آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

بعضي از مخالفين مي پرسند كه چرا امام عصر عجل الله تعالي فرجه در اين مدت دراز غائب است و باقي امامان با اينكه ترس بر آنان بيشتر بود چنين غيبتي نداشته اند؟ شيخ مفيد در رساله حاضر بدين شبهه پاسخ مي گويد ... اين رساله به سال 1414 ه از سوي كنگره شيخ مفيد تحقيق و در قم چاپ شده است. (سيد محمود اشكوري) [مرعشي و 32/531و 32/523 الذريعة: 16/80-81؛ عكسي مركز احياء 7/206؛ التراث العربي 3/179؛ مكتبة اميرالمؤمنين 2/571؛ موسسه آية الله بروجردي 2/272]

رساله اي است در استدلالات شيخ مفيد در مقابل علماي اهل سنت همچون قاضي «عبدالجبار معتزلي» در مباحث اعتقادي. از جمله مناظره وي درباره حديث غدير، مسئله حرب جمل و حديث نبوي «يا علي حربك حربي»، ‌ابطال قول به نوبه اصحاب جمل، همچنين محاجه وي با رماني در مورد طلحه و زبير و مطالبي ديگر. [اهدائي رهبر4-2]

از گذشته‌ی دور تا کنون، کتاب‌هایی درباره توقیعات امام زمان (ع) نوشته شده است. در منابع حدیثی شیعه امامیه، حدود صد توقیع از امام زمان (ع) موجود است که بیشتر آن‌ها در کتاب‌های «کمال‌الدین» صدوق و «الغیبه» طوسی نقل شده‌اند. در این میان، جدای از گزارش داستان توقیع امام زمان (ع) پیرامون فتوای فقهی شیخ مفید (که متنی از آن در دسترس نیست و هم روایتی متأخر و موضوع است)، فقط دو توقیع منسوب به شیخ مفید، برای عصر غیبت کبری گزارش شده است؛ که البته برخی از اندیشمندان، در انتساب و اعتبار آن‌ها، تشکیک نموده‌‌اند. با توجه به این‌که تاکنون پژوهش مستقلی پیرامون اعتبار این توقیعات شیخ مفید (موجود در کتاب احتجاج) صورت نگرفته است؛ اکنون لازم است بررسی گردد که: 1ـ اسناد روایی و نسخه‌ای این توقیعات چگونه هستند؟ 2ـ متن آن‌ها در منابع شیعی، چه سابقه‌ای دارند؟ 3ـ اعتبار توقیعات شیخ مفید در احتجاج، در چه حدی هستند؟ 4ـ آیا این توقیعات از نظر انتساب به شیخ مفید، قابل قبول هستند؟ در پژوهش حاضر، ضمن بررسی اسناد و تحلیل داده‌ها، مشخص شد که به دلایل متعددی، این توقیعات عصر غیبت کبری، از امام زمان (ع) و برای شیخ مفید نیستند و انتساب توقیعات به ایشان نادرست و بی‌اعتبار است.

مهدویت‌نگاری گونه‌ای پژوهش در موضوع مهدویت است که در یک معنا به کاوش و معرفی آثار در زمینه مهدویت می‌پردازد. در این نوع پژوهش یک یا چند اثر در زمینه مهدویت، از حیث ساختار، محتوا، روش و مصدر یا دریکی از این چهار حیث مورد بررسی و تطبیق یا مقایسه قرار می‌گیرد. با این نگاه که چه مطالبی در این اثر آمده است و آنها چگونه ترتیب و تنظیم یافته‌اند. به مطالب و مسائل، با کدام یک از روشهای توصیفی یا روش استدلال عقلی یا نقلی یا روش استقراء تجربی و یا استناد به شواهد نقض یا مؤید پرداخته شده است. در این پژوهش، این شیوة مطالعه با محوریت روش‌شناسی ، پیرامون کتاب فصول العشره شیخ مفید انجام شده است. دست‌یافته‌های پژوهش در بخش بازخوانی اجمالی محتوای کتاب مزبور، پاسخ‌های استدلالی شیخ مفید به شبهات در زمینه وجود امام عصر و ولادت او، طول عمر، علت غیبت و وجه جمعِ ضرورت امامت و غیبت امام بود. و در بخش روش شناختی، به شیوه حلی با به کارگیری روش‌های استدلال نقلی روایی و استدلال عقلی مبتنی بر برخی قواعد اصولی و منطقی، و به شیوه نقضی با به کارگیری روش استدلال نقلی تجربی و تاریخی و در مواردی تحلیلهای روان‌شناختی بود. اما روش استدلال عقلی بر دیگر روش‌ها غلبه داشت.

یکی از صفاتی که در آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام در مورد خداوند متعال به کار رفته، صفت «اراده» می باشد. در مرید بودن خدای متعال بین متکلمان و حکیمان اختلافی نیست؛ اما در تفسیر اراده خدا اختلاف وجود دارد. شیخ مفید در آثار متعدد کلامی خود، اراده الهی را صفتی حقیقی، لنفسه و ذاتی برای خداوند متعال ندانسته، بلکه صفتی مجازی، فعلی و خارج از ذات ارزیابی می‌کند و پرداختن به آن را از باب ورود در لسان شرع می‌داند؛ همانند صفات غضب، رضایت، حب و بغض که عقل اتصاف آنها برای خداوند متعال را نمی‌پذیرد. وی مانند متکلمین معتزلی بغداد هم عصر خود، اراده الهی را عبارت از نفس فعل الهی و مغایر با علم و قدرت می داند. نیز اراده را از همراهی با ذات و در مرتبه ذات بودن عزل می‌کند و همگام با روایات، آن را حادث و غیر ازلی می‌خواند، در حالی که علم و قدرت از صفات حقیقی و ذاتی خداوند نزد وی هستند. بداء در مرحله اراده تکوینی به صورت فعل اول (قبل از بداء) و فعل ثانی (پس از بداء) می باشد که هر دو، نفس فعل و مرحله ای از تکوین می باشد و از بداء در اراده تشریعی (امر به فعل حسن در تشریع) به نسخ تعبیر می شود. قدر و قضاء از نگاه وی بر اراده( نفس فعل) تقدم دارد. شیخ مفید همگام با معتزله بغداد، بخاطر عدم انتساب قبائح به خداوند، منکر شمول اراده تکوینی خداوند در همه امور بودند.

