آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

---

---

‫رساله حاضر در جستجوی یافتن پاسخ به این مسئله اصلی یعنی شاخصه‌های انسان سالم از دیدگاه روان‌شناسی و قرآن (با تأکید بر دیدگاه فرانکل و علامه طباطبایی«ره») با هدف تعیین میزان هم‌گرایی و واگرایی دو دیدگاه در پنج بخش تنظیم گردیده است.در این پژوهش پس از تبیین واژه‌های کلیدی مربوطه در دو حوزه‌ی قرآن و روان‌شناسی و سپس معرفی مهم‌ترین مکاتب روان‌شناسی (با توجه به سیر تطورّ و تکامل آنها در موضوع شخصیت سالم) و همچنین معرفی اجمالی قرآن، بستر ورود به مباحث اصلی رساله فراهم شده است.آنگاه با بررسی تفصیلی نظریه‌ی معنادرمانی ویکتور فرانکل و تبیین بنیادهای فلسفی و روان‌شناسی وی و تنظیم فهرستی از ویژگیهای انسان سالم به این نتیجه رسیدیم که محور اصلی سلامت در این نظریه معناجویی بوده و بنابراین انسان سالم، انسانی است که از طریق یافتن معنا در هر موقعیت از زندگی، خود را به معنای غایی متصل می‌سازد. در بررسی دیدگاه قرآنی، پس از تبیین دقیق مفهوم سلامت و مرض از منظر قرآن و معرفی برخی از امراض روحانی، ویژگیهای انسان سالم را در سه محور نگرش‌ها (نظام اعتقادات و باورها)، گرایش‌ها (مجموعه تعلّقات قلبی، حبّ و بغض‌ها، ترس و امیدها)، و کنش‌ها (مجموعه رفتارهای سالم) تنظیم کرده و نهایتاً دو عنصر اساسی ایمان راسخ و عمل صالح به عنوان شاخصه‌های انسان سالم معرفی گردیدند. آنگاه در واپسین بخش رساله و در مقایسه‌ی دو دیدگاه، موارد همپوشی و سپس تفاوتها و کاستی‌های نظریه‌ی فرانکل نسبت به دیدگاه قرآنی در زمینه‌ی ماهیت انسان، نیازها، توانائیها، مفهوم سلامت و مرض و شاخصه‌های انسان سالم مورد بحث قرار گرفت.نظریه‌پردازی در زمینه‌ی شخصیت سالم بدون توجه صحیح به مبدأ و مقصد متعالی آن، عدم درک صحیح از پدیده‌ی روح و تجرد آن، محدود نمودن سلامت و شاخصه‌های آن در قالب تنگ دنیای مادّی (علیرغم توجه اکید به بعد روحانی انسان) و توجه به نقش دین در چرایی زندگی بی‌هیچ تأثیر در چگونگی زندگی از برجسته‌ترین کاستی‌های دیدگاه ویکتور فرانکل شناخته شد. مفاهم کلیدی: انسان سالم.سلامت روان.علامه طباطبایی«ره».ویکتور فرانکل.قرآن.روان‌شناسی.شخصیت.

