مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

مهم ‌ترین کتاب ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیرالقرآن، تفسیر کاملی از قرآن کریم و در اصل خلاصه‌ای از تفسیر المحرر الوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز، اثر ابن عطیه اندلسی (متوفی ۵۴۶)، است که ثعالبی نکاتی را به آن افزوده است؛ چنانکه غزی این تفسیر را اختصار تفسیر ابن عطیه نامیده و ذهبی آن را گردآوری آرای پیشینیان دانسته است.ثعالبی، به گفته خودش در مقدمه کتاب، برای نگارش این تفسیر از حدود صد کتاب بهره برده است. التفسیرالکبیر فخررازی در زمره این کتابها است اما ثعالبی در مقدمه، به استفاده از آن تصریح نکرده، گرچه در کتاب بارها سخنان فخررازی را ذکر کرده است. ثعالبی برای پرهیز از خطا در نقل قولها، عین سخنان نویسندگان را آورده و برای برخی کتابها علامت اختصاری به کار برده است.او پس از ذکر هر آیه، نکات دستوری و لغوی آن را آورده و در این زمینه عموماً از آرای صفاقسی (متوفی ۷۴۳)،ابوحیان نحوی (متوفی ۷۴۵) و ابوالبقاء عکبری (متوفی ۶۱۶) بهره گرفته است.سپس به بیان معنای آیه و تفسیر آن پرداخته و روایات متعلق به آیه را ذکر کرده است. منابع ثعالبی در این زمینه عموماً تفسیر طبری، کتب صحاح و سنن و مستدرک حاکم نیشابوری است.او روایات را بدون ذکر سلسله سند آورده با این همه، در آوردن روایات معتبر دقت فراوان کرده و پس از ذکر احادیث ضعیف، از بی اعتمادی خود به آن‌ها سخن گفته است. ثعالبی در تفسیر خود به اختلاف قرائات نیز پرداخته و منبع اساسی وی در این باره، تفسیر ابن عطیه بوده است.علاوه بر این به مسائل کلامی، فقهی و اصولی نیز پرداخته است.روش وی در تفسیر آیات اختصار و ایجاز است، به طوری که از تفسیر بخشهایی از آیات که ضروری نمی‌دانسته، صرف نظر کرده و مسائل بحث انگیز و مورد نزاع را نیز به میان نیاورده است. تألیف این تفسیر در ۱۵ ربیع الاول ۸۳۳ به پایان رسیده است. الجواهرالحسان فی تفسیرالقران نخستین بار در ۱۳۲۳/ ۱۹۰۵ به کوشش و تحقیق محمد بن مصطفی بن خوجه در الجزایر چاپ شد.

معجم المؤلفات الشیعیة فی الجزیرة‌العربیة تألیف حبیب آل جمیع مشتمل بر قریب به 2302 عنوان از 580 تن از نویسندگان شیعه در منطقه جزیره العرب است. کتاب مشتمل بر مقدمه، 19 فصل است که هر فصلی یک یا چند علم را دربر دارد. در فصل اول علوم قرآن و فصل آخر به فرهنگ معاصر اختصاص دارد. نویسنده آثاری که در زمینه فواید و نوادر، کشکول و موضوعات پراکنده دیگری نوشته و در ضمن فصول کتاب جای نگرفته را در بخشی مجزا در انتهای کتاب آورده است. شیوه نگارش بدین ترتیب است: ابتدا اسم کتاب سپس معرفی مؤلف، ناشر و سال نشر (اگر کتاب چاپ شده باشد) آمده است.

«مسند الإمام الصادق أبي‌عبدالله جعفر بن محمد عليهما السلام» تأليف شيخ عزيزالله عطاردى، هفتمين كتاب از مجموعه بزرگ «مسانيد الأئمة(ع)» است كه به زبان عربى در 22 جلد منتشر شده است. در اين كتاب اخبار و احاديث حضرت امام صادق (ع) در موضوعات مختلف گردآورى و دسته‌بندى شده است. احاديثى كه در اين مسند گرد آمده بر سه بخش است: 1- احاديثى كه مربوط به زندگى و شخصيت و روابط آن معصوم است كه در 12 باب آمده است. 2- احاديثى كه آن معصوم در موضوعات مختلف بيان كرده‌ اند كه هم چون ساير مجموعه‌ هاى حديثى در ضمن كتاب‌ هايى مشتمل بر ابواب متعدد ذكر شده است. 3- راويانى كه از آن معصوم نقل حديث كرده‌ اند، به‌ همراه ياد كرد آنها در كتب رجال. عطاردی، مباحث كتاب را از منابع معتبر شيعه و سنى گردآورى نموده است. نويسنده در مقدمه كتاب توضيحات مختصرى درباره كتاب و مباحث مطرح‌ شده در آن نوشته است. در جلد ششم با عنوان كتاب تفسير، احاديث آن حضرت در فضيلت قرآن كريم و عمل به آن، ناسخ و منسوخ و تفسير به رأى و مانند آن گرد آمده است.

