارابی بر فضایل نظری و عقلی و کلی تاکید دارند که تفاوت هایی را رقم می زند. بر این اساس منسیوس متفکری است که فطرت را منشأ جامع اخلاقیات به شمار می آورد. در حالی که فارابی اختیار عادت و تمرین را این گونه جایگاهی می دهد. منسیوس بر نیک سرشتی انسان پا فشرده و بر آن است که نیکی سرشت از بیرون به انسان تحمیل نشده است. اما فارابی از معتقدان به عاری بودن فطرت انسان از هر دو طرف نیکی و بدی است. از نظر فارابی اخلاق بیشتر اکتسابی است برخلاف منسیوس که معتقد است بیشتر فطری است.فارابی برخلاف منسیوس بر آن است که انسان می تواند از طریق اعتیاد، اخلاقی را تبدیل به ملکه سازد.

ترجمه ماشینی: می توان گفت فارابی با دین سازگارتر است - به این معنا نیست لزوماً کاملاً سازگار است - هر چه نزدیک تر باشد جنبه عملی، هر چه بیشتر با فلسفه مطابقت داشته باشد، موضوع نزدیکتر است از جنبه نظری، به این دلیل است که فلسفه نظری دارای جزئیات است تا حدی با جزئیات دین اسلام در تعارض است - مهم نیست که فارابی یا دیگران چقدر سعی می کنند آن را کوچک جلوه دهند یا ادعای موفقیت کنند و تقریب پیرامون - در حالی که فلسفه عملی چنین جزئیاتی را در خود ندارد دامنه تحقیق او و در نتیجه فضای تضاد بین آن و جزئیات شریعت اسلام گرایی تا حد زیادی در حال محو شدن است.