---

‫پژوهش حاضر به تشريح اوصاف مهم نفس از ديدگاه فلسفي علامه طباطبايي مي‌پردازد و روحانيت و تجرد نفس، قديم بودن يا حادث بودن نفس، ارتباط نفس با بدن و معاني مختلف روح و نفس از منظر ايشان و چند فيلسوف ديگر را بررسي مي‌کند. نگارنده در پنج فصل ابعاد مختلف موضوع تحقيق را سازماندهي وارائه داده است. فصل اول به کليات تحقيق و تاريخچه نفس و معاني نفس و روح از لحاظ لغوي، اصطلاحي و قرآني اختصاص دارد. نويسنده در فصل دوم ضمن تعريف نفس، به اثبات وجود آن با استفاده از دليل‌هاي عقلي مبادرت ورزيده است. وي در اين زمينه ادله‌اي متعدد از قول فلاسفه مهم مسلمان به ويژه علامه طباطبايي را باز مي‌گويد. او در فصل سوم به اثبات تجرد نفس پرداخته و توضيح مي‌دهد که نفس، يک حقيقت مجرد و جدا از بدن مادي است، ولي با آن ارتباط وثيقي دارد. در فصل چهارم به حدوث يا قدم نفس و تحليل اين مسأله مي‌پردازد که در صورت حدوث نفس، حادث بودن آن روحاني است يا جسماني؟ که نگارنده با اشاره به اختلاف نظر فيلسوفان در اين موضوع، ديدگاه‌هاي افلاطون مبني بر قديم بودن نفس، ابن سينا مبني بر حادث بودن نفس و حدوث روحاني آن و ملاصدرا مبني بر حدوث جسماني و بقاي روحاني نفس را که اين ديدگاه مورد قبول علامه طباطبايي نيز هست، تجزيه و تحليل کرده است. نويسنده در فصل پنجم و پاياني از نوشتار خويش به ارتباط نفس با بدن پرداخته و آراي فلاسفه مختلف از جمله: افلاطون، ارسطو، ملاصدرا و علامه طباطبايي را در اين باره منعکس ساخته و انواع ارتباط نفس با بدن و مراتب نفس نسبت به بدن (مراتب عاليه نفس ونازله بدن) و مستقل و مرتبط بودن نفس و بدن از منظر علامه را شرح مي‌دهد.

‫مسأله شناخت يکي از مهم‌ترين و چالش بر‌انگيزترين مقوله‌ها در حوزه علوم انساني به‌شمار مي‌رود، که از ديرباز مورد توجه انديشمندان و متفکران قرار گرفته، و نظريات مختلفي راجع به آن ارايه گرديده است. يکي از علل اختلاف نظر در مسأله شناخت، اختلاف صاحب‌نظران در ابزار و منابع آن است، که براي رسيدن به حقيقت، ابتدا بايد ابزار و منابع شناخت مورد بررسي قرار گيرد تا شناخت صحيح و دقيق حاصل گردد. اين رساله ابزار و منابع شناخت از نظر علامه طباطبايي و شاگردان ايشان را با انگيزه تبيين نظريات آنان و دست‌يابي به اختلافات و اشتراکات ديدگاه‌هاي آنان، با استفاده از روش کتابخانه‌اي مورد بررسي قرار داده است. تحقيق پيرامون زمينه‌هاي تاريخي شکل‌گيري مباحث علم و معرفت، و ابزار و منابع آن، مي‌تواند رويکردها و ديدگاه‌هاي متفاوت درباره تعريف علم، و ماهيت و انواع آن را آشکار نمايد. ديدگاه عقليون و حسيون درباره ابزار سه‌گانه شناخت که شامل عقل، حس و تزکيه نفس مي‌شود، از جمله ديدگاه‌هاي مهمي است که در اين زمينه قابل طرح است. از نظر علامه طباطبايي نيز اصلي‌ترين "ابزار شناخت" حس، عقل و تزکيه نفس بوده، و عمده‌ترين "منابع شناخت" طبيعت، عقل، دل، وحي و تاريخ است. علامه طباطبايي در تعريف علم با برخي از شاگردان خود از جمله استاد مصباح يزدي اتفاق نظر ندارد، و حتي شاگردان او در تعريف علم با هم اختلاف نظر دارند. از نظر علامه طباطبايي و شاگردان ايشان حس و تزکيه و تهذيب نفس هيچ کدام به‌تنهايي نمي‌تواند حقايق هستي را به ما نشان دهد، و گرچه حس و عقل ايزارهاي مهم شناخت محسوب مي‌شوند، اما ابزار کافي و تام نيست؛ تزکيه نفس نيز نقش مهمي در معرفت و آگاهي انسان دارد. شاگردان علامه طباطبايي در نحوه تقسيم‌بندي ابزارهاي معرفت اختلافات جزيي دارند. اما علامه و شاگردان او در منابع شناخت اتفاق نظر دارند.