«مسند الإمام الصادق أبي‌عبدالله جعفر بن محمد عليهما السلام» تأليف شيخ عزيزالله عطاردى، هفتمين كتاب از مجموعه بزرگ «مسانيد الأئمة(ع)» است كه به زبان عربى در 22 جلد منتشر شده است. در اين كتاب اخبار و احاديث حضرت امام صادق (ع) در موضوعات مختلف گردآورى و دسته‌بندى شده است. احاديثى كه در اين مسند گرد آمده بر سه بخش است: 1- احاديثى كه مربوط به زندگى و شخصيت و روابط آن معصوم است كه در 12 باب آمده است. 2- احاديثى كه آن معصوم در موضوعات مختلف بيان كرده‌ اند كه هم چون ساير مجموعه‌ هاى حديثى در ضمن كتاب‌ هايى مشتمل بر ابواب متعدد ذكر شده است. 3- راويانى كه از آن معصوم نقل حديث كرده‌ اند، به‌ همراه ياد كرد آنها در كتب رجال. عطاردی، مباحث كتاب را از منابع معتبر شيعه و سنى گردآورى نموده است. نويسنده در مقدمه كتاب توضيحات مختصرى درباره كتاب و مباحث مطرح‌ شده در آن نوشته است. جلد هشتم این کتاب شامل روايات امام صادق (ع) در تفسير آيات قرآن كريم و دعاهاى امام صادق (ع) با موضوعات مختلف تعلق دارد.

کتاب «مبانی و روش های تفسیر قرآن» نوشته عباسعلی عمید زنجانی است. مؤلف در این کتاب روش های تفسیری را بحث نموده، وی در فصل اول، ضرورت شناخت قرآن را بررسی، آنگاه به سیر تحول تفسیر پرداخته، آن را در دو مذهب شیعه و اهل سنت به صورت جداگانه بررسی و تالیفاتی از آنان را نام می‌ برد. در فصل دوم وجوه شناخت قرآن را بحث و در ادامه آن علل اختلاف در تفسیر قرآن را بررسی می‌ نماید. ابتدا واژه تفسیر را معنا نموده آنگاه معنای اصطلاحی آن را در کلام مفسران و دانشمندان علوم قرآنی مورد بررسی قرار داده است. یکی از مباحث مهم در این فصل مساله علل اختلاف در تفسیر قرآن است. وی در ابتدا تفسیر در زمان پیامبر و توسط آن حضرت را توضیح داد. در ادامه علل پیدایش اختلاف تفسیر را در محورهای زیر بررسی می‌ کند: پیدایش مذاهب مختلف، نفوذ افکار و انتقال علوم به بلاد اسلامی، اصالت عقل و اعتماد به رای، اختلاف مردم به درک معارف قرآن. در فصل دوم پس از بیان معنای تاویل از نظر لغت و ذکر اقوال برخی از مفسران در این باره، بعضی از روایات که در آنها بحث تاویل وجود دارد را ذکر نموده آنگاه بحث می‌ کند که آیا همه قرآن تاویل دارد یا برخی از آیات آن، به جهت توضیح آن اقوال و نظرات مفسران را ذکر نموده است. در فصل سوم مبانی و روش های تفسیری و تقسیم بندی هایی که از طرف صاحب نظران ارائه شده را توضیح می‌ دهد و به همین مناسبت شرائط و منابع و آداب تفسیر قرآن را ذکر نموده است. همچنین ابتدا دیدگاه های مفسران همچون طبری، ابن عباس را درباره تقسیم بندی تفاسیر مطرح نموده، در ادامه مذاهب و مناهج تفسیری را نام می‌ برد. در فصل چهارم تفسیر نقلی را بررسی می‌ کند و به همین مناسبت روایاتی که می‌ توان به آنها استناد نمود را ذکر و پاسخ آنها را می‌ دهد. در فصل پنجم تفسیر به رای را مورد بحث قرار داده و مفاد روایات وارده در این باب را بررسی، آنگاه برخی از موارد تفسیر به رای را ذکر نموده است. نویسنده فصل ششم را اختصاص به تفسیر رمزی، اشاری و شهودی داده و فصل هفتم مربوط است به تفسیر عقلی و اجتهادی که در آن دلایل این نوع تفسیر را از نظر قرآن عقل و سیره علمای اسلام مورد بررسی قرار داده است. در فصل هشتم تفسیر قرآن به قرآن و در فصل نهم تفسیر قرآن بر اساس کتاب و سنت و عقل مورد بحث قرار گرفته است.