آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

‫بررسي حقيقت دين و ماهيت تعاليم آن از مسائل بنيادي کلام جديد است. دين‌پژوهان در عصر حاضر، مسأله حقانيت و عدم حقانيت دين را مطرح نمي‌کنند بلکه آن را به‌صورت يک واقعيت در زندگي بشر مورد توجه قرار داده، و چيستي دين، آثار و نقش آن را در ميان انسان‌ها بررسي مي‌کنند. پژوهش حاضر تلاش کرده است با روش توصيفي تحليلي، ديدگاه علامه طباطبايي و شهيد مطهري را در اين زمينه تبيين نمايد. اين دو انديشمند بزرگ اسلامي، دين را مجموعه‌اي از حقايق و ارزش‌هاي عملي مي‌دانند که بخشي از آن را باورها و اعتقادات، و بخشي از آن را اخلاقيات و احکام عملي و فقهي تشکيل مي‌دهد. اين مجموعه فکري و عملي که از افق وحي سرچشمه گرفته است، براي تأمين سعادت حقيقي بشر از سوي خداوند صادر گرديده، و با مقتضاي فطرت و سرشت پاک انساني هم سازگاري دارد. آموزه‌هاي ديني در حوزه انديشه و روان مي‌تواند انسان را با آفريدگار هستي آشنا کند و از انحرافات فکري و عقيدتي او جلوگيري نمايد. آموزه معاد، انسان را با جهان پس از مرگ آشنا نموده و تعليمات تربيتي دين، سعادت انسان در حيات اخروي را تأمين مي‌کند. روان بشر نيز در پيوند با خدا به آرامش مي‌رسد. و اما در حوزه اخلاق، دين مي‌تواند شناخت درستي از مفاهيم اخلاقي وارزش‌هاي رفتاري ارايه نمايد، و با رشد فضايل و مکارم اخلاقي، از طغيان غرايز نفساني جلوگيري نمايد. همچنين دين مي‌تواند رابطه انسان با خود، خدا و طبيعت را تبيين کند. در حوزه اجتماعي نيز دين بر اساس نيازها و مصالح جامعه به وضع قوانين مي‌پردازد، که در اين زمينه، گستردگي فقه عملي و احکام اجتماعي اسلام بيان‌گر جامعيت و کمال اين دين مي‌باشد. علاوه بر قانون‌گذاري، دين مي‌تواند به‌عنوان ضمانت اجراي دروني احکام و قوانين به‌شمار رود. نقش دين در ايجاد همبستگي اجتماعي، و رشد تمدن و فرهنگ والاي انساني، از ديگر کارکردهاي دين است.

‫در مورد جامعيت دين سه رويکرد و روش اصلي وجود دارد، که در اين ميان، روش دين‌پژوهشي علامه، روش جمع درون و برون متون ديني است؛ بدين معنا که علاوه بر استفاده از کتاب و سنت، از قواعد فلسفي، منطقي و اصول عقليه نيز بهره جسته است. او براي اثبات جامعيت و کمال دين، به ارائه دلايل عقلي و نقلي پرداخته، و از ميان نظريات برخي مفسران، نظريه اعتدالي جامعيت دين را به اثبات رسانده، و نسبت به ردّ نظريه‌هاي حداکثري و حداقلي از جامعيت دين اهتمام ورزيده است. علامه طباطبايي به اثبات جامعيت دين در عرصه خداشناسي، نبوت و ضرورت نبوت از ديدگاه عقل و نقل نظر داشته، و در نهايت، اثبات معاد و شناخت آن را از طريق آموزه‌هاي ديني امکان‌پذير تلقي کرده است. او همچنين به اثبات جامعيت و کمال فقه از طريق تبيين احکام ثابت و متغير در قوانين همت گمارده، و معتقد است که تشخيص مصاديق قوانين و احکام متغير بر عهده ولي فقيه و متخصصان امور ديني است. از سوي ديگر، به تعاليم دين در عرصه اخلاق نظر داشته، و منشأ اخلاق را آموزه‌هاي ديني مي‌داند، و در نهايت راه تهذيب اخلاق را استمرار عمل صالح دانسته است. همچنين مرحوم علامه به بررسي آموزه‌هاي ديني در عرصه‌هاي علوم تجربي، طبيعي و انساني اشاره نموده، و معتقد است که آموزه‌هاي ديني به‌طور مستقيم، اين‌گونه از علوم را در خود نگنجانيده، بلکه در راستاي فراگيري علوم مفيدي که به‌گونه‌اي با زندگي دنيوي و اخروي بشر مرتبط است، امر به وجوب فراگيري آن‌ها نموده است. در اين راستا، آيات و روايات فراواني را مي‌توان به‌عنوان مؤيد ذکر کرد. در نتيجه هرچه در جهت هدايت و سعادت انسان و آبادي دنيا و آخرت او ضرورت دارد، در متون ديني به‌طور صريح و مستقيم و يا غيرمستقيم و با واسطه بيان شده است.