‫بر اساس آموزه‌هاي اسلامي، آفرينش نخستين انسان از خاک بوده، و انسان‌هاي بعدي از نسل او هستند. هدف از آفرينش نوع انسان نيز تحقق عبوديت و تحصيل معرفت در راستاي تکامل بوده، و نوع انسان از چنان ظرفيتي براي تکامل برخوردار است که مي‌تواند جايگاه خلافت الهي را کسب کند. حقيقت وجود انساني، ترکيبي از روح و جسم است؛ و هرچند اصالت با روح است، اما بدن هم مانند ساير موجودات تسبيح‌گوي خداوند بوده و مسئول است. مهم‌ترين ويژگي انسان قوه عاقله است، که معيار تشخيص حق و باطل، و خطاناپذير مي‌باشد. انسان از روي آگاهي عمل مي‌کند، پس از اختيار نيز برخوردار است که البته مطلق نيست. ويژگي ديگر او فطرت است که اگر تقويت شود موجب تکاملش مي‌شود. و بالاخره انسان به‌دليل تفاوت‌هاي طبيعي و نيازهاي متعدد، موجودي اجتماعي است که با تلاش براي استخدام همه موجودات از جمله هم‌نوعان خود، عدالت و به دنبال آن علوم اعتباري را ايجاد مي‌نمايد. گرايش او به استخدام ديگران با انضمام تفاوت‌هاي طبيعي و ادراکي ميان انسان‌ها، اختلاف را در محيط اجتماعي دامن مي‌زند، که تنها راه‌حل آن اجراي قوانين ديني از دو راه اجبار يا تربيت صحيح مي‌باشد. انسان همواره با دستورات الهي و حوادث طبيعي و اجتماعي، مورد امتحان قرار مي‌گيرد، تا از طريق به فعليت رساندن استعدادهاي خود سعادت‌مند شود. اگر انسان در راستاي هدف آفرينش عمل نمايد عملش حق، و خودش هدايت يافته است، و الا عملش باطل، و خود نيز گمراه است. پايان حضور دنيايي انسان، اجل نام دارد، که اگر پس از کسب تمام شايستگي‌ها و پايان مهلت امتحان باشد، "مسمي" و در صورتي که فرد مجبور به ترک دنيا شود "عارضي" ناميده مي‌شود. به هر حال، انسان با مرگ به‌سوي پروردگار مبعوث شده و با بازگشت دوباره به بدن جاودانه خواهد شد، که يا در نعمت و سعادت است و يا در عذاب و شقاوت.

‫اين پژوهش با روش تحليلي توصيفي به بررسي ديدگاه علامه طباطبايي درباره فرق مختلف اسلامي پرداخته است. علامه طباطبايي منشأ پيدايش اهل سنت را نتيجه جريان سقيفه بني‌ساعده دانسته، که اساس آن بر مسأله مصلحت‌گرايي و امکان تغيير احکام استوار است. نتيجه اين اقدام و رويکرد، دخالت دستگاه خلافت در احکام و تنزل و تغيير دين و معارف الهي، به سطح قوانين مادي و اجتماعي، تغيير حکومت انتصابي به خلافت انتخابي به اقتضاي مصلحت، و از دست دادن سه منبع مهم سنت، عقل و کشف باطني بوده است. علامه طباطبايي در بررسي ساير مذاهب اهل سنت، به شيوه علمي و تنها در محدوده انديشه و عقايد آن‌ها اکتفا کرده است. علامه در آثار خود، به‌خوبي عقايد و انديشه‌هاي گروه‌هاي مختلف اهل سنت از قبيل خوارج، اهل حديث، کراميه، معتزله، اشاعره و وهابيت را تشريح و تبيين نموده، و با دلايل روشن ايرادات و انحرافات اعتقادي آنان را تبيين کرده است. او در رابطه با مذاهب شيعي، شيعيان اثني‌عشري را به‌عنوان بدنه اصلي جامعه اسلامي تلقي نموده، و بقيه مذاهب شيعي را از فروعات و شاخه‌هاي آن برشمرده، که به‌مرور زمان از اصل خود جدا شده‌اند. علامه در بررسي‌هاي خود، به سير پيدايش و تحولات برخي انديشه‌هاي فرق شيعي مانند کيسانيه، اسماعيليه، زنديه، شيخيه و علي‌اللهي پرداخته، و رابطه تشيع را با ديگر جريانات و مذاهب از جمله تصوف، معتزله و اهل سنت نيز تبيين نموده است. او پيرامون اعتقادات شيعيان اثني‌عشري، به‌ويژه در زمينه خداشناسي، معادشناسي، امامت، راهنماشناسي، انديشه‌هاي فقهي و شخصيت‌هاي علمي، مباحث ارزنده‌اي را ارايه کرده، و در زمينه امامت به تفصيل سخن گفته است. وي همچنين مسأله تقريب مذاهب اسلامي را يک ضرورت دانسته، و محور اصلي تقريب را نيز رفع و زدودن عوامل تفرقه و پراکندگي ميان مذاهب مي‌داند.

