آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

توحيد اصلي‌ترين و مهم‌ترين رکن هندسه معرفتي قرآن، و آموزش توحيد از محوري‌ترين مسائل تربيتي است که قرآن بدان توجه کرده و براي دستيابي به آن از روش‌هايي بهره برده است که مي‌توان با بررسي آيات، آنها را کشف و استخراج نمود. روش آموزش توحيد در قرآن، مبتني بر پيش‌فرض‌هايي است که اين مقاله درصدد است آنها را با تأکيد بر انديشه‌هاي کلامي و تفسيري علامه مصباح يزدي تبيين نمايد تا در پژوهش‌هاي مربوط به روش آموزش توحيد در قرآن مدنظر واقع شود. روش اين تحقيق توصيفي‌ ـ تحليلي با بهره‌گيري از منابع کتابخانه‌اي است. يافته‌هاي تحقيق نشان مي‌دهد اين مباني در ساحت‌هاي پنجگانه معرفت‌شناختي،‌ هستي‌شناختي،‌ انسان‌شناختي، ارزش‌شناختي و قرآن‌شناختي قابل شناخت و مهم‌ترين آنها عبارت است از: مراتب، نصاب و اقسام بودن توحيد؛ هماهنگي روش‌ آموزش توحيد در قرآن با قوانين هستي‌شناسانه؛ ارزش مراتب توحيد؛ هماهنگي روش آموزش توحيد در قرآن با فطرت انسان؛ امکان شناخت توحيد؛ انواع و مراتب شناخت توحيد؛ و روشمندي آموزش‌ توحيد در قرآن.

ازجمله تأثيرگذارترين مسائل در راه دستيابي به علوم انساني اسلامي، نحوه مواجهه با علوم غربي است. حل اين مسئله تأثير مستقيمي بر ميزان بهره‌مندي از اين علوم خواهد گذاشت. در اين‌باره نظريات متفاوتي مطرح است؛ از روشنفکران سکولار گرفته که علم و فناوري غربي را تنها راه پيشرفت تلقي مي‌کنند، تا برخي پژوهشگران ديني که قائل‌اند در علم و تمدن غربي هيچ برگ زريني يافت نمي‌شود که قابل استفاده باشد. هدف اين پژوهش آن است که نحوه مواجهه با علوم غربي را در ديدگاه علامه مصباح يزدي واکاوي کرده، براساس آن ميزان بهره‌مندي از اين علوم را بررسي نمايد. روش پژوهش «توصيفي» و از نوع «تحليل اسنادي» است. از منظر آيت‌‌الله مصباح يزدي، در مواجهه با علوم غربي آسيب‌هايي وجود داشته که بايد از آنها برحذر بود. نحوه مواجهه صحيح، «غرب‌پژوهي» است و بايد در اين زمينه نقد و گزينش کرد. اما به عللي ميزان بهره‌مندي از اين علوم در بيشتر ساحت‌ها حداقلي است، به‌ويژه مباني و پيش‌فرض‌ها، روش‌شناسي عقلي و نقلي و جنبه هنجاري علوم انساني. اما بهره‌مندي از علوم پايه، علوم تجربي و روش‌شناسي تجربي مي‌تواند حداکثري باشد. در انديشه آيت‌الله مصباح يزدي، علوم غربي في‌الجمله قابل استفاده است، ولي ميزان بهره‌مندي از آنها در ساحت‌هاي گوناگون، يکسان نيست.

تفاوت ارزش‌هاي اخلاقي و حقوقي در اين است که ارزش‌هاي حقوقي ضامن اجراي حکومتی دارند و اگر حق کسي پايمال شود، دستگاه‌هاي حکومتي موظف به پيگيري آن‌ مي‌باشد. افزون بر اين، دستگاه‌های مزبور براي تشويق کساني که حقوق ديگران را رعايت مي‌کنند و ارزش‌هاي حقوقي را محترم مي‌شمارند، پاداش‌هايي در نظر مي‌گيرند، اما در ارزش‌هاي اخلاقي چنين ضامن اجرايي‌ای در کار نیست و ارزش اخلاقيِ هرکاري بر انگيزة‌ دروني فاعل آن مبتني است، نه به ترس از معاقبه و مؤاخذة حکومت. همچنین گاهي بعضي از کارها دو جنبه دارد و از يک جنبه اخلاقي است و از جنبة ديگر حقوقي. بنابراين ممکن است بسياري از کارها خودبه‌خود اخلاقي نباشند، اما اگر به نيت اطاعت خدا انجام شوند، ارزش اخلاقي پيدا کنند. اين مقاله به اين سؤال پاسخ مي‌دهد که اگر ارزش‌هاي اخلاقي ضامن اجراي بيروني ندارد، چه انگيزه‌اي براي رعايت آنها وجود دارد. مکاتب مختلف اخلاقي، درصدد پاسخ به اين پرسش هستند.

