مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در این نوشتار نگارنده می‌کوشد تا با بهره جستن از روشی تحلیلی که مبتنی بر شرح فصول هفده‌گانه کتاب زتای متافیزیک است نقش نظریه صورت را در معرفت شناسی ارسطو مورد بررسی قرار دهد.از این رو در وهله نخست به رویکرد ارسطو نسبت به آنچه که می‌تواند جوهرِنخستین تلقّی گردد پرداخته شده و سپس از رهگذر بحث پیرامون این‌همانی جوهرِنخستین و صورت، در صدد تبیین پاسخ ارسطو به این پرسش که متعلّق شناخت چیست و معرفت به آن چگونه قابل حصول می باشد برمی‌آییم.به نظر می‌رسد رهیافت ملهم از نظریه ارسطو حکایت از آن دارد که جوهرنخستین شیء چیزی جز صورت درون اشیا محسوس نبوده و بنابراین صورت است که ما را به سمت شناخت حقیقت اشیا رهنمون می‌گردد.بدین‌سان نگارنده بر آن است که پی بردن به ژرفای اندیشه نهفته در هستی شناسی و معرفت شناسی ارسطویی میسر نخواهد بود مگر آنکه به نظریه صورت به مثابه حلقه ارتباطی این دو دیدگاه نگریسته شود.

جسم طبق نظر صحیح (نظر فلاسفه مشاء)، مرکب از ماده و صورت می‌باشد. ماده، همان جنبه قوه و استعداد جسم و صورت، جنبه فعلیت جسم می‌باشد که اشراقیان با این نظر مخالفند و برهان‌هایی را بر ابطال وجود ماده می‌آورند. ماده و صورت با هم تلازم دارند، یعنی هرگز از یکدیگر جدا نمی‌شوند و ترکیبشان، ترکیب اتحادی است. در این پژوهش به تمامی این مطالب با تفصیل پرداخته شده است؛ علاوه بر آن با پرداختن به نسبت صورت با وجود و نقش صورت در تعاریف، این امر که صورت همان وجود و شیئیت شیء است، اثبات می‌شود.

چکیده مسئله معاد خصوصا معاد جسمانی در تفکرات فلسفی جایگاه ویژه ای داشته است، التزام به عقل و نقل، حکما را به موضع گیری های مختلف سوق داده است . در این میان ابن سینا و ملاصدرا جایگاه ویژه ای دارند، در این مقاله تقابل ظاهری میان این دو فیلسوف به بوته نقد گذاشته شده و قرابت تفکر آن دو به تصویر کشیده شده است.

برای حل مسئله ربط ثابت به سیال، میرداماد و ملاصدرا طبایع مادی را از حیث ثباتشان، مجعول مفارقات می‌دانند تا محظور ربط ثابت به سیال وجود نداشته باشد. لکن ابهامات زیادی در مورد حیثیت ثبات طبایع که از آن تعبیر به عالم دهر می‌شود و همچنین رابطه عالم دهر با عالم ماده وجود دارد. در این مقاله ابتدا در قالب یک برهان کیفیت نسبت مابین عالم دهر و عالم ماده که دوگانگی اعتباری و یگانگی حقیقی طبایع دهری و مادی است، مشخص می‌گردد. در تفسیر نخست، این وحدت و آن دوگانگی بر اساس تفاوت نحو ادراک موجودات مفارق عقلی و موجودات مادی تبیین گردیده، آنگاه با مشخص نمودن کمبودهای این تفسیر، در تکمیل این تفسیر، تفسیر دومی ارائه شده که در آن بر اساس مفهوم ظهور و نقش آفرینی این مفهوم در این مسئله، یگانگی حقیقی طبایع دهری و مادی روشن می‌گردد.