‫انسان‌شناسي، و خصوصاً فلسفه خلقت انسان، از قديمي‌ترين موضوعات فکري است که سابقه‌اي به قدمت تاريخ انديشه بشر دارد. بازگشت انسان به‌سوي خداوند پس از مرگ، رسيدن به مقام خلافت الهي در زمين، و سجده فرشتگان در برابر انسان، از موهبت‌هاي تکويني و تشريعي خداوند نسبت به انسان است؛ در حالي که خلقت او را از گل و آّب بي‌ارزشي قرار داد، و سپس از روح خود در آن دميد، و سرانجام نيز به‌سوي خدا بازمي‌گردد. راه‌هاي شناخت حقيقت انسان نيز به آيات و روايات برمي‌گردد، و بايد تنها در پرتو آن‌ها شناسايي گردد. از منظر قرآن حقيقت انسان به نفس و روح او تعلق دارد. روح که در معاني مختلف به‌کار رفته است، ماوراي بدن مادي و داراي اراده و شعور بوده، مورد امر و نهي الهي قرار گرفته و آيينه تمام‌نماي اسما و انوار الهي است. از نظر روايات، روح از عالم سماوي، معنوي و مجرد است، نه از عالم ماديات. روح يک مخلوق محدثه و از افعال خداوند بوده، که قوامش به بدن انسان است. از نظر علامه، منظور از روح و نفس همان است که هر کس در موقع سخن گفتن از آن تعبير به "من" مي‌کند و امري مجرد است. نفس داراي انواع گوناگوني شامل اماره، لوامه، ملهمه و مطمئنه مي‌باشد. ميل به کمال که به‌صورت فطري در انسان نهاده شده، تنها در قرب الهي و با عبادت، عمل صالح، تهذيب نفس، پيروي از افراد صالح، و در کل با پيروي از دين مبين حاصل مي‌شود. بر اين اساس، تنها عبادت است که انسان را به خداوند نزديک مي‌کند، و مراسم و احکام مختلف عبادي هريک درس‌هايي براي تربيت انسان است، که با آن کمال و قرب الهي را حاصل کند. در نتيجه عبوديت مايه قرب به خداست، و قرب به خدا معيار کمال است؛ از اين رو، عبوديت به کمال انسان مي‌انجامد و فلسفه خلقت انسان به‌شمار مي‌رود.

