مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «گفتارهایی درباره عقل، روح، نفس و قلب» اثر حجت الاسلام محمدباقر شریعتی سبزواری به همت مؤسسه بوستان کتاب در ۲۱۶ صفحه منتشر شد. اثر پیش رو با در نظر گرفتن قرابت معنایی عقل، روح، نفس و فواد در ادبیات دینی، در پی فراهم کردن زمینه برای بیان تفاوت مفاهیم و چگونگی رابطه فیزیکی و متافیزیکی هر یک از آنها با دیگری است. بنابراین تشریح و نقد اساسی نظریات فلاسفه، متکلمان، محدثان و مفسران و نقض دلایل آنها مراد اصلی این گفتارها نبوده است، بلکه جداسازی این مفاهیم و بیان ماهیت واقعی هرکدام و کیفیت ارتباط آنها با یکدیگر در وجود انسان، آن هم در نگاه کتاب و سنت، موضعی است که در این مجموعه گفتارها دنبال شده است. ساختار اثر کتاب حاضر در ۱۲ گفتار تألیف شده است؛ در گفتار اول بیان کلیات درباره قلب، روح، نفس، قلب، فواد و صدر پرداخته شده است. نویسنده در گفتار دوم به «جایگاه عقل در اسلام و نظام و عقل گرایی به نام دین» اشاره کرده و در این راستا به دیدگاه شهید مطهری نیز در خصوص مسأله مذکور می‌پردازد. سومین گفتار از این اثر با عنوان «عقل از نظر وجود شناسی و معرفت شناسی» اختصاص یافته و ضمن تبیین جایگاه عقل در حوزه معارف بشری، به مبحث «قلب و عقل گرایی» اشاره شده است. «نفس و مفاهیم مربوط به آن» عنوان گفتار بعدی است که در این گفتار راه‌های شناخت و اثبات نفس و همچنین چگونگی ارتباط نفس و بدن تشریح شده و به تبیین دیدگاه مکتب تفکیک درباره روح و عقل و نفس پرداخته و ترکیب انسان از روح و بدن مورد بحث و بررسی قرار گرفته و سپس به مناظره طبیب هندی و امام صادق (ع) نیز اشاره شده و در پایان این گفتار بقای روح در کتاب‌های آسمانی به رشته تحریر در آمده است. در گفتار پنجم نیز «چیستی حقیقت آدمی» تبیین شده و در این گفتار، مباحثی با عناوین «عقل در کتاب و سنت»، «عقل در جایگاه حجت باطنی خدا»، «روح در قرآن چگونه از عقل بهره مند شویم؟» آمده است. مراحل آفرینش انسان و تعبیرات مختلف عقل در احادیث، از مباحث ششمین گفتار این اثر به عنوان «وحدت نفس و روح» است. گفتار بعدی به «چگونگی گشوده شدن معمای روح و نفس» پرداخته و «ماهیت عقل و روح و رابطه آن دو» در گفتار هشتم مورد بحث و بررسی قرار گرفته و در این گفتار، ضمن تبیین مبحثی به عنوان روح و قوای آن از عقل به عنوان اولین مخلوق خدا یاد شده و کاربردهای عقل تشریح شده و همچنین فرق روح و نفس و عقل نیز بیان شده است. در نهمین گفتار از این اثر که به عنوان چگونگی رابطه نفس و بدن اختصاص یافته، ضمن بیان تجرد نفس در نگاه ابن سینا به ارتباط نفس و بدن از نظر ابوعلی سینا و چگونگی رابطه نفس و بدن نیز پرداخته شده است. در گفتار دهم، «چند اصطلاح قرآنی» در رابطه با موضوع این اثر بررسی شده که از جمله آنها می‌توان به نفس و مراتب آن در قرآن و قلب و ماهیت آن اشاره کرد. در گفتار یازدهم «روح از نظر قرآن و سنت» تشریح شده و در دوازدهمین و آخرین گفتار از اثر حاضر، مروری بر مباحث پیشین و استنتاج نهایی صورت گرفته است.

به گزارش خبرنگار مهر، تاکنون در چندین گفت و گو با اساتید و کارشناسان فلسفه اسلامی به بررسی مکتب تفکیک پرداختیم، در این مصاحبه ها سعی شد که با دیدگاه منصفانه ابعادی از این مکتب مشخص شود، در مصاحبه پیش رو حجت الاسلام والمسلمین محمدحسن وکیلی، مدرس حوزه و دانشگاه و نویسنده کتاب صراط مستقیم، تفکیک را مکتب نمی داند، بلکه آنرا جریانی می داند. آنچه لازم است در این مجال به آن اذعان شود این است که تاکنون پیگیریهای ما برای گفت و گو با پیروان این مکتب نتیجه ای نداشته است. متن پیش رو حاصل گفت و گو با حجت الاسلام وکیلی است که از نظر شما می گذرد.

