مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی نظریه معرفت در اندیشه علامه مجلسی به عنوان شخصیتی شاخص در حوزه اخبار و احادیث از یک سو و جریان اصحاب معارف یا همان مکتب تفکیک از سوی دیگر موضوع مورد پژوهش این نوشتار است. پرسش مطرح این است که چه رابطه ای میان این دو نظریه وجود دارد. آیا می توان نظریات اهل تفکیک را قرائتی دیگر از اندیشه اهل حدیث دانست. از این رو با مقایسه جداگانه هر کدام از این دو جریان و با هدف شناخت بیشتر جریان اصحاب معارف به این نتیجه دست یافتیم که همگونی نظرایات معرفتی این دو از تشابه قابل توجهی برخورار است به گونه که نظریات اهل تفکیک در این مسئله را در واقع باید همان نظریات اصحاب حدیث دانست.

با اینکه نزاع بر سر قدرت سیاسی متهم نخست وعامل اصلی اختلاف و شقاق میان مسلمانان به نظر می‌رسد؛ اما با نگاهی عمیق‌تر این عوامل فکری و معرفتی بود که تاریخ اسلام را بدین‌سان رقم ‌زد. درک و برداشت‌های گوناگون و چه بسا متضاد عالمان دینی از کتاب و سنت صرفا به پیدایی نحله‌ها و مکتب‌های فکری گوناگون ختم ‌نشد بلکه سامانه اجتماعی و تنظیمات قدرت را نیز به شدیدترین وجه ممکن متاثر نمود. جستار فرارو از سر این اعتقاد که جریان‌های فکری تاثیرات شگرفی در تعالی و انحطاط جوامع و تمدن‌ها دارد، بررسی نقل‌گرایی معاصر )با تاکید بر مکتب تفکیک و آرای محمدرضا حکیمی) را در بستر تاریخی آن، پی گرفته است. نگرش مذکور هنوز هم به مثابه یک نیروی فکری جریان ساز و با پیامدهای اجتماعی گسترده عمل می‌کند، و بدون شک برخی تعارضات و تناقضات ذهنی و عینی موجود در سپهر اندیشگی و جهان اجتماعی مسلمان شیعی معاصر را نه تنها سمت‌وسوی خاصی می‌دهد که بدان شکل و شمایل ویژه‌ای نیز می‌بخشد. بنابراین هرگونه تلاش برای ارتقای فکری و فرهنگی و تحول اجتماعی و اصلاح دینی در اول قدم مستلزم شناخت دقیق و نقد نیرومند این نوع رویکردها است.

اخباری‌گری رویکردی ظاهرگرایانه است که به ترک بحث‌های مستقل عقلی در استنباط احکام فقهی توصیه می‌کند. به‌کارگیری این شیوه در مباحث اعتقادی «مکتب تفکیک» نامیده می‌شود. نحله سنتی مکتب تفکیک به‌گونه کامل با عقل و استدلال مخالف بوده، هم‌نوایی آن‌دو را با نقل برنمی‌تابد. اما نحله جدید ضمن پاس‌داشت عقل، دستاورد آنرا بشری و بیگانه از دین معرفی می‌کند. پیروان تفکیک، دلیل‌های گوناگونی بر مخالفت دین با فلسفه به‌دست می‌دهند که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از: 1. ‌اهداف سوء خلفا از ترجمه فلسفه؛ 2. وجود برخی روایت‌های ضد فلسفی؛ 3. مخالفت فقیهان با فلسفه. مقاله پیش‌رو پس از معرفی اجمالی مکتب تفکیک، ‌ به نقدهای یادشده پاسخ می‌دهد. برپایه این پاسخ‌ها: 1. خاستگاه و انگیزه طرح یک اندیشه، دلیل درستی یا نادرستی آن نیست؛ 2. در مجموعه روایی شیعه تنها دو روایت ضد فلسفی یافته می‌شود که یکی درباره فیلسوف نمایان و دیگری پیرامون فلاسفه دنیاطلب است. اما روایت‌های بسیاری در ستایش روش فلسفی (تعقل مستقل) دیده می‌شود؛ 3. ضرورت رجوع به متخصّص در مسائل تخصصی، ‌ روشن می‌کند که مخالفت برخی فقیهان بزرگوار که آشنایی کاملی با فلسفه ندارند ادعای اهل تفکیک را تایید نمی‌کند.

ایمانگرایی در اسلام و مسیحیت با تبیینهای نزدیک به همی مطرح شده است. عنصر مشترط ایمان گرایان مخالفت با ابتنای ایمان بر تاملات فلسفی است. در نقد و بررسی ایمان گرایی پژوهشهای فراوانی انجام یافته است، اما آن چه جای خالیش احساس میشود، نقد و بررسی ایمانگرایی از زاویه ضرورت آزادی اندیشه است. این تحقیق بر آن است تا ایمانگرایی را از این زاویه مورد نقد و ارزیابی قرار دهد. تحقیق حاضر با روش تحلیل مفهومی، ارایه تعریفی روشن از مفهوم «آزادی اندیشه» را بدون توجه به عناصری چون «تعریف آزادی»، «باخودبیگانگی»، «دگماتیسم» و… غیرممکن دانسته و از این زوایه ایمان مبتنی بر الهام و اشراق را در مکاتبی چون: اشعری، اخباریگری و مکتب تفکیک مورد ارزیابی قرار داده است. بسترسازی آزادی اندیشه برای سنجش نقادانه ایمان و لزوم گرفتاری در دام خوش بینی و تلبیس ابلیس با عدم عنایت به آزادی اندیشه از نتایج مهم تحقیق حاضر است.