‫اين نوشتار با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي دو تن از انديش مندان مشهور و صاحب نظر در حوزه کلام و تفسير و فلسفه يعني امام فخر رازي از علماي اهل سنّت و علاّمه سيد محمّدحسين طباطبايي از عالمان شيعه را در باره عصمت انبياي الهي و ائمّه( و کيفيّت و محدوده عصمت آنان همراه با ادلّه قرآني، روايي و عقلي بررسي مي‌کند. نويسنده، مقوله عصمت را براي پيامبران الهي و ائمّه( که هدايت بشر را بر عهده دارند امري کاملاً ضروري و عقلاني وصف کرده و در غير اين صورت فلسفه بعثت انبيا را نقض غَرَض مي‌داند. تحقيق حاضردر چهار فصل ارائه شده است. وي در فصل اوّل کلياتي از موضوع مورد بحث، تاريخچه و پيشينه تحقيق در آن را مطرح کرده و بحث از عصمت درساير اديان به ويژه مسيحيت و يهوديت را نيز منعکس مي‌سازد. آن گاه به تعريف واژه گان و اصطلاحاتي مانندِ عصمت و معصوم از ديدگاه عالمان سنّي و شيعه پرداخته و برخي کتاب‌هاي هر دو گروه را که در آن از عصمت سخن گفته اند، معرّفي مي‌کند. همچنين از شخصيّت هاي بنامي که در اين زمينه مطالب مهمّي ارائه کرده‌اند به ويژه امام فخر رازي و علاّمه طباطبايي نيز اجمالاً سخن مي‌گويد. در فصل دوم مباحثي در باره عصمت انبياء با ادلّه نقلي و عقلي در زمينه دريافت، حفظ و ابلاغ وحي مطرح شده و اقسام عصمت هاي عامّه و خاصّه پيامبران الهي در قبل و بعد از بعثت آنان از ديدگاه اين دو انديش مند اسلامي بيان گرديده است. در فصل سوم مفهوم عصمت در افرادي غير از انبياي الهي همچون: حضرت مريم( و امامان(، حضرت فاطمه زهرا( و ملايک الهي واکاوي شده، و به ويژه در باره عصمت اهل بيت( از آيات بنام قرآني همچون: آيه عهد، اولي الامر و تطهير براي اثبات عصمت آنان بهره گرفته شده و پس از نظريّات تفسيري علاّمه طباطبايي و فخر رازي و مناقشه هاي آنان در اين زمينه بررسي تفسيري، روايي و عقلي گرديده و اشتراک و افتراق نظر آن ها منعکس مي‌گردد. در فصل چهارم به مهمترين شبهه هاي مربوط به عصمت، مخصوصاً شبهه معصوم نبودن برخي پيامبران الهي و توهّم گناهکار بودن آنان پاسخ داده شده و نظريّات علامه طباطبايي و امام فخر رازي در اين باره نيز مطرح گرديده است. نگارنده در پايان هر فصل يک جمع بندي از سخنان و انديشه هاي کلامي و تفسيري آن ها ارائه کرده، اتّفاق و اختلاف نظرشان را ذکر مي‌کند. وي با اشاره به نحوه استدلال عقلي و نقلي اين دو انديش مند مي‌گويد: امام فخر رازي از آن جا که معتقد به عصمت امامان( نبود، نَه تنها به شبهه هاي مربوط پاسخ نداده، بلکه خود نيز به آن ها افزوده و فضا را غبار آلود کرده است. امّا علاّمه طباطبايي با استواريِ خاصّي چه از لِحاظ نَقلي و عقلي، از عصمت امامان( به صورت مستدل دفاع کرده است.

‫در اين پايان نامه، مراحل آفرينش انسان و سير وجودي او در دنيا و عوامل قبل و بعد از زندگي دنيا از منظر علامه طباطبايي بحث و بررسي شده است. نويسنده در يک مقدمه و سه فصل ابعاد مختلف زندگي انسان را در عالم ذر، عالم دنيا، عالم برزخ و عالم قيامت از منظر اين دانشمند بزرگ و آراي کلامي وي تبيين نموده است. مقدمه اين نوشتار، به گوشه‌هايي از زندگي علامه طباطبايي و سيره علمي و ابعاد شخصيتي ايشان اختصاص يافته است. در فصل اول، ضمن بحث در مورد جسمانيت الحدوث بودن نفس انسان و روحانيت البقا بودن آن، به قدم و حدوث نفس و حرکت جوهري آن و نيز به معاني مفرداتي چون انسان، سير، عوالم وجودي عالم ذر و دلايل وجودي آن و اختلاف نظر علما در مورد وجود عالم ذر و ديدگاه علامه طباطبايي در اين زمينه پرداخته است. در همين جهت نگارنده به بحث درباره ديدگاه قرآن کريم در مورد خلقت انسان اشاره و نظريه تطور انواع را رد نموده و به مفهوم روح با نفس و ارتباط آن را با بدن تبيين کرده است و در ادامه به اثبات تجرّد نفس و تقدّم وجود نفس بر جسم و نيز به ديدگاه علامه طباطبايي در مورد جسمانيت الحدوث بودن و روحانيت البقا بودن نفس پرداخته است. در فصل دوم، به بحث درباره زندگي انسان در دنياي مادي اشاره کرده و ضمن بيان ويژگي‌هاي اين جهان و چگونگي آفرينش آن از منظر قرآن و روايات؛ به شکل‌گيري جوامع انساني، فطري بودن انسان، نقش عبادت در رشد و تکامل انسان، اسباب و علل نجات انسان و راه تقرب وي به خداوند متعال و سعادت نهايي او بيان گرديده است. فصل سوم، سير وجودي انسان پس از مرگ و عوالمي را که انسان‌ها پس از مرگ طي مي‌کنند، شرح و بررسي شده و در ادامه حيات برزخي انسان و زندگي او در جهان آخرت (معاد) و رابطه بين دنيا و آخرت تبيين گرديده و معاد جسماني و معاد روحاني و حقيقت صراط از ديدگاه علامه طباطبايي تحقيق شده است.

