مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

«مکتب تفکیک» یا «مکتب معارف اهل بیت» جریانی فکری است که در میان شیعه دوازده امامی رواج یافته است. حوزه‌ی اصلی فعالیت این جریان خراسان است. بر اساس قول مشهور، مطالبه اصلی این مکتب فکری جدا ساختن فلسفه و عرفان از آموزه‌‌‌های اسلامی است. در این مکتب به طور کلی علوم به بشری و الهی تقسیم می‌شود و منظور از علوم بشری نزد ایشان بیشتر علومی است که از یونان در دوران ترجمه وارد جهان اسلام شد. قید یونانی در عبارت ‌‌فلسفه‌ی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ یونانی در تحقیق حاضر نیز ناظر به همین معنا است. مؤسس این مکتب را میرزای اصفهانی (1265-1325 شمسی) دانسته‌‌اند ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌که نام کامل او محمد مهدی غروی اصفهانی خراسانی است. تمرکز بر آثار میرزا در تعیین چارچوب‌‌‌های مکتب تفکیک اهمیت بسزایی دارد. از میان کتاب‌‌‌های او برای ابواب الهدی جایگاه ویژه‌‌‌ای در شکل‌‌‌گیری مکتب تفکیک قائل شده‌‌اند. اختلاط آموزه‌‌‌های اسلامی با فلسفه و عرفان از نظر میرزا باعث دور شدن از باورهای ناب مذهبی شده است و مانند برخی دیگر ازمتفکرینی که در شرایط زمانی و مکانی مشابه متذکر الزام به رجوع به بنیاد‌‌‌های مذهبی شدند، میرزا در ابواب الهدی پالایش معارف دینی از انحرافات ناشی از پرداختن به فلسفه و عرفان را لازم می‌داند. تمرکز ما در تحقیق حاضر بر این پرسش است که «در کتاب ابواب الهدی چه مؤلفه‌هایی را می‌توان در مخالفت با ‌‌فلسفه‌ی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ یونانی یافت؟». در نهایت فرضیه تحقیق تایید می‌شود که «در این اثر علاوه بر مخالفت‌‌‌های سطحی و مربوط به محتوا، می‌توان مخالفت‌هایی را نیز یافت که عمیقا ریشه در نگاه روش‌شناختی و معرفت‌شناختی متفاوت دارد». نقدهای محتوایی میرزا به طور کلی ناظر بر مسائلی چون وحدت وجود، معاد، علم به جزئیات، نفس، قدمت عالم و خطاپذیری روش فلاسفه است. رویکرد معرفت‌شناختی متفاوت میرزا را باید در طرح متفاوتی که مبتنی بر احادیث پیش کشیده است، جستجو نمود؛ رویکردی که به جهت منابع محدود به قرآن و احادیث (شیعه) و به جهت روش مبتنی بر تذکر، مراقبت و در نهایت اشراق نور علم و عقل است.