در اسلام شرط قبولي اعمال و رسيدن به حد نصاب ارزش، ايمان به خدا و جهان آخرت است. اما اين سخن بدان معنا نيست که در اسلام ساير اعمالي که حسن فعلي دارند، بی‌ارزش‌اند؛ زيرا ممکن است برخي اعمال ارزش‌هايي زير حد نصاب داشته باشند و درعین‌حال انسان را براي ترقي معنوي آماده کنند. در مقابل، اگر رفتاري داراي حسن فعلی باشد، اما ناشي از کفر و عناد باشد، حتماً ارزش منفي دارد و نه‌تنها در عالم آخرت که محل ظهور ارزش‌ها، پاداش‌ها و فضيلت‌هاست، هيچ نتيجة‌ مثبتي براي فاعل آن نخواهد داشت، بلکه مستحق عذاب نيز خواهد شد. براي مثال، اگر فرد مؤمنی گناهان کوچکي مرتکب شده باشد، هرچند ايمانش محفوظ است، اما به همان اندازه از کمال نهايي دور خواهد شد؛ زيرا اين گناهان کم‌کم او را از فضاي معنوي و الهي دور کرده، به وادي ديگري سوق مي‌دهد.

ارزش­ها سلسلۀ امور تجویزی هستند که مبتنی بر مجموعه­ای از باور­ها با هدف عینیت بخشیدن به مفاد آن باور­ها تنطیم و ارایه می­گردند. باورها به مثابۀ مبانی و ارزش­ها به منزلۀ بایدها و نبایدها در واقع دو رکن اصلی یک مکتب فکری به شمار می­روند. یکی از مسایل بنیادین در قلمرو ارزش­ها کشف معیارهای سنجش مفاهیم ارزشی می­باشد. مقالۀ حاضر با تمرکز بر انجام چنین رسالتی در صدد است ضمن مراجعه به آثار علامه مصباح یزدی، با روش توصیفی-تحلیلی و در مواردی نقلی-روایی با تکیه بر رویکرد استنتاجی، به هدف تبیین معیارهای مزبور از منظر علامه مصباح بپردازد. یافته­های پژوهش نشان می­دهد عناصری چون نظام­مندی، اصالت، عقلانیت، پایداری، انتقال پذیری، عمق، همسویی با هدف آفرینش، استحکام، اشراف ولایت الهی و انگیزه­مندی نمونه معیارهای سنجش ارزش­ها از منظر علامه مصباح به شمار می­روند. مجموعه آثار و در مواردی سیرۀ رفتاری علامه مصباح از جمله ابزار و منابع این پژوهش خواهد بود.

يکي‌ از مباحث مهم در زمينة اخلاق، که در هر مکتب اخلاقي بايد به آن پرداخته شود و کاربردهاي مختلفي نيز دارد، «قلمرو اخلاق» يا به‌ تعبيري قلمرو ارزش‌هاي اخلاقي است. اين بحث با تعريف اخلاق ارتباط روشني دارد؛ زيرا مي‌توان اخلاق را به‌گونه‌اي تعريف کرد که فقط بخشي از ارزش‌ها را شامل شود؛ چنان‌که مي‌توان آن را به‌گونه‌اي ديگر تعريف کرد که دايره‌اش وسيع‌تر باشد. هرچند در محافل علمي در اين زمينه کم‌وبيش اختلافاتي به‌چشم مي‌خورد. ارزش اخلاقي به چيزي اطلاق مي‌شود كه در كمال نهايي انسان مؤثر است. ازاين‌رو، همه واجبات فردي و اجتماعي و مستحبات بايد به گونه‌اي انجام شوند كه زمينه‌ساز سعادت انسان شوند. البته بايد توجه داشت كه ارزش اخلاقي در عرف، شرع و از نظر عقل به نيت وابسته است. اولاً بايد رفتار داراي حسن فعلي باشد. ثانياً، ارزش‌هاي اخلاقي و معنوي در دين و براساس بينش الهي، داراي مراتب است و از نظر ارزش و اعتبار يكسان نيستند.

در کنار عواملي همچون هواي نفس و شيطان، گرايش به دنياي مذموم يکي از عوامل سقوط انسان محسوب مي‌شود. ازاين‌رو بايد دنياي مذموم و آثار آن را شناخت و براي فاصله گرفتن از آن کوشيد. شناخت دنياي مذموم، آثار و مفاسد گرايش به آن و نيز راهکارهاي دوري از آن با تأکيد بر ديدگاه‌آيت‌الله ‌مصباح‌ يزدي، مسئله مقاله حاضر به‌شمار مي‌رود. نتايج اين تحقيق که با استفاده از روش توصيفي ‌ـ تحليلي صورت گرفته، حاکي از آن است که گرايش به دنياي‌ مذموم مي‌تواند منشأ گناهان و انحرافات، محروم‌شدن از معنويات، کفر، ترس و سختي هنگام مرگ گردد. ازاين‌رو براي دوري از دنياي‌ مذموم در حوزه ‌بينشي، بايد عبرت‌آموزي و درک حقيقت ‌دنيا و اصالت ‌ندادن به‌ آن را تقويت کرد؛ در حوزه‌ گرايشي با بهره‌گيري از الگوهاي معنوي مي‌توان کشش به ‌سوي ‌دنيا را کاهش‌ داد؛ و در حوزه ‌رفتاري، همنشيني با انسان‌هاي زاهد، تلاوت‌ قرآن، توسل به معصومان(ع) و عمل به‌ ضد مي‌توان روحيه دنياگرايي را مهار کند.