‫نويسنده در اين پايان‌نامه، در دو بخش نسبتِ بين دين و اخلاق و هماهنگي اين دو نهاد را با استفاده از ديدگاه هاي علامه طباطبايي بررسي کرده است. بخش اول، به طرح ديدگاه هاي مختلف در زمينه تباين دين و اخلاق و تعامل و وابستگي بين آن ها و نيز به تبيين دو ديدگاه کلي تعامل بين دين و اخلاق و عدم رابطه بين آن دو و همچنين به بيان و ترسيم ديدگاه ها و دلايل طرفين اختصاص دارد. نويسنده در اين زمينه به تبيين اين مسأله پرداخته که دين تکميل کننده اخلاق و پايه‌گذار ارزش‌هاي اخلاقي مي‌باشد و تفکيک بين دين و اخلاق امکان‌پذير نيست. بخش دوم، علاوه بر ارائه ديدگاه‌هاي علامه طباطبايي در مورد رابطه بين دين و اخلاق و معرفي اجمالي شخصيت و افکار ايشان؛ به بررسي ريشه‌هاي فطري دين و اخلاق و شباهت آن ها از منظر علامه طباطبايي اشاره نموده و اصول و دلايل فطري بودن دين و اخلاق را از ديدگاه ايشان مطرح کرده است. در ادامه، علل نياز انسان به وحي و نبوت و نيز زمينه‌هاي بروز اختلاف و مبناي شکل‌گيري قوانين، ملاک تشخيص نيازهاي بشري و مباني قوانين اجتماعي و جايگاه عقل و دين در زندگي انسان، از ديدگاه علامه طباطبايي تبيين گرديده است. نويسنده در اين مقوله، به تعريف عقل، اقسام ادراکات عقلي، موانع شکوفايي عقل و زمينه‌هاي هدايت تشريعي در زندگي انسان پرداخته و ضرورت تهذيب اخلاق و عمل صالح و تأثير آن دو را بر هدايت انسان بررسي کرده است. تلقي از اخلاق و ارزش‌هاي اخلاقي به عنوان رکني از ارکان و به عنوان اصلي از اصول کلي دين مبتني بر آيات قرآني و روايات، از ديگر مباحث مطرح شده در انتهاي پايان نامه مي‌باشد.

از آیات و روایات، جایگاه رفیع مباحث مبدأ و معاد به روشنی استفاده می شود و بعثت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) برای اتمام چنین مباحثی است. در این تحقیق، کوشیده شده است تا رویکرد خاصّ قرآنی علاّمه طباطبایی(قدس سره) درباره عالم برزخ بیان شود. این عالم بزرگ و برزخ پیمای قرن، با استفاده از نمونه های عینی برزخ، راه را به ما نشان داده تا ضمن مباحث، آیات و روایات مطرح شده از سوی او را بررسی کنیم.منبع عمده در این پژوهش از آثار علاّمه طباطبایی، تفسیر شریف المیزان است که با عنایت به کمالات بسیار بالای اخلاقی و عرفانی مؤلّف آن می تواند منبع بزرگی برای چنین مباحثی با رویکرد قرآنی باشد; چنان که استاد شهید مرتضی مطهری می گوید:تفسیر المیزان، همه اش با فکر نوشته نشد. من معتقدم که بسیاری از این مطالب از الهامات غیبی است. کمتر مشکلی در مسائل اسلامی و دینی برایم پیش آمده که کلید حلّ آن را در تفسیر المیزان پیدا نکرده باشم.در جای دیگری چنین نقل می کند: تفسیر المیزان، بهترین تفسیری است که در میان شیعه و سنّی از صدر اسلام تا به امروز نوشته شده است. در این تحقیق پس از پرداختن به کلّیات مباحث، در فصل دوم به مرگ که بستر و مقدّمه ورود به عالم برزخ است پرداخته شده که مباحثی از قبیل حکمت و حقیقت مرگ، اقسام مرگ، مقدّمات و سکرات و عوامل دخیل در آن، مرگ به صورت دریچه ای به عالم بقا، و مقایسه مرگ و خواب را دربرمی گیرد، و سرانجام از قابض الارواح سخن به میان آمده است.در فصل سوم که قسمت اصلی این نوشتار به شمار می آید، در ابتدا، مباحثی از قبیل فرق بین عالم مادّه، عالم برزخ و عالم قیامت به صورت پیش فرض مباحث بعدی مطرح شده است. پس از آن، عالم برزخ را از نگاه آیات و روایات و عقل بررسی، و ادلّه آن را بیان کرده ایم. در ادامه بحث، به فلسفه وجود برزخ و پس از به ویژگی های آن پرداخته شده است. به جهت این که در عالم برزخ، روح باقی می ماند و بدن مادّی از بین می رود، به مباحث مربوط به روح و چگونگی ارتباط آن با بدن از دیدگاه آیات و روایات پرداخته ایم. در مبحث آخر به تجسّم اعمال، تجسّم اوصاف و تجسّم اخلاق در برزخ پرداخته ایم که به نظر میرسد این قسمت، نتیجه عینی کارکرد عالم برزخ باشد.

