آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

اين کتاب که با موضوع «مناظرات وحدت وجود» و تحت عنوان «كثرت يا وحدت وجود» منتشر شده حاصل مناظراتی است که بین این جانب حسین عشاقی و فاضل گرامی حجه الاسلام و المسلمین آقای غلامرضا فیاضی ، در مورد ارزیابی برخی از براهین مسأله «وحدت شخصی وجود» است. در مباحث این چهار بخش، اینجانب حامی وحدت وجود و تمامیت برهانهای مورد بحث آن، بودم، و جناب آقای فیاضی ناقد آنها. كتاب شامل پنچ بخش است كه بخش اول آن تحت عنوان «تمهيدات پيش از گفتگو» جزء مجموعه مناظرات نيست، بلكه اين جانب آن را به مجموعه مناظرات افزودم تا به‌صورت گذرا إشاره‌اي به ديدگاه‌هاي مهم در باب وحدت يا كثرت وجود، و نقاط ضعف و قوت اين ديدگاه‌ها شده باشد. چهار بخش باقي‌مانده يعني از بخش دوم تا پايان كتاب، همه مناظراتي است که بين طرفين إدامه داشته است، سخنان جناب آقاي فياضي با عنوان «ف» و سخنان اينجانب با عنوان «ع» نشانه‌گذاري شده است، و سؤالهائي كه أحيانا از ناحيه افراد حاضر در مجلس مناظره طرح شده با عنوان «افراد كلاس» معين گرديده‌ است. در بخش دوم كتاب، برهان ابوحامد محمد تركه اصفهاني، و در بخش سوم و چهارم برهان صائن الدين تركه، و در بخش پنجم برهان قيصري، بر وحدت شخصي «وجود» مورد بحث و مناظره قرار گرفته، بخش سوم و چهارم گرچه همه بحثهايش مربوط به يك برهان است، ولي به‌خاطر انبوهي مطالب مورد بحث در اين برهان، قسمتي كه راجع به رابطه وحدت وجود و نحوه وجود كلي بود، بدون اين كه ساختار مناظره دگرگون گردد به بخش چهارم اختصاص داده شد. در مباحث اين چهار بخش، اينجانب حامي وحدت وجود و تماميت برهانهاي مورد بحث آن، بودم، و جناب آقاي فياضي ناقد آنها، و بر همين مبنا در عنوانهائي كه براي ساختار كتاب و فصل بندي آن تنظيم شده، از جناب آقاي فياضي با عنوان «ناقد» نام برده شده است.

بین یدیک ایها لقاریء الکریم ، رسالة تحقیقیة، تحمل عنوان الامتحان و الابتلاء فی احادیث اهل البیت(ع)، و تتکون الرسالة من مقدمة و ستة فصول، حددت فی الفصل الاول منها المبادیء الاساسیة و الاولیة لعنوان الرسالة، من قبیل التعاریف الضروریة، و تاریخ المسألة، و الاهداف التی دعتنی لانتخاب الموضوع، و من کتب فیه، و من ثم ختمته بذکر جملة من خصائص رسالتنا، و قد خلصت فی التعریف ان الامتحان و الابتلاء بمعنی واحد فی اللغة و الاصلاح و هو الاختبار و اما الفصل الثانی فقد خصصته للکشف عن ماهیة و حقیقة الامتحان و الابتلاء، أثبت فیه انها سنة الهیة ثابتة و شاملة، ثم فی الفصل الثالث کشفت القناع عن فلسفة وجود هذه السنة الالهیة، و انها ما کانت فی بادیء ذی بدء الابهدف لیمتاز الخبیث من الطیب، و انها من الاهمیة بمکان، و ان الاختبار الذی هو محور المؤاخذة، یفقد معناه لو لا وجوه هذه السنة الالهیة المبارکة . و اما الفصل الرابع فقد حددت فیه جملة من المباحث التی ترتبط بالامتحان و الابتلاء، و عالجتها بما یسع البحث و یناسبه، ، متجنبا التطویل الممل او الایجاز المخل، و فی الفصل الخامس ذکرت جملة من اسباب الامتحانات و الابتلاءات و الفتن و موجباتها، و ذلک بهدف التعرف علیها لیکون المکلف علی حذر عند ما یلوح بالافق شیء منها. واما الفصل اسادس فهوم خصص للبحث فی متطلبات المحنة، حاولت فیه من تحدید المعالم الرئیسیة للموقف المقلوب، و الاسلحة التی یتسلح بها، و القوی التی یلتجأ لها. هذا بالنسبة لفصول الرسالة، و اما عن مراجع و مصادر الرسالة فانی استفدت من عدد ضخم من الکتب القیمة و المعتبرة، افردت لها عنوانا خاصا فی آخر الرسالة. و فی الختام انی حاولت جاهدا ان اتطرق لما هو مهم و ضروری، ولکن لا ادعی انی تمکتنت من الالمام بالموضوع بجمیع اطرافه، و التطرق لمجمیع مسائله هذا وما توفیقی الا بالله العلی العظیم.