در ديدگاه آيت‌‌الله مصباح يزدي تنها راه رسيدن به سعادت، ايمان و رکن اصلي آن «توکل» بر خداوند متعال است. «توکل» يعني: انسان با ايمان و باور کامل، همه امور را به خداوند واگذارد و او را تكيه‌گاهى مطمئن براى خود قرار دهد. در اين صورت خداوند نيز او را کفايت مي‌کند. توکل فعلي اختياري است که به يکباره و ناگهاني حاصل نمي‌شود، بلکه ملازم با نوع بينش، گرايش و کنش انساني است. کسب و تقويت بينش و معرفت صحيح اولين گام در رسيدن به توکل است؛ زيرا با بررسي عوامل و موانع توکل در بعد بينشي، مي‌توان با چشمي باز و به درستي در مسير توکل قدم گذاشت. اما سؤال آن است که کدام عوامل بينشي به تقويت توکل مي‌انجامد؟ و چه موانعي از ايجاد و تقويت آن جلوگيري مي‌کند؟ پژوهش حاضر با هدف بررسي عوامل و موانع بينشي توکل در اخلاقي اسلامي با تأکيد بر ديدگاه آيت‌‌الله مصباح يزدي، پس از تفحص، جمع‌بندى، طبقه‌بندى و ويرايش اطلاعات با روش توصيفى ‌ـ تبييني انجام شده است. نتايج تحقيق حاکي از آن است که براي توکل بايد معتقد به توحيد بود و علاوه بر اعتقاد، بايد به آن باورها ايمان داشت، و بايد فهمي درست از خود و رابطه خود با خداوند پيدا کرد و از آن معارف غافل نبود و به اين رابطه بيّن توجه داشت. همچنين دانستن نحوه تأثيرگذاري خداوند در عالم و آثار و نتايج توکل نيز تأثير بسزايي در کسب اين فضيلت دارد. از سوي ديگر، فقدان بينش توحيدي، غفلت، عدم درک صحيح از انسان و اعتقاد به وساطت غيرخدا در امور، از موانع بينشي توکل محسوب مي‌شوند.

چگونگي خلقت انسان و تفاوت او با ساير جانداران از مسائل مهم دانش انسان‌شناسي است؛ برخي مکاتب تجربه‌گرا با تنزل جايگاه انسان در نظام خلقت، او را در رديف حيوانات شمرده و تفاوت او را با حيوانات به اموري مانند بزرگي و پيچيدگي مغز و سرعت و تنوع فعاليت‌هاي ذهني‌اش تقليل داده‌اند. اين پژوهش با روش توصيفي ـ تحليلي درصدد بررسي تفاوت انسان با حيوان است. از نظر قرآن کريم، تفاوت اصلي انسان با حيوان در برخورداري‌ از روحي متمايز است. انسان افزون بر تفاوت در خلقت نخستين و ماده خلقت، در مرحله‌اي از آفرينش با دريافت حقيقتي متعالي به نام «روح» هويتي متفاوت از حيوانات يافته است. برخورداري از بينش‌ها و گرايش‌هاي متعالي، توانايي تشخيص ارزش‌ها، انديشه‌ورزي و توان حل مسئله، امکان ترجيح گرايش‌هاي متعالي، بهره‌مندي از قدرت بيان، توان فناوري، قدرت اجتماعي، خلاقيت و استعداد هنري، ظرفيت جانشيني خدا، و تقرب الهي از ويژگي‌ها انسان است.

در بحث از «ارزش اخلاقي»، افزون بر حسن فعلي، بايد به حسن فاعلي نيز توجه كرد. ازآنجاكه دربارة برخي مفاهيم مربوط به اين مسئله ابهاماتي وجود دارد، لازم است به توضيح آنها پرداخته شود. يکي از آنها، مفهوم «قربة الي الله» است که كاربرد بسياري دارد. و معمولاً جنبة سلبي آن در نظر است؛ مراد از اين اصطلاح اين است كه در برابر کاري که انجام مي‌شود، توقع پاداش از مردم نيست، بلکه کار فقط براي رضاي خدا و نزديک شدن به او انجام مي‌شود. به همين دليل، قرب به خدا جسماني نيست؛ زيرا ممكن است انسان از نظر مكاني در پست‌ترين مكان‌ها باشد، اما مقرب درگاه خدا باشد و به عكس، ممكن است در نزديكي خانه خدا باشد، اما از خدا بسيار دور. تقرب به خدا به اين معناست كه هرچه انسان به خدا نزديك‌تر باشد، مقرب‌تر است. اگر محبت خدا در دل انسان جاي گرفت، محبوب خدا مي‌شود. اين مفهوم تشكيكي است؛ يعني هر اندازه معرفت انسان به خدا بيشتر باشد، مقرب‌تر است.