چکیده معنا شناسی به بررسی معنا و مفهوم نشانه های مختلف می پردازد. یکی از انواع مختلف معنا شناسی که در تحلیل آیات قرآن می‌توان به کار گرفت، معنا شناسی شناختی است. معنا شناسی شناختی به شاخه های متعدد تقسیم شده که یکی از آن ها را می توان طرح های تصوری نام برد که باعث فهم بهتر قرآن می گردد. مقاله ی حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد قرآنی، به بررسی طرح های تصوری معنا شناسی شناختی در واژگان قرآن کریم پرداخته و در انتها به این نتیجه دست می یابد که: در قرآن کریم خداوند از روش های گوناگونی برای بیان آیات استفاده کرده است تا بتواند منظور خود را بهتر و راحت تر به انسان ها بفهماند و انسان ها مشکلی در دریافت معنا و مفهوم آیات نداشته و به دنبال بهانه ای برای دوری کردن از قرآن و آموزه های اسلامی نباشند. یکی از این روش ها، طرح های تصوری است که خداوند مفاهیم آیات قرآن را برای مخلوقات به تصویر می کشد. طرح های تصوری معنا شناسی شناختی، به سه نوع حجمی، حرکتی و قدرتی تقسیم شده و پدیده های جهان هستی را این گونه قابل لمس و متصور می کنند.

تصویرپردازی منطبق بر داده ­پردازی معنائی، از جمله مسائلی است که در قرآن کریم مورد توجه قرار گرفته است؛ چرا که اگر مردم با کلام و محتوائی فاقدِ تصویر مواجه می شدند، که فقط ذهن و عقل آنان را مخاطب می ­ساخت، این کلام نمی­ توانست چندان اثرگذار باشد، ولی از راه تصویرگری و پردازشِ خلاقانۀ مضامین والای انسانی است که قرآن کریم محتواهای نورانی خود را رَختی از عناصر تأثیرگذار بدیعی و بیانی پوشانده و از رهگذر این آفرینش ­های هنری، معنی و مفهوم مورد نظر را برای مخاطب به وجهی نیکو جلوه ­گر می­ سازد. در پژوهش حاضر سعی بر آن است که با تکیه بر روشی توصیفی ـ تحلیلی به بررسی جلوه­ های تصویرگری هنری در سوره ­ی مبارکه­ ی اعراف پرداخته و از گوشه­ هائی از وجوه زیبایی­ شناختیِ بیانِ قرآنی در این سوره­ ی مبارکه پرده برداشته شود و به پاسخ این سؤال دست یابیم که خداوند حکیم در سورۀ اعراف چگونه از شگردها و فنون تصویرگری بهره جسته و نقشه­ ی راه این سوره­ ی مبارکه برای بیان هنری صحنه­ های اثرگذار چیست؟ نتایج حاکی از آن است که تشبیهات در این سوره با هدف توصیف حال مشرکان، لغوپردازان و معارضان قرآن کریم است. اسلوب استعاره با اهدافی از جمله تهکم، استهزاء، تمثیل حال معاندان و... بیان شده است. وجود اسلوب مجاز و تخطی از حقیقتِ پاره­ای از معانی بر اساس اقتضاءاتِ بافتی و معنائی در این سورۀ مبارکه نیز باعث رونق و زیبایی آیات آن شده است. به­ طور کلی در این سورۀ مبارکه از تصویرپردازی به ­عنوان ابزاری قدرتمند برای تثبیت معانی و ملموس ­نمودن آن­ها در پیش چشمان مخاطب استفاده شده است.