چکیدهبررسی عناصر زیبایی شناختی شعر، نزد ناقدان ادبیات از ناقدان یونان و اسلامی گرفته تا ناقدان معاصر، همواره محل بحث و جدال بوده است. این ناقدان با ارائه آثار و دیدگاه های نقدی خود تلاش کردند که به اصول و قوانینی برسند تا اینکه کلام ادبی از کلام عادی متمایز شود. ناقدان معاصر از این قضیه دور نبودند. آنها فعالیت های علمی خود را انجام داده، و تلاش کردند که به این علم، دیدگاه های جدید خود را اضافه کنند. محمّد غنیمی هلال(۱۹۱۶م)، وجابر عصفور(۱۹۴۴م)، از جمله این ناقدان معاصر هستند که از بررسی موارد زیبایی ادبی غافل نبودند. بنابراین این پژوهش به دنبال آن است که با تکیه بر نمونه های شعری، به بررسی عناصر زیبایی شناختی شعر از جمله لفظ، معنی، تصویر، موسیقی، و عاطفه از دیدگاه این دو ناقد بپردازد. قبل از آن، این پژوهش بر آن است که مفهوم زیبایی و عناصر زیبایی شناختی شعر را بیان کند، همچنان که تلاش می کند دیدگاه های ناقدان قدیم و معاصر عرب را در مورد عناصر زیبایی شناختی شعر، مورد بررسی قرار دهد. بی شک این پژوهش دارای اهمیت فراوانی است زیرا غنیمی هلال و عصفور با نگاه جدیدی، به عناصر زیبایی شناختی شعر پرداختند، و جایگاه آنها در بلاغت و نقد عربی، به خاطر فعالیت های زیاد در راه پیشرفت نقد معاصر، بر هیچ پژوهشگری پوشیده نیست. اما شیوه این پژوهش، توصیفی – تحلیلی بوده و بر منابع کتابخانه ای و بررسی مستندات استوار است.طبق این پژوهش، غنیمی هلال و عصفور با تألیف کتاب ها و مقاله های نقدی، نقش مهمی در پیشرفت نقد معاصر ایفا کردند، و در جهت استواری مبانی نقد شعر، تلاش کردند. این دو ناقد معتقد هستند که مهم، ساختار شعر است، و عناصر زیبایی شناختی شعر از جمله لفظ، معنی، تصویر، موسیقی و عاطفه به خودی خود دارای ارزش نیست بلکه ارزش آنها در ساختار جمله شناخته می شود. غنیمی هلال و عصفور از دیدگاه‌های عبدالقاهر جرجانی تأثیر پذیرفته، و بر این باور هستند که پیوند میان لفظ و معنی، پیوندی دوگانه است، و جداسازی عناصر شعر از یکدیگر، ممکن نیست. جالب توجه است که تصویر از دیدگاه دو ناقد وسیله ای است که شاعر به وسیله آن، افکار خود را برملا می سازد، و ویژگی هایی چون هماهنگی تصاویر با هم دارد. شایان ذکر است که دیدگاه های عصفور در تصویر شعری دارای ویژگی دقت و تفصیل است به طوری که وظیفه های فراوانی برای تصویر بر می شمارد، از جمله آنها، شرح و توضیح، مبالغه در معنی، تحسین و تقبیح و اقناع مخاطب است. هر دو ناقد تأکید دارند که موسیقی، عنصر اساسی در شعر بوده، و با معنی، تصویر و عاطفه، پیوندی تنگاتنگ دارد. غنیمی هلال در موسیقی شعر از افکار غرب تأثیر پذیرفته، و معتقد است که تقسیم موسیقایی، موسیقی داخلی شعر را غنی می سازد، اما عصفور از دیدگاه‌های حازم قرطاجنی، الهام گرفته است، به همین خاطر اوزان مرکب را بر اوزان بسیط به خاطر داشتن تنوّع ترجیح داده، و بر این باور است که زحاف و عله، وظیفه های زیبایی شناختی دارند. نکته دیگر این است که دیدگاه های دو ناقد در عاطفه شعر، دارای ویژگی شرح و تفصیل نیست. اما با این وجود، هر دو بر ضرورت عاطفه تأکید کرده و برای این عنصر زیبایی شناختی، مقیاس هایی از جمله صداقت، عمق، و قوّت قرار دادند.

ارسطو همسو با افلاطون در قالب میراثی سقراطی مبنی بر تعلق معرفت به امر کلی، به نقد دیدگاه سوفسطاییان و شکاکان می‌پردازد. بنا بر آرای ارسطو، نه تنها امکان رسیدن به معرفت یقینی وجود دارد بلکه آنچه در فلسفۀ اولی و در ضمن گزاره‌های فلسفی ارائه می‌شود، واجد ویژگی یقینی بودن است. ارسطو با نقد دیدگاه افلاطون و بنیان نهادن منطق صوری و روش قیاسی، نقشی برجسته و تأثیرگذار در طول تاریخ فلسفه و به ویژه در ارتباط با فیلسوفان عقل‌گرا داشته است. ارسطو معرفت یقینی را به شناخت علت گره می‌زند. بر این اساس، به نظر می‌رسد که مطابق با مبانی او، معرفت یقینی به نحو کامل دست‌کم در بخشی از فلسفۀ اولی یعنی حوزۀ جواهر نامحسوس فناناپذیر با دشواری‌های معرفت‌شناختی و منطقی مواجه است.

ارسطو، مبدع نظریه ترکیب انضمامی اجسام از ماده و صورت، و همفکران وی ادعا می کنند: اجسام فراورده ترکیب دو جوهر جدا از هم می باشند. ایشان برای اثبات مدعای خویش، دو برهان «قوه و فعل» و «وصل و فصل» را به دست می دهند. اشراقیان، به رهبری شیخ اشراق، با اعتراف به وجود خاصیت بالقوگی در اجسام، منکر وجود جوهری جدا به نام «ماده» در ازای این خاصیت هستند و به تعبیری، ترکیب انضمامی ماده و صورت را نمی پذیرند. صدرالمتالهین نیز علاوه بر نفی ترکیب انضمامی، براساس حرکت اشتدادی در جوهر، دیدگاه منحصر به فردی را عرضه می کند که نظریه «ترکیب اتحادی ماده و صورت» نامیده می شود. وی گذشته از اثبات مدعای خود، به اشکالات وارد بر این نظریه نیز پاسخ می دهد

