مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

طبق اصول فلسفی، ضرورت علّی لازمه اثبات جریان علیّت در تمام امور از باری تعالی تا اقصی موارد کائنات می‌باشد. علی‌الظاهر این قاعده با برخی مسائل مسلّم عقلی و وجدانی دچار تعارضاتی است که عمومیت و بعضاً اساس صحت این قاعده را زیر سوال برده است. اختیار وجدانی یکی از این دست موارد مورد شبهه در تقابل با ضرورت علّی است. در مقاله حاضر تعارض میان قاعده ضرورت (اصل مسلّم فلسفی) و اختیار (اصل مسلّم عقلی و نقلی) با روش تحلیلی- منطقی طبق مبانی جریان فکری تفکیک (از مکاتب مخالفِ روش و مبانی فلسفی) مورد بررسی قرار گرفته است. از نگاه اصحاب تفکیک اساس تشخیص نسبت اصل عام علیّت با مفاهیمی چون ضرورت و اختیار، جستجوی علیّت در موطن نفس است. با مراجعه به نفس، مشخص می‌شود اساساً چنین استلزامی میان علیّت و ضرورت برقرار نیست و با رهایی از این استلزام ناصواب راه برای حل مسأله اختیار گشوده خواهد شد. مکتب تفکیک ضمن نقد و بیان تالی فاسدهای بیان فلاسفه از قدرت، اثبات حقیقت واحد قدرت و عدم تعدد آراء در آن، اثبات رابطه عرضی میان اسباب و علل با مشیّت و قضاء، و توجه به نقش فاعل مختار حین انجام فعل بعنوان معیّن فعل یا ترک، گوهر دوسویه اختیار را کلید اصلی حل معما می‌داند و با پذیرش استثناء در ضرورت علّی- معلولی به نحو سالبه جزئیه؛ یعنی در خصوص افعال اختیاری احتمال تحقق صدفه را نفی کرده بلکه بدون این استثناء، اثبات اختیار را محال می‌دانند..

نوشتار حاضر نقدی است بر مقالة "عقل خودبنیاد دینی" اثر استاد محمدرضا حکیمی. استاد در این مقاله درپی ترویج یک مکتب فکری کامل و جامع است تا آن را جایگزین همة مکاتب فلسفی و عرفانی در قلمرو اندیشة اسلامی سازد. نگانرده در شش عنوان ـ جدایی فلسفه، عرفان و دین، برتری و اصالت شناخت دینی، استناد شناخت دینی به قرآن و حدیث، ردّ هرگونه تأویل و پرهیز از فهم عقلی یا عرفانی دین ـ آراء استاد را مورد نقد و بررسی قرار داده، با دلایل عقلی و نقلی و مستندات تاریخی، نظرات ایشان را رد کرده است و با طرح سؤالاتی، اهمیتِ پرداختن به فلسفه و بحث‌های فلسفی را دوچندان ساخته است.

پژوهش حاضر در پی دسته بندی و تبیین انتقادات متعددی است که نسبت به دیدگاه مرحوم میرزا مهدی اصفهانی در مورد نقش و جایگاه عقل در معرفت دینی و الهی انسان وارد شده است. همچنین سعی شده که با توجه به مبانی و تعالیم مرحوم میرزا و تعریف متفاوتی که ایشان از عقل و علم ارائه داده اند، به انتقادات گفته شده، پاسخ داده شود. مرحوم میرزا براساس معنای لغوی لفظ عقل، و با توجه به ظاهر و معنای بسیاری از آیات و روایات، تعریفی متفاوت از عقل ارائه داده است. همچنین می توان بسیاری از آیات و روایاتی که از نظر برخی از منتقدین دلالت بر اعتبار و علو مقام عقل و علوم بشری دارند را، بر معنا مورد نظر مرحوم میرزا از عقل حمل نمود. بر اساس تعالیم ایشان نور عقل فطری و الهی، مفهومی تشکیکی داشته که پایین ترین مرتبه آن از سوی خداوند متعال، در حدود سن بلوغ، به تمامی مکلفین افاضه می شود. از نظر ایشان، هدایت انسان ها از طریق ارسال رسل و انزال وحی، بر اساس بهره مندی مکلفین از این عقل فطری بوده و ملاک بازخواست بندگان و ثواب و عقاب در روز قیامت نیز بر اساس همان عقل فطری انسان خواهد بود. از نظر ایشان هیچ شباهتی بین خداوند و مخلوقات وجود ندارد و استدلال و برهان نیز به خاطر مبتنی بودن برتشبیه، در مسیر معرفت الهی و معارف دینی کارایی ندارند. در مورد به کارگیری استدلال و برهان در غیر علوم معارفی، هر چند که آن‌ها، شناخت کاملی به انسان اراِِئه نمیدهند، ولی به نظر نمی رسد که ایشان، در این مورد مخالفت خاصی داشته باشند، چرا که موضوع بحث ایشان در مورد تحصیل معرفت نسبت به معارف دینی و معرفت الهی بوده است. در فصل اول این تحقیق، بعد از بیان دیدگاه مرحوم میرزا در مورد تعریف عقل و علم، به تبیین نقش و جایگاه عقل و علوم بشری و همچنین عقل و علم مورد نظر ایشان در معرفت دینی، پرداخته شده است. در فصل دوم و سوم انتقادات مختلفی که نسبت به دیدگاه ایشان در مورد علوم بشری وارد شده است را، در ذیل دو عنوان دسته بندی نموده و سعی شده که با توجه به مبانی و تعالیم مرحوم میرزا به آنها پاسخ داده شود.