از سده‌های نخستین تاریخ اسلام تاکنون تفاسیر فراوانی برای قرآن نگاشته شده است و برای شناخت بیشتر آن‌ها بررسی مبانی آن‌ها ضروری است. شیخ مفید از عالمان برجسته و سرآمد شیعه در قرن چهارم هجری قمری است. نظر به صبغه‌ی کلامی اغلب آثارش، بیشتر در زمره متکلمین به شمار آمده و دیدگاه‌های تفسیری او کمتر موردتوجه قرارگرفته؛ این مهم در حالی است که شیخ مفید از اولین مفسران قرآن است که تفسیر را از روایی بودن صرف به سمت اجتهادی بودن برده است؛ هرچند تمامی تفسیر قرآن توسط شیخ مفید نیز در دسترس نیست، اما در میان برخی از آثار به‌جا مانده از او می‌توان به مبانی و نظرات تفسیری‌اش دست‌یافت؛ برای داشتن تحلیلی درست از نظریات تفسیری شیخ مفید، سزا است نخست مبانی او در تفسیر قرآن بیان گردد. در این پژوهش بر اساس روش توصیفی- تحلیلی به بیان مبانی شیخ مفید پرداخته‌ایم، که ازجمله مبانی مهم او، قدسی بودن الفاظ قرآن است؛ قدسی بودن الفاظ قرآن از منظر شیخ مفید، امری مسلّم و شامل تمامی قرآن می-باشد؛ قدسی بودن ملازم الهی بودن الفاظ قرآن و سلامت نص و حکیمانه بودن آن نیز هست. از دیگر مبانی مهم حجیت دانستن ظواهر قرآن است، که از منظر شیخ مفید ظواهر قرآن حجیت دارند و فقط با داشتن دلیل قوی می‌توان معنایی غیر از ظاهر قرآن را صحیح دانست؛ از دیگر مبانی مهم شیخ مفید عرفی دانستن زبان قرآن است که شیخ مفید بدان قائل بوده است؛ و در مبنای نص و قرائت واحد قرآن نیز شیخ مفید گرچه نزول چند قرائت را نفی نمی‌کند، اما تأکید دارد که تفسیر صحیح قرآن فقط بر اساس نص موجود قرآن صحیح است. ضمن آن‌که منابع شیخ مفید در تفسیر صحیح قرآن شامل خود قرآن، سنت و عقل می‌شود، که از ویژگی‌های تفسیر شیخ مفید می‌توان همین استفاده از عقل برای تفسیر صحیح آیات قرآن را برشمرد.

از آغاز شکل‌گیری فِرَق و مذاهب اسلامی در نیمه نخست قرن دوم هجری به بعد و به موازات رخداد نهضت ترجمه علوم که با ره‌یافتِ علوم و اندیشه‌های سایر ادیان به جغرافیای فرهنگی جهان اسلام همراه بود، اندیشه‌های کلامی متکلّمان مسلمان، در موضوعات مختلف اعتقادی دستخوش تغییر و تحوّل گردید. با پیدایش اشاعره در نیمه نخست سدۀ چهارم هجری، رفته رفته نظرگاهِ سه فرقه شناخته‌شدۀ اسلامی؛ یعنی: شیعه، معتزله و اشاعره، بر پایه اصول و مبانی معرفتی خویش در مسائل مختلف اعتقادی با اختلافاتی همراه گشت. شیعیان متأثّر از آموزه‌های خاندان وحی، در تکیه بر عقل و نقل در فهم گزاره‌های دینی راهِ اعتدال را در پیش گرفتند، معتزله با عقل‌گرایی افراطی و کم‌بها ساختن نقش نقل و نیز اشاعره با نقل‌گرایی افراطی و کم‌رنگ نمودن نقش عقل، هر یک در فهم و تبیین مسائل معرفتیِ دین با چالشها، کاستی‌ها و در پیِ آن خطاهایی رو به رو گشتند. مسأله «نبوّت» و ابعاد مختلف آن همچون: ضرورت نبوّت، روش احراز صدق ادّعای نبیّ، عصمت نبیّ و وحی‌شناسی از جمله مسائلی است که می‌توان لایه‌های اختلاف‌نظر متکلّمان مسلمان در آنها را رهگیری نمود. در پژوهش حاضر، اندیشه‌های کلامی سه متکلّم هم‌عصر برجسته مسلمان؛ یعنی، شیخ مفید (413ق)، ابوبکر باقلانی (403ق) و عبدالجبّار معتزلی (415ق) به عنوان نمایندۀ هر یک از فِرَق یادشده در مسأله «نبوّت» و موضوعات فرعیِ آن مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. رسالت پژوهش حاضر بر آن بوده تا افزون بر روش‌شناسی و استخراج اشتراکات و افتراقات اندیشۀ سه متکلّم، میزان تکیه هر یک بر «عقل» و «نقل» در اثبات هندسه معرفتی‌شان را مورد ارزیابی قرار دهد.