آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

---

---

---

---

‫شناخت انسان و رازهاي نهفته در آن، دانشمندان فراواني را به خود مشغول کرده که حاصل آن به وجود آمدن علوم مختلف است. فلاسفه نيز اعم از مسلمان و غير مسلمان، تلاشهاي فراواني براي شناخت انسان کردهاند. تحقيق حاضر در چهار بخش، به اين مسئله از ديدگاه فخررازي و علامه طباطبايي پرداخته است. فخررازي در مورد انسان سه نظريه عمده و قابل توجه ارائه کرده است که عبارتاند از: 1. انسان مخلوق و مُحدَث و مسبوق به عدم است؛ 2. انسان موجودي دو بعدي و دو ساحتي است؛ 3. خلقت انسان حکيمانه و مدبرانه و غايتمند است و هدف خداوند از خلقت انسان، هدايت و ايصال به کمال از طريق معرفت و طاعت است. در نظر فخررازي، انسان تنها موجودي است که آگاهانه و از روي اراده، به عبادت خداوند و اطاعت از او ميپردازد. وي در اين بحث بر خلاف اکثر متکلمان و مفسران، قائل به برتري انسان نسبت به ملائکه نيست و تنها انبياي الهي را برتر از ملائکه ميداند. فخررازي همانند ساير متکلمان اشعري که نظريه جبر را ميپذيرند، معتقد است که مطلق بودن قدرت و اراده الهي اقتضا ميکند که هيچ فاعلي در فعل خود مستقل نباشد. از نظر او فاعليت و فعل عبد، با قضا و قدر الهي محقق ميشود. علامه طباطبايي با توجه به مباني فلسفي خود، انسان را موجودي ميداند که در تعريف آن بايد ابعاد مادي، روحي و عقلاني او را در نظر گرفت. البته علامه بر اين مطلب تأکيد دارد که حقيقت انسان همان روح اوست که بقاي ابدي دارد؛ ولي اين تفسير را به معناي نفي جنبه جسماني و مادي انسان نميداند. او اين دو را دو حقيقت متمايز نميشمارد؛ بلکه بدن را از شئون و مراتب نفس تلقي ميکند. از نظر علامه، انسان هم از حيث نوع خلقت، هم از نظر قدرت نطق و تفکر و عقل، و هم ازجهت توانايي کسب تجربه و قدرت بيان و تکلم و داشتن اراده، بر ساير موجودات برتري و شرافت دارد. علامه اصل اختيار انسان را امري عقلي، وجداني و بديهي ميشمارد و قول به جبر را مخالف برهان وآموزههاي ديني و مبطل تکليف و مسئوليت انسان در حيات فردي و اجتماعي ميداند.

‫علامه طباطبايي? در هر يک از مباحث فلسفه حکمت متعاليه شامل اصالت وجود، امکان، عليت، حرکت جوهري و ... داراي مباني فلسفي بوده که اين پژوهش در صدد بررسي تأثير اين مباني بر تفسير الميزان است. نويسنده در مفهومشناسي، به مفهوم تفسير، تأويل، محکم و متشابه پرداخته و ذيل مبادي بحث، وجود لايههاي متعدد از فهم قرآن و تعاضد عقل و نقل در فهم آموزههاي وحياني را بيان نموده است. سپس به سه روش تفسير قرآن، يعني تفسير به رأي، تفسير نقلي و تفسير عقلي پرداخته و پس از تبيين تفسير عقلي، ادله موافقان تفسير عقلي و نقد مخالفان را بيان کرده و به مباني علامه ? در الميزان پرداخته است. پس از آن، به تأثير مباني فلسفي علامه? در الميزان پرداخته است و براي تشريح مباني فلسفي ايشان، مباني حکمت صدرايي را بيان نموده است که مباني فلسفي علامه? چکيده فلسفه صدرايي است. اين مباني عبارتاند از: اصالت وجود، امکان، عليت، حرکت جوهري، نفس و خداشناسي. نويسنده در هر يک از مباني، پس از بررسي مبنا، شواهد قرآني يا تفسيري را در رابطه با مبناي مطرح شده بيان داشته است. البته با توجه به تعدد مباني و فراواني آيات قرآن، امکان بررسي تأثير هرکدام از مباني بر تفسير تمامي آيات وجود ندارد و تنها شواهدي براي تأثير مباني در تفسير آيات در الميزان ارائه شده است. شايد بتوان گفت که تأثير اين مباني بر الميزان، يکي از علل ممتاز بودن اين تفسير در ميان ساير کتب تفسيري عصر حاضر است. علامه? بسياري از شبهات را که نسبت به برخي از آيات مطرح بوده، در ضمن تفسير آيات، پاسخ داده است. همچنين تأثير مباني فلسفي حکمت متعاليه در تفسير برخي آيات، موجب بيان معاني بديع، شگرف و دقيقي در الميزان شده است. در مباحث مربوط به الهيات بالمعني الاخص، علامه? با بهرهگيري از اين مباني، توانسته آيات مربوط به شناخت خدا را به خوبي تبيين کند. ميتوان نتيجه گرفت که مباني فلسفي علامه? تأثير قابل توجهي در بهرهگيري از تفسير آيات وحي داشته است.

