آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «فارابی و الحروف: جستاری در تأملات زبانی- فلسفی فارابی» نوشته قاسم پورحسن, استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی با موضوع خوانش فلسفی از شریعت به همت انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا منتشر شد.

فیلسوفان سیاسی مسلمان در پرداخت به بایستگی‌های حاکم بر روابط میان انسان‌ها، گریزی از تفکر در باب مفاهیم جنگ و صلح نداشته‌اند. در میان این فیلسوفان، فارابی را باید به‌خاطر عمق و گستره تفکرات در این‌ باب واجد جایگاهی خاص دانست. اما آثارِ فارسی معطوف به دیدگاه فارابی درباره‌ی جنگ و صلح درخورِ «مؤسس فلسفه‌ سیاسی اسلامی» نیست. این آثار هم در حوزه‌ی کمیت و هم در محتوا از نقص‌های جدی رنج می‌برند. از رهگذر نیم‌نگاهی به پاره‌ای از این پژوهش‌ها، و تمرکز بر نمونه‌ای از کج‌خوانی فارابی، این مقاله بر‌آن است تا گوشه‌ای از حال رنجور فارابی‌پژوهی معاصر به زبان فارسی را نمایان سازد. جستار حاضر معطوف به مقاله «بررسی و تبیین مقوله صلح در نظریه مدینه المسالمه (شهر صلح) فارابی و نظریه صلح پایدار کانت» نوشته‌ی محمد‌حسین جمشیدی، سعی خواهد کرد تا در سه مرحله به ترتیب، به تبیین دیدگاه نویسنده مقاله؛ دیدگاه فارابی؛ و برشماردن وجوه روایی خوانش نگارنده از فارابی بپردازد. نتیجه این است که فارابی بر‌خلاف رأی نویسنده مقاله مذکور، مدینه‌ی مسالمه (رژیم صلح‌طلب) و مدینه‌ی فاضله را در مقابل یکدیگر به کار می‌برد.

هدف این پژوهش ارزیابی استدلال‌های ایده اقتدارگرا بودن مدینه فاضله فارابی بود. مهم‌ترین استدلال‌ها از سوی صاحبان این ایده با تکیه بر حضور سه عنصر فرادستی، اتوپیاگرایی و خشونت در مدینه فاضله فارابی مطرح شدند. در این راستا و با روش تفسیری تلاش شد تا با استخراج استدلال‌های ایده اقتدارگرا بودن مدینه فاضله فارابی، نادرستی آن براساس تفسیر متون فارابی اثبات گردد. نتایج نشان داد که هرچند در روابط میان اعضای مدینه فاضله فارابی فرادستی وجود دارد، اما اقتدارگرایانه نیست. همچنین با ارائه شواهدی معلوم گردید مدینه فاضله او عاری از ابعاد اتوپیایی است، او تلاش کرده است تا مدینه‌ای را در افق زمان و زمین ترسیم نماید، نه در عالَم مجردات عقلی. خشونت نیز آن‌گونه که صاحبان این ایده مطرح کرده‌اند، در مدینه فاضله فارابی وجود ندارد.

حکمت عملی به‌عنوان یکی از اقسام فلسفه مطلق، کارکردهای مهمی در کنش‌ها و حیات صحیح فردی و اجتماعی انسان و پایه‌ریزی نظام حکومتی و تمدن اسلامی دارد. ‌ازاین‌رو شناخت کامل نسبت به چیستی و ویژگی‌های حکمت عملی اهمیت به‌سزایی دارد. یکی از راه‌های شناخت علوم و ویژگی‌های آنها، توجه به نظام طبقه‌بندی علوم و ملاک‌های آن است. فارابی از جمله فیلسوفانی است که بسیار گسترده به حکمت عملی پرداخته است. از نگاه فارابی، توجه به جایگاه حکمت عملی در طبقه‌بندی علوم و در نظر گرفتن ویژگی‌های کلی فلسفه به‌مثابه جنس حکمت عملی به همراه ویژگی‌های اختصاصی حکمت عملی، می‌تواند در ارائه تعریفی جامع و مانع از آن راهگشا باشد. براین‌اساس حکمت عملی علمی نظری - به معنای قیاسی- و برهانی است که در مورد امور وابسته به اراده انسان ازآن‌جهت که انسان را به سعادت یا شقاوت می‌رساند بحث می‌کند.

افزون بر بررسی‌های تاریخی، سه خوانش از اندیشه سیاسی فارابی صورت پذیرفته است: یکی در نسبت اندیشه این فیلسوف با تفکر یونانی، دوم در نسبت میان فلسفه و دیانت و به‏ویژه دین اسلام و سوم، توضیح اندیشه فارابی در نسبت با بحران(‌هایی) که فارابی با آن روبه‏رو بوده است. بر این سه خوانش دو نقد وارد است: خوانش اول و دوم، خوانش‌هایی تفسیری هستند که عنصر هویت و تمایز «خود و دیگری» بر وجه علمی آنها سایه افکنده است و در نتیجه، هر پژوهشگری متناسب با صبغه هویتی خود، از یک‏سو، در جهت تبیین و شرح غلبه جهان‌بینی یونانی بر آرای فارابی یا درنوردیدن فضای یونانی تلاش کرده است و از دیگر سو، به نسبت تعلق یا عدم‌ تعلق‌خاطر پژوهشگر به دین و دینداری، کوشیده است نسبت فلسفه او با دین و به‏ویژه نبوت و امامت اثبات یا رد شود. خوانش‌هایی نیز که در پی توضیح اندیشه فارابی بر اساس نظریه بحران هستند، با این نقد جدی مواجه‏اند که به‏رغم زمینه‌محور بودن، داده‌هایی کافی برای استناد در اختیار ندارند و بیشتر در حد گمانه‌زنی علمی شمرده می‌شوند. در این مقاله به دیدگاه‌هایی می‏پردازیم که نسبت فلسفه سیاسی فارابی را با «یونان»، «اسلام» و «بحران اجتماعی زمانه‌اش» بسط داده‌اند. پژوهش حاضر نه جامع است و نه مانع؛ بلکه تنها، گریزی به این بحث است که چه‏بسا بتوان خوانش موجّه‌تر و منسجم‌تری از اندیشه‌های فارابی ارائه داد که کمتر ایدئولوژیک و کمتر هویت‌مند و در مقابل، بیشتر مستند و منسجم باشد. چنین خوانشی می‌تواند جهان اسلام را در مواجهه با مشکلات و چالش‌های پیشِ ‌رو یاری رساند.