در این مقاله به نقد و بررسی دلایل عمدۀ فیلسوفان مسلمان برای نفی ماهیت از واجب الوجود می­‌پردازیم. ابتدا با تفکیک معانی سه­ گانۀ ماهیت و سه تفسیر مختلف از اصالت وجود تلاش می‌­کنیم تا تصویر روشنی از محلّ نزاع به دست ­دهیم. سپس مهمترین أدلۀ نفی ماهیت از واجب را ذکر کرده و نشان می­‌دهیم که اکثر این أدله یا مبتنی بر اصالت ماهیت بوده و یا مبتنی بر فهم خاصی از اصالت وجود هستند که قابل مناقشه می­‌باشد. در نهایت نشان می­‌دهیم که بنابر تفسیر صحیح از اصالت وجود، ماهیت تعین وجود است و وجود بدون تعین معنا ندارد؛ لذا هر وجودی دارای ماهیت است؛ چه محدود و چه نامحدود؛ با این حال چون وجود واجب نامحدود است ماهیت او هم که به عین وجود او تحقق دارد نامحدود خواهد بود. بر این اساس هیچ دلیل قاطعی برای نفی ماهیت از واجب وجود نداشته؛ بلکه برهان بر ماهیت داشتن واجب قائم است و واجب و ممکن به معنایی یکسان دارای ماهیت هستند؛ اگرچه مصداق ماهیت در آنها متفاوت است.

حدیث «السعید من سعد فی بطن امه و الشقی من شقی فی بطن امه» یکی از احادیث مشهور در روایات اسلامی است که از گذشته مورد جرح و تعدیل و بررسی و تحقیق متفکرین بوده است، تا آنجا که برخی از این روایت و خانواده حدیثی آن، جبر برداشت کرده‌اند. این حدیث از جهاتی به مباحث دقیق فلسفی، مثل علم پیشین الهی و نقش اراده و اختیار انسان، مرتبط است و تبیین دقیق آن، در پرتو مفاهیم عقلی، امکان پذیر است و با برداشت‌های سطحی و یا صرفا ادبی، چندان قابل فهم نیست و بنابر این باید با مبانی فلسفی به صورت دقیق نسبت سنجی شود تا از این رهگذر به معنای دقیق این حدیث برسیم و بتوانیم تحلیل هستی شناسانه دقیقی از این روایت داشته باشیم. در این پژوهش به ده احتمال معنایی مطرح شده در این حدیث اشاره شده است و در نهایت با روش توصیفی-تحلیلی و بررسی مجموعه روایات و مبانی فلسفی مرتبط، معنای مختار تبیین شده است. در معنای مختار مراد از «السعید»، انسان عاقبت به خیر است و مراد از «فی بطن امه»، زمان ولوج روح در جنین است و مراد از سعادت در شکم مادر، تقدیر الهی بر اساس امتحانی در عالم ذر است. این تقدیر الهی در هر صورت بداء پذیر است و جبرآور نیست و علم پیشین الهی نیز سبب جبر نمی‌شود، هر چند که علم ذاتی، تغییر نمی‌کند و بداء به آن تعلق نمی‌گیرد و این حدیث ربطی به علم ذاتی ندارد. در این تحلیل، ابهامات فلسفی این روایت به گونه‌ای که معنایی عقل پذیر، از این روایت برداشت شود، تبیین شده است.