موضوع اثر حاضر، مناظره آیت الله «جوادی آملی» نماینده اندیشه فلسفی و «سید جعفر سیدان» نماینده اندیشه تفکیک گرایان درباره «معاد» است. کتاب با محوریت بررسی موضوع «معاد جسمانی» نگاشته شده و نظر طرفداران مکتب تفکیک در این حوزه نقد شده است. همچنین آرای صدرالمتالهین و چگونگی استدلال های وی درباره مسئله معاد جسمانی بررسی شده است. این مناظره فرصتی را به وجود آورده است تا با دقت بیشتر آرای صاحب نظران دینی که بیان صدرالمتالهین را مغایر با آیات قرآن می دانند، نقد و بررسی شود. از منظر نگارنده این جزوه، نظریه صدرالمتالهین برتر و بلندتر از آن است که به سادگی بتوان با آن به مقابله برخاست و بین تصویر قرآنی و تصویر صدرایی مسئلة معاد هیچ تنافی وجود ندارد. کتاب دربرگیرندن هشت جلسه مناظره در این زمینه است.

کتاب حاضر با موضوع شناخت، در فلسفه اسلامی با تاکید بر تفکر میرزا مهدی اصفهانی، تألیف شده و شامل سه فصل است. فصل اول معرفت‌شناسی خود بنیاد را تعریف می‌کند که این تعریف ارائه‌شده، از سوی ادموند گتیه با مثال‌های نقضی مواجه می‌شود. او قائلان به چنین تعریفی را به چالش کشیده و آن‌ها را از ارائه پاسخی متقن عاجز می‌کند. در تحلیل همین تعریف است که مشکلات دیگری بروز می‌دهد. با تعریف معرفت به باور صادق موجه، سه جز باور، صدق و توجیه پیش روی اندیشمندان قرار می‌گیرد. معرفت‌شناسی خود بنیاد در فرازی دیگر به منابع معرفت می‌پردازد و با تقسیم آن به مولد و غیر مولد، عقل و ادراک حسی را در دو منبع برای سراسر تاریخ اندیشه ورزی بشری معرفی می‌کند و در توصیه این دو منبع آنچه مشهود می‌شود ناکارآمدی هر دو منبع است به گونه‌ای که منبع بودن ادراک حسی به شکاکیت می‌انجامد و عقل‌گرایی نیز به ایده‌آلیسمی ختم می‌شود که هیچ نشانی از واقعیت زندگی را در آن نمی‌توان دید. در فصل دوم معرفت‌شناسی خدا نهاد تعریف می‌شود و می‌نویسد که میرزا مهدی اصفهانی برای توجه دادن به حقیقت علم، مخاطبین خود را به برخی مواقفی رجوع می‌دهد که در آن مواقف بهتر می‌توان تعالی علم و وصف‌ناپذیری‌اش را متذکر شد و می‌گوید آگاهی ما به چنین حکمی نشان از آن است که علم و آگاهی عدم چیزی غیر از معلوم و عالم بوده و در عرض هیچ‌کدام از این دو نیز قرار نمی‌گیرد. فصل آخر به نقد و بررسی آرا میرزا مهدی اختصاص دارد. نقد و بررسی روش میرزای اصفهانی، بیان نقدهای ناظر بر روش او و تحلیل این نقدها از جمله مباحث مطرح شده در این فصل است. نویسنده در این فصل با اشاره‌ای گذرا به نظرات فلسفی و حکمی عبدالله جوادی آملی، غلامحسین ابراهیمی دینانی، سید جلال‌الدین آشتیانی و صادق لاریجانی، همه انتقادات، ایرادات و اشکلات وارده از سوی فلاسفه، عرفا و پژوهشگران علوم انسانی و اندیشمندان به میرزا مهدی اصفهانی را مردود می‌داند، با تقسیم‌بندی نقدها به چهارگونه نقد آنها را رد می‌کند. او نخست نقدهای میرزای اصفهانی را مورد نقد قرار داده است. دومین محور نقدها ناظر بر مباحث محتوایی آرا وی در معرفت‌شناسی دین و محور سوم بررسی برخی انتساب‌های ناقدین به میرزای اصفهانی است. در نهایت نیز نویسنده برای روشن کردن بستر و فضای نقدی که در برابر آرای میرزای اصفهانی شکل گرفته، به برخی نقدهایی که مغالطی خوانده پرداخته است. نویسنده نقدهای این اندیشمندان بر میرزا مهدی اصفهانی را نادقیق خوانده است. شاه‌منصوری در بخشی از مقدمه خود بر این کتاب نوشته است: «میرزای اصفهانی بر آن است که در دستیابی به معارف دینی باید از همان ابتدا با اتکاء بر خود متون آغاز نمود و راه را طی کرد. اگر با دین شروع کنیم آنگاه همه مفاهیم و واژه‌ها نیز با هم سازگار خواهند بود و در غیر این صورت هیچ‌گاه از تناقض و ناسازگاری رهایی نخواهیم داشت.»

وجود عقل در ذات و سرشت انسان و بالندگی آن با رشد و نمو حیات انسانی مورد پذیرش همه متألهان است که انسان در پرتو آن به شناخت خدا، پیامبران و آموزه‏های دینی نایل می‎آید؛ لکن بیشتر تفکیکیان منکر عقل باطنی و متصل انسان شده و به جای آن، به عقل منفصل و بیرونی معتقد شدند که حقیقت آن نور خارجی اعطایی خداست. نویسنده با روش توصیفی و انتقادی نظریه تفکیکیان و ادله عقلی مدعایشان را طرح و به نقد آن می‎پردازد و روشن می‎شود که نظریه آنان هم در مقام تصور با ابهامات عقلی مواجه است و هم ادله‏شان قابل جرح بوده و ادله عقلی و نقلی بر خلاف آن تأکید دارند.