امام محمد غزالی که در سال‌های 450 هـ ق. - 505 هـ ق. زندگی می‌کرد، کسی بود که فلسفه را به‌خوبی مطالعه نمود و سپس موردنقد قرارداد. طوری که برخی معتقد اند: انتقادات غزالی فلسفه را از شرق جهان اسلام برچید. انتقادات غزالی در بیست مسئله از مسائل فلسفی برجسته‌تر است. غزالی در سه موضوع ازاین بیست مسئله فلاسفه را تکفیر نموده است که عبارت‌اند از انکار معاد جسمانی، قول به قدم عالم و انکار علم خداوند به جزئیات. در دوران معاصر نیز رویکردهای انتقادی نسبت به فلسفه اسلامی موجودند که ازجمله‌ی آنان می‌توان به مکتب تفکیک به ظهور رسیده در جمهوری اسلامی ایران اشاره نمود. این مکتب چنانچه از نامش پیداست، معتقد بر تفکیک میان گزاره‌های وحیانی، فلسفی و عرفانی است؛ اما مکتب تفکیک نیز گزاره‌های فلسفی را همچون غزالی موردانتقاد قرارداده است. هرکدام از دو رویکرد بطور جداگانه از سوی منتقدین بارها مورد نقد و بررسی قرار گرفته اند؛ اما کاری که ظاهرا تاکنون انجام نشده است، بحث و بررسی تطبیقی و مقایسه‌ی میان دو رویکرد است که هدف پایان‌نامه را تشکیل می‌دهد. امام محمد غزالی و مکتب تفکیک از حیث اینکه هر دو ناقد برخی از مسائل و گزاره‌های فلسفی ارائه‌شده از سوی فلاسفه هستند، باهم مشابه‌اند؛ اما از دید مبنایی تفاوت‌های میان این دو رویکرد دیده می‌شود که ازجمله می‌توان به مواردی مانند قول به تفکیک میان اسلام و عرفان اشاره نمود، طوریکه از سوی مکتب تفکیک مطرح‌شده و مورد تأیید غزالی نیست. دوم: اصل مسئله تفکیک میان گزاره های وحی، فلسفه و عرفان است که از سوی غزالی بدان اشاره‌ی صورت نگرفته است، اما در مکتب تفکیک به‌عنوان مبنای شناختی محوری مطرح هست. پایان‌نامه سعی نموده است تا مسایل خاصی را که دو رویکرد موردانتقاد قراردادند، گردآوری نموده، سپس مورد تحلیل و بررسی قرار دهد، تفاوت‌ها و این‌همانی‌ها میان دو رویکرد را برجسته سازد.

این رساله به معاد و ارتباط اعمال انسان با مجازات و پاداش اخروی می‌پردازد. می‌دانیم که وحدت عاقل و معقول، تجرد خیال، تکامل برزخی، لذائذ و آلام اخروی، تمثل اعمال، اوصاف دوزخیان و بهشتیان، مسئله شفاعت و نیز تبیین جمع میان معاد جسمانی و روحانی، از جمله مباحثی هستند که باید در قلب اصل معاد بررسی شوند، یعنی همان اصلی که بسیاری از آیات و نیز روایات معصومین (علیهم السلام) به آن اشاره دارد. وانگهی، همه اینها به مسئله محوری معرفت نفس بازمی‌گردند. در اینجا کوشیده‌ایم که نظر حسن زاده آملی (بر اساس دیدگاه ملاصدرا) در این باره را معرفی و تحلیل کنیم و نیز انتقادات پیروان مکتب تفکیک را توضیح داده و به آنها پاسخ دهیم.

شناخت عقل و خرد از جمله مباحث بسیار اساسی در فلسفه، معرفت­شناسی و روش­شناسی است. هستی‎شناسی عقل که در فلسفه بررسی می­شود، منزلت معرفت‎شناختی عقل را تعیین می‎کند و معرفت‌شناسی نیز بنیادهای روش­شناختی علوم و معارف را پی ­می­ریزد؛ از این رو هستی­شناسی و معرفت­شناسی عقل اهمیت درخور توجهی دارد. این مسئله در نگره تفکیکی نیز جایگاه برجسته­ای یافته، در صدر مسائل آن قرار دارد. با توجه به نقشی که این رویکرد می‎تواند در حوزه معارف دینی ایفا و جهت‎گیری‎های خاصی را دنبال کند، لازم می­نماید عقل‏شناسی آن در بوته سنجش قرار گیرد. مقاله حاضر در پی آن است این مسئله را رصد و نتایجش را روشن کند. روش تحقیق در این بحث اسنادی و تحلیلی است و ماحصل آن این است که نگره عقل‏شناختی تفکیکی تهی از هر گونه پشتوانه عقلی و نقلی است و درنهایت به ندانم­گویی و بن­بست معرفت می­انجامد.