بحث از جوهر، و جسم بعنوان یکی از انواع جوهری، از مباحث مهم و مطرح در فلسفه است. اغلب فلاسفه مشا قائل به جواهر خمسه: عقل و نفس و جسم و ماده و صورت هستند و حقیقت جسم را مرکب از ماده و صورت می‌دانند و مدعی‌اند که ترکیب ماده و صورت انضمامی است. سهروردی نیز، در برخی از آثارش جسم را به­عنوان یکی از جواهر خمسه و مرکب از ماده و صورت می‌داند، اما در برخی دیگر تنها به سه نوع جوهری عقل و نفس و جسم قائل شده و جسم را بسیط گفته است. ملاصدرا برخلاف پیشینیان دیدگاه متفاوتی اتخاذ کرده است. او ضمن اینکه برخلاف سهروردی جسم را به­عنوان یکی از اقسام پنج‌گانه جوهری می‌پذیرد، برخلاف مشائیان نیز، ترکیب جسم از ماده و صورت را اتحادی می‌داند. نوشتار حاضر ضمن طرح و تبیین دیدگاه سهروردی و نقدهای ملاصدرا بر او به بررسی و تحلیل موارد اختلاف آن‌ها پرداخته است.

یکی از مسائلی که درتاریخ فلسفه به عنوان بحثی کلیدی در حوزه‌ی فلسفه طبیعت مطرح بوده و در حقیقت وجه اشتراک میان اندیشه فلسفی وعلم طبیعی شناخته ‌شده است باور به ترکیب جسم از دو جوهر مجزا به نام ماده و صورت است. اگر چه این اندیشه در حکمت مشاء و فلسفه‌ی ارسطو امری مسلم تلقی می‌شده است اما برخی دانشمندان علوم طبیعی مانند دمکریتوس و اتباع او نیز بودند که جوهر جسم را متشکل از اجزاء لایتجزا (اتم) می‌دانستند و معتقد بودند که اگر چه، ظاهر جسم یک واحد متصل است ولی حقیقت آن، مرکب از اجزاء غیر قابل تجزیه است که در همه اجسام به صورت متناهی وجود دارد اگر چه آنان جزء لایتجزا را بالقوه بخش پذیر دانسته و انقسام عقلی آن را تا بی نهایت جایز می دانستند. در برابر، فلاسفه مشاء و پیروان ارسطو معتقدند که جسم یک واحد متصل است که بالفعل هیچ تکثری ندارد اگر چه بالقوه (وهماً یا عقلاً) قابل انقسام به اجزاء بی‌نهایت می‌باشد. از جهت حقیقت، جسم مرکب از دو جوهر است که یک جوهر بالقوه است که به آن ماده یا هیولا گفته‌اند و یک جوهر بالفعل که به آن صورت می‌گویند. حال این بحث مطرح می‌شود که آیا از نظر عقل و براهین فلسفی و تجربیات عینی و خارجی می‌توان چنین جواهری را اثبات کرد یا اینکه حقیقت جسم چنانچه منکرین هیولا بر آنند همان نحوه‌ی تحقق خارجی آن است و حیثیت بالقوه و یا ماده در حقیقت از عوارض تحلیلی ذهنی و از زمره اعتبارات عقلی است. باور به ماده و صورتیکی از کهن ترین باورهای بشری در عرصه اندیشه فلسفی است.در میان فلاسفه اسلامی، مشائین آن را تایید کرده و بر آن اقامه برهان نموده اند اما برخی دیگر آن را نپذیرفته اند. دراین پژوهش سعی شدهحقیقت جسم و براهین اثبات ماده اولی و اشکال هایی را که از جانب اندیشمندان اسلامی وارد شده است بررسی شود. برای رسیدن به این هدف دلایلی که ابن سیناذکر کرده است جمع آوری وموردبررسی انتقادی قرار گرفته است. نتیجه این بررسی آن است که براهین یاد شده در معرض مناقشات جدی قرار داشته و به اثبات هیولای اولی منجر نمی گردند.پرداختن به تحلیل عقلی و فلسفی باور به ماده و کنکاش در ادله‌ی عقلی آن که مورد اهتمام فیلسوفان بزرگ بوده است در دوره معاصر که علوم تجربی بیش از هر دوره‌ی دیگر مورد توجه بشر قرار گرفته است از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده نقش تعیین کننده و موثری در مباحث فلسفه علم طبیعی و طبیعت شناسی دارد. در این تحقیق نگارنده به دنبال تبیین دیدگاه‌های حکمای ‌اسلامی درخصوص حقیقت پدیده‌های طبیعی است. بررسی اینکه از منظر هر یک از نظام-های فلسفی جهان اسلام ماده و صورت به چه معنایی به کاررفته ومبانی باور به آن‌ها چیست و به ویژه نسبت این دو جزء با یکدیگر چگونه است و همچنین نقد و بررسی این دیدگاه‌ها به نحو تطبیقی.