---

---

‫در تفکر و انديشه بشر سه کانون مهم وجود دارد که عبارتاند از: خدا، جهان و انسان. وجود پرسشهاي مهم مطرح شده در باره اين سه محور اساسي و يافتن پاسخهاي مناسب آن، از دغدغههاي انسان در طول تاريخ بوده است. از اين ميان، شناخت انسان از اهميت ويژهاي برخوردار است. در برخي از انديشهها، انسان در جايگاهي قرار گرفته است که هيچ موجودي کاملتر و بالاتر از او قابل فرض نبوده است و در برخي رويکردهاي واقعنگر با عنايت به وجود ضعفهاي مختلف در ابعاد معرفتي و غير معرفتي انسان، ارزشها و تواناييهاي انسان محدود تلقي شده است و نيازمند هدايت است. بنابراين، به خاطراهميت شناخت، اين پژوهش در سه فصل به مقايسه و تبيين دو نوع رويکرد مهم، يعني رويکرد اسلامي و رويکرد مدرن نسبت به انسان پرداخته است. در آغاز پس از بيان اهميت شناحت انسان و انواع انسان شناسي، ديدگاه اومانيستي در مورد انسان ارائه شده است. انسان در اومانيسم، مدار و محور هم? ارزشها و ارزش گذاريها قرار گرفته است و امور ديگر بيرون از انسان ( مانند دين و سنتهاي ديگر)، در خدمت انسان قرار دارد. عقلگرايي افراطي و اعتقاد به استقلال خرد آدمي در شناخت خود، هستي و کمال خويش، علمگرايي با تکيه بر علوم تجربي، آزادي نامحدود انسان در هم? زمينهها، تساهل و تسامح نسبت به هر عقيده و آيين، و سکولاريسم، از مؤلفهها و پيامدهاي اومانيسم است. در ادامه، ديدگاه علامه طباطبايي در مورد انسان بيان شده است. انسان شناسي در ديدگاه علامه با الهام از دين و اتکا بر توحيد و مالکيت مطلق الهي شکل گرفته است. انسان از منظر علامه، حقيقتي دو بعدي متشکل از روح و جسم و نوعي مستقل از ساير انواع است. انسان داراي عقل، اختيار و فطرت الهي است. علامه اذعان دارد که عقل انسان به تنهايي در تدوين و شناخت ارزشها ناتوان است و خداوند با هدايت تکويني و تشريعي او را هدايت کرده است. از نظر علامه محوريت انسان به جاي مرکزيت خداوند مطرود بوده و آزادي عنان گسيخته و نامحدود مورد نظر اومانيستها در اسلام جايي ندارد.

‫از جمله مسائلي که در اديان الهي و به خصوص در دين اسلام در زمينه خداشناسي مطرح بوده و تبيين‌هاي متفاوتي از سوي نحله‌هاي مختلف در باب حقيقت آن ارائه‌شده، مسئله قضا و قدر است. اين مسئله از پيچيده‌ترين مسائل الهيات به شمار مي‌رود و محور اصلي پيچيدگي آن را رابطه قضا و قدر با اختيار انسان در فعاليت‌هاي اختياري انسان تشکيل مي‌دهد. اين پژوهش در چهار فصل، ديدگاه علامه طباطبايي? را در اين موضوع بررسي کرده و با بهره‌گيري از روش توصيفي و تحليلي، به تبيين حقيقت آن پرداخته است. در انديشه علامه طباطبايي?، نظام عالم، مقتضاي قضا و قدر الهي و از سوي ديگر، قضا و قدر، ابزار و مجاري توحيد افعالي است. علامه طباطبايي? مسئله قضا و قدر را بر اساس نظام احسن، طرح و تبيين کرده است. بر اين اساس، اصل اصيل در هر چيز، وجود و هستي او بوده و ماهيت آن، اعتباري و پنداري است. در دار هستي فقط يک موجود هست و آن علت ( خداوند ) است و معلول، شأني از شئون و آيتي از آيات علت است. منظور از قضاي الهي اين است که خداوند پس از فراهم شدن مقدمات و اسباب و شرايط يک پديده، آن را به مرحله نهايي و حتمي ميرساند. قضاي الهي دو قسم است: يکي در عالم غيب واقع شده و دگرگوني ندارد و ديگر در دنيا واقع ميشود که گاهي با دعا، صدقه و... تغيير مييابد. قدر تفصيل قضاي الهي است که اجمال دارد. نظام عالم مقتضاي قضا و قدر الهي بوده و قضا و قدر، ابزار و مجاري توحيد افعالي است. تمام موجودات عالم به سبب طراحي وتقدير ذات اقدس الهي بر اساس نظام احسن علمي، به اندازههاي معين به وجود آمدهاند. فيض خداوند مطلق و نامحدود است و منشأ اختلاف انواع و افراد، اختلاف قابليتهاست. انسان آن چيزي است که خودش بخواهد باشد و سرنوشت او در دست خود اوست. شُرور نه بالذات و نه بالعرض داخل در قضاي الهي نيستند. دعا يکي از مظاهر قضا و قدر الهي است که ميتواند در سرنوشت موثر باشد يا جلوي قضا و قدر را بگيرد. در عين حال، يکي از راهکارهاي عوام فريبي نوع حکام جور، توسل به قضا و قدر بوده است. مأيوس نشدن، شجاعت، توکل، رضا و تسليم، به عنوان آثار اعتقاد به قضا و قدر شمرده شده‌اند.