نظریه معرفت اضطراری ریشه در منابع اسلامی (آیات و روایات نبوی) دارد؛ از این رو دانشوران نخستین امامی و اهل حدیث ـ که عنایت خاصی به نصوص و متون اسلامی داشتند ـ به اضطراری بودن معرفت باور داشتند. ملاک و معیار آنان در معرفت اضطراری، غیراختیاری بودن معرفت بود. بر این اساس معرفت اضطراری، معرفتی است که تحقق آن خارج از قلمرو افعال اختیاری انسان است و فعل و صنعِ خداست. اندیشوران نخستین امامی چون برآیند معرفت را اضطراری (غیراختیاری) می دانستند، معرفت را از تحت تکلیف خارج می دانستند. از این رو واجبِ نخستین را نه معرفه الله، بلکه ایمان و اقرار به آن برمی شمردند و به لوازم آن از جمله عدم تعلق ثواب و عقابِ استحقاقی در قبال تحقق یا عدم تحققِ معرفت، باور داشتند. اما اهل حدیث به دلیل برخی مبانی اعتقادی و به رغم آن که معرفت را غیراختیاری می دانستند، با این حال آن را تحت تکلیفِ شرعی می دانستند و در قبال تحقق یا عدم تحقق آن، ثواب و عقاب در نظر می گرفتند! معیار مشایخِ نخستین معتزلی (هم چون ابوهذیل) در معرفت اضطراری اما، با ملاک امامیه و اهل حدیث متفاوت بود. مناقشه ی معرفت در بین معتزلیان ـ برخلاف امامیه و اهل حدیث ـ از معرفت الله و تکلیفِ نخستین آغاز شد. آنان معیار معرفت اضطراری را «بی نیازی از نظر و استدلال» می پنداشتند و بر این اساس، معرفت الله را تحت تکلیف نمی دانستند و بر آن بودند معرفت الله خودبه خود یا با اندک تأملی حاصل می شود. نظّام و پیروانش برای نخستین بار معرفت الله را نیازمندِ نظر و استدلال معرفی کردند و به تبع آن بر وجوبِ اکتسابِ آن تأکید نمودند. بِشربن معتمِر اما همان معیار امامیه را در مسئله معرفت، مد نظر گرفت، ولی براساس مبانی اعتزالی، نه تنها معارف را اضطراری ندانست، بلکه بر اختیاری بودنِ همه معارف ـ حتی معارف حسی ـ تأکید ورزید. سپس اصحاب معارف از معتزلیان با همان ملاک و معیار بشر اما برخلاف او همه معارف را اضطراری دانستند. از آن جا که نظریه ی آنان با دیگر مبانی اعتزال (مانند عقل گرایی خودبنیاد و اختیار و آزادی اراده) هم خوانی تام نداشت، مورد وازنش اکثریتِ معتزلیان ـ چه از مدرسه بصره و چه از مدرسه بغداد ـ قرار گرفت. باور به معرفت اضطراری در میان متکلمان امامیه در مدرسه کلامی بغداد، به دلیل آن که معرفت اضطراری را با ادبیات رایج معتزله و با ملاک و معیار آنان می نگریستند و از میراث کلامی امامیان نخستین دور افتاده بودند، کم کم دستخوش تغییر شد به طوری که در دوران شیخ مفید و سپس سید مرتضی و شیخ طوسی، اندیشه اضطراری بودن معارف مورد انکار جدی قرار گرفت و تنها معرفت اکتسابی مورد پذیرش و تأیید قرار گرفت.