ماجرای فکر فلسفی در جهان به واقع یکی داستان است پرآب چشم. در درازنای تاریخ این حوزه فرهنگی عموما به فلسفه و اندیشه فلسفی ظنین بوده‌اند و به انحاء و طرق گوناگون با آن به مخالفت برخاسته‌اند. در روزگار ما مخالفت با فلسفه و تفکر فلسفی به صورت‌های نوینی ظهور و بروز پیدا کرده است. یکی از جلوه‌های آشکار این مخالفت را درنگاه اصحاب مکتب تفکیک می‌توان یافت. مکتبی که به تعبیرسیدحسن اسلامی‌اردکانی «کارش را با نقادی فلسفه و بی‌اعتبارسازی آن آغاز کرد. اما سرانجام کوشید از طریق آن کسب اعتبا رکند. میزان مخالفت این گروه با فلسفه تا جایی است که به نظراین پژوهشگر «شاید در متون دینی معاصر، حمله‌ای تندتر و بی‌رحمانه‌تراز نقدهای مکتب تفکیک به فلسفه اسلامی نتوان یافت». امااین تفکیکی‌ها چه کسانی هستند؟ حرف حساب‌شان چیست؟ مبنا و استدلال‌شان برای مخالفت با فلسفه چیست؟ آیا دلایل‌شان برای نفی فلسفه‌ورزی پذیرفتنی است؟ واکنش‌شان در مقابل نقدها و انتقادها چگونه است؟

در بررسی ریشه‏ های تفکّر اسلامی و حرکت آن در مراحل تاریخی ‏اش، پیش از عصر ترجمه به هیچ روش فلسفی و عرفانی برنمی‏خوریم. بلکه«تفکّر اسلامی»در سایه توانایی ها و امکانات ذاتی خود و با تکیه بر دو منبع اساسی (قرآن و سنّت) رشد و تکامل یافت. تفکّر اسلامی به عقل نیز توجّه کرد، امّا نه به عنوان عنصری دارای ارزشی نامحدود. امّا در گذر از عصر ترجمه و پس از نزدیکی تمدّن ها به یکدیگر که در زمان مأمون به جریانی نیرومند تبدیل شد؛ تفکّر فلسفی و گنوسی (صوفی) و...از یونان، ایران، اسکندریه و هند وارد جامعه اسلام شد و در قلب تمدّن اسلامی دنبال جای پایی برای خود گشت و با استفاده از ویژگی انعطاف پذیری متون دینی، دست بکار امتزاج با شریعت شد.این تفکّر فلسفی با کوشش های «یعقوب بن اسحاق کندی» که بعد از فراگیری و هضم آن به شرح و تدرس آن اشتغال ورزید، منتشر شد. با ظهور فارابی و ابن سینا تفکّر فلسفی وارد مرحله جدیدی شد؛ چرا که این دو متفکر، بعد از نقد و پژوهش فلسفه، به تحول آفرینی در آن و تعمیق مبادی و اصول آن اقدام کردند. این چنین بود که این تفکّر با تکیه به مقولات عقلی ‏اش راه خود را باز کرد؛ تفکّری که خود را ضرورتی عقلی و غیرقابل نقد می‏دانست. امّا وقتی در پی تطبیق این قواعد با شریعت برآمدند، ناچار به تأویل نصوص شرعی -به گونه ‏ای که با مقولات عقلی‏ شان هماهنگ باشد- شدند.

موضوع مورد بررسی «انتقاد مکتب تفکیک به کارکرد معرفت فلسفی در دین» است. هدف از این تحقیق، اثبات وجود کارکرد برای معارف عقل الهی انسان در دین است. دامنه تحقیق در حد گستره اشکالات عمده مکتب تفکیک به حوزه کارکرد معارف فلسفی در دین می‌باشد. در مقابل، بدین‌جهت که بیشترین اشکالات این گروه متوجه نظرات حکمت متعالیه می‌باشد، پاسخ انتقادات از دیدگاه ملاصدرا و طرفداران این مکتب فکری ارائه شده است. متن بحث نیز با تبیین دلایل مکتب تفکیک شروع می‌شود. از میان دلایل ایشان، شش دلیل عمده آورده شده است. در دلیل اول ادعا شده دین برای اموری آمده که فلسفه از جانب خود در آن امور نظر می‌دهد. در مقابل نظر فلاسفه در لزوم توجه به فهم فلسفی برخی از امور دینی آورده شده است. در دلیل دوم، مدعی‌اند میان توصیف حقایق توسط دین و فلسفه تضاد وجود دارد که با آوردن عبارات ملاصدرا چنین مسئله‌ای انکار شده است. در دلیل سوم، به نبود هیچ‌گونه توجه در گفتار پیامبر به اقوال فلاسفه استناد شده که مخالفت با این دلیل با استناد به برخی روایات ضعیف‌السند مورد خدشه قرار گرفته است. دلیل چهارم، لحن تند برخی روایات در نکوهش فلاسفه است که در مقابل به وجود همین تندی در برخی روایات دیگر نسبت به گروه‌های دیگری از علما از سوی فلاسفه بیان شده است. دلیل پنجم، ورود فلسفه را خیانت دستگاه حکومت عباسیان دانسته، در مقابل پاسخی که از فلاسفه در رد این دلیل آورده شده، عدم تضاد چنین نیّتی با جریان فکر فلسفی را مطرح می‌کند. دلیل ششم نیز وجود اقرارهایی از سوی فلاسفه در تایید تباین میان دین و فلسفه است که حمل چنین سخنانی به چنین نیّتی صحیح دانسته نشده است. در ادامه مطالب، تضارب آرا میان مکتب تفکیک و فلاسفه با معیار روایات موجود مورد بررسی قرار گرفته که نتیجه پیشنهاد راه سوم، حاصل آن بوده است