اصالت وجود و اعتباریت ماهیت را می‌توان رکن اصلی حکمت متعالیه دانست. این اصطلاح تفاسیر مختلفی دارد که هر یک را شاید بتوان ناظر به تبیین گوشه‌ای از ابعاد این معنا دانست. از این رو در این نوشته سعی شده است در ضمن نقد یکی از این تفاسیر (تفسیر استاد غلامرضا فیاضی)، تبیینی که به نظر می‌رسد به واقع نزدیک‌تر است ارائه شود. بدین جهت در این نوشتار با تبیین مبانی استاد فیاضی و جمع‌بندی نظریات ایشان درباره این اصل، هشت مبنا تبیین، و نقدهایی درباره آنها بیان شده است و در ضمن این نقدها بخشی از مبانی معنایی که به نظر صحیح‌تر است نیز تبیین شده است. همچنین دلیل ایشان برای نظر خود مبنی بر اعتباریت ماهیت با تبیین ویژه‌ای که دارند نیز بررسی و نقد شده و در ادامه مهم‌ترین لازمه این تبیین که به نظر می‌رسد صحیح نیست، تبیین و نقد شده است. از این رو در این نوشتار سعی شده است در ضمن ارائه نقدهایی به تبیین مذکور، مطالبی عرضه شود که محققان در حکمت متعالیه بدان وسیله بتوانند ثمره بیشتری از این مکتب فلسفی به دست آورند و به عمق هستی‌شناسی حکمت متعالیه نزدیک شوند.

تداخل واجب در ممکن یکی از نظریات نوپدیدی است که در صدد توجیه رابطه میان حق با ماسوای خویش است. اما به نظر می رسد که این دیدگاه خالی از برخی مناقشات نباشد. آیا لازمه قبول نامحدود بودن حق متعال آن است که خداوند را به وجهی عین اشیاء دیدگاه رایج در تبیین وحدت شخصی وجود یا به وجهی داخل در اشیاء بدانیم دیدگاه استاد فیاضی یا این که ترسیم سومی هم از رابطه میان حق و خلق متصور است؟ این نوشتار بر آن است تا کاستی های نظریه تداخل وجودی واجب و ممکن را نمایان ساخته، سپس به تبیین دیدگاه سومی در این میان بپردازد که به نظر می رسد دیدگاه صواب و متّخذ از تعالیم عقلانی وحی همین نگاه سوم به رابطه خالق و مخلوق خواهد بود، که در عین پذیرش عدم تناهی و غیرمقداری بودن حضرت حق تعالی، نافیِ هر گونه تداخل و عینیت میان واجب و ممکن است. در این دیدگاه مشخص می شود که چون خداوند سبحان از هر گونه حدّ و مقدار منزه است، اصلاً هیچ موطنی را (ولو به نحو نامحدود) پر و اشغال نمی کند تا لازمه اش تزاحم وجودی خداوند با اشیاء دیگر باشد. پر و خالی کردن و تزاحم وجودی میان خالق و مخلوق زمانی متصور است که حق تعالی همسنخ با مخلوقات محدود و قابل زیاده و نقصان فرض شود، در حالی که خداوند سبحان به هیچ روی همسنخ با مخلوقات نیست. لذا در این نگاه، بدون هیچ محذوری هم وجود محدود اشیاء و هم وجود مُعرّای از حد و عِد ذات اقدس اله مورد تصدیق قرار می گیرد.