‫اين نوشتار با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي دو تن از انديش مندان مشهور و صاحب نظر در حوزه کلام و تفسير و فلسفه يعني امام فخر رازي از علماي اهل سنّت و علاّمه سيد محمّدحسين طباطبايي از عالمان شيعه را در باره عصمت انبياي الهي و ائمّه( و کيفيّت و محدوده عصمت آنان همراه با ادلّه قرآني، روايي و عقلي بررسي مي‌کند. نويسنده، مقوله عصمت را براي پيامبران الهي و ائمّه( که هدايت بشر را بر عهده دارند امري کاملاً ضروري و عقلاني وصف کرده و در غير اين صورت فلسفه بعثت انبيا را نقض غَرَض مي‌داند. تحقيق حاضردر چهار فصل ارائه شده است. وي در فصل اوّل کلياتي از موضوع مورد بحث، تاريخچه و پيشينه تحقيق در آن را مطرح کرده و بحث از عصمت درساير اديان به ويژه مسيحيت و يهوديت را نيز منعکس مي‌سازد. آن گاه به تعريف واژه گان و اصطلاحاتي مانندِ عصمت و معصوم از ديدگاه عالمان سنّي و شيعه پرداخته و برخي کتاب‌هاي هر دو گروه را که در آن از عصمت سخن گفته اند، معرّفي مي‌کند. همچنين از شخصيّت هاي بنامي که در اين زمينه مطالب مهمّي ارائه کرده‌اند به ويژه امام فخر رازي و علاّمه طباطبايي نيز اجمالاً سخن مي‌گويد. در فصل دوم مباحثي در باره عصمت انبياء با ادلّه نقلي و عقلي در زمينه دريافت، حفظ و ابلاغ وحي مطرح شده و اقسام عصمت هاي عامّه و خاصّه پيامبران الهي در قبل و بعد از بعثت آنان از ديدگاه اين دو انديش مند اسلامي بيان گرديده است. در فصل سوم مفهوم عصمت در افرادي غير از انبياي الهي همچون: حضرت مريم( و امامان(، حضرت فاطمه زهرا( و ملايک الهي واکاوي شده، و به ويژه در باره عصمت اهل بيت( از آيات بنام قرآني همچون: آيه عهد، اولي الامر و تطهير براي اثبات عصمت آنان بهره گرفته شده و پس از نظريّات تفسيري علاّمه طباطبايي و فخر رازي و مناقشه هاي آنان در اين زمينه بررسي تفسيري، روايي و عقلي گرديده و اشتراک و افتراق نظر آن ها منعکس مي‌گردد. در فصل چهارم به مهمترين شبهه هاي مربوط به عصمت، مخصوصاً شبهه معصوم نبودن برخي پيامبران الهي و توهّم گناهکار بودن آنان پاسخ داده شده و نظريّات علامه طباطبايي و امام فخر رازي در اين باره نيز مطرح گرديده است. نگارنده در پايان هر فصل يک جمع بندي از سخنان و انديشه هاي کلامي و تفسيري آن ها ارائه کرده، اتّفاق و اختلاف نظرشان را ذکر مي‌کند. وي با اشاره به نحوه استدلال عقلي و نقلي اين دو انديش مند مي‌گويد: امام فخر رازي از آن جا که معتقد به عصمت امامان( نبود، نَه تنها به شبهه هاي مربوط پاسخ نداده، بلکه خود نيز به آن ها افزوده و فضا را غبار آلود کرده است. امّا علاّمه طباطبايي با استواريِ خاصّي چه از لِحاظ نَقلي و عقلي، از عصمت امامان( به صورت مستدل دفاع کرده است.

‫اين نوشتار به تبيين نسبت بين امامت و رهبري جامعه در آموزه‌هاي اسلامي از ديدگاه علامه طباطبايي مي‌پردازد. نويسنده کوشيده ابعاد مختلف امامت، ويژگي‌هاي امام، قلمرو امامت، ضرورت امامت و رهبري و نسبت بين حکومت، ولايت، امامت و رهبري را از مجموع ديدگاه هاي سياسي و اجتماعي علامه طباطبايي تبيين کند. وي در شش فصل اين مباحث را پي مي‌گيرد. در فصل اول نخست کلياتي از مفهوم امامت در لغت و اصطلاح شيعه اماميه، اهل سنت و ديدگاه علامه طباطبايي ارائه کرده و سپس معناي ولايت، خلافت و حکومت در لغت و اصطلاح علم کلام، علم عرفان، قرآن و نظريات علامه طباطبايي را شرح مي‌دهد. وي در فصل دوم ضرورت امامت و رهبري در جامعه اسلامي و نياز جامعه به رهبر و امام را از ديدگاه علامه طباطبايي، آيت الله سبحاني و آيت الله مصباح يزدي بررسيده و استدلال قرآن و روايات در مقوله ضرورت رهبري ديني، پاسخ به شبهه ها، لزوم رهبري الهي و ديني و ضرورت وجود امام پس از پيامبر اسلام( به عنوان حافظ سنت آن حضرت را از منظر علامه طباطبايي بررسي مي‌کند. در فصل سوم قلمرو امامت از جنبه اجتماعي و رهبري سياسي و همچنين از لحاظ تکويني، تشريعي و الگوي اخلاقي، هدايت باطني و حق سرپرستي بر مردم توضيح داده شده است. در فصل چهارم ويژگي‌هاي امامت و رهبري، مانند عصمت امام، ادلّه ضرروت عصمت براي امام، علم بي‌کران امام علي(، افضليّت، شجاعت، عدالت، سخاوت، اخلاص، آگاهي از سياست و زمان، اخلاق متعالي، صبر و... از ديدگاه علامه طباطبايي بيان مي‌گردد. نگارنده در فصل پنجم مبحث انتخاب يا انتصاب امام معصوم راواکاوي کرده و ضمن تضعيف و دليل هاي اهل سنت مبني بر انتخاب امام و تقويت کردن ادله شيعه اماميه مبتني بر انتصاب الهي امام، ديدگاه علامه طباطبايي را نيز در اين زمينه منعکس مي‌سازد. فصل ششم به شأن و جايگاه امام معصوم( به عنوان حاکم جامعه اسلامي اختصاص دارد و نويسنده به همين مناسبت، جايگاه اجتماع و حکومت در اسلام، منشأ حکومت و حاکميت، انواع حکومت‌ها، ويژگي‌هاي حکومت اسلامي و حاکمان اسلامي، اصول حاکم بر حکومت اسلامي، قوانين حکومت اسلامي و نقش مردم در حکومت اسلامي را از منظر علامه طباطبايي ذکر مي‌کند.