مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

واژگاه کلیدی: عصمت، تنزیه، آیات متشابه، پیامبر اسلام (ص).پیشینه عصمت پیامبر اکرم (ص) از گناه و تمامی امور نفرت‌زا همچون سهو و خطا به نخستین سال‌های ظهور اسلام باز می‌گردد. قرآن کریم، اهل‌بیت عصمت (ع)، صحابه و تابعین پیامبر نخستین مدافعان عصمت به شمار می‌روند که در کنار دلایل محکم عقلی، تفسیرگر آیات متشابهی است که به دلیل برخی واژگان یا اسلوب‌های کلامی دچار ابهام گردیده و مورد سوء برداشت قرار گرفته‌اند. این ابهام‌ها در قالب روایات تفسیری و شأن نزول که عمدتاً به لحاظ سندی و دلالی دچار مشکل می‌باشند و نیز دیدگاه‌های تفسیری برآمده از تساهل، اعتماد به روایات و یا مبانی کلامی فاسد بروز می‌کنند و به دو دسته عمده تقسیم می‌شوند. دسته نخست شبهه‌هایی است که با تحلیل زندگی شخصی پیامبر در صدد منسوب داشتن وی به گمراهی و عادت‌های جاهلی در مقطع پیش از رسالت و یا ارتکاب پاره‌های تردیدها، دلبستگی‌ها، رذایل اخلاقی و گناهان در مقطع رسالت ایشان است. دسته دوّم شبهات نیز با تمرکز بر شأن رسالی پیامبر و با استناد به راهیافت سحر، چشم زخم، وسوسه‌های شیطانی و فراموشی به پیامبر سعی در سلب صلاحیّت از ایشان برای تصدی منصب نبوت داشته یا با بیان پاره‌ای موارد بر وقوع لغزش در فرایند دعوت استشهاد نموده‌اند. آیات مورد استناد در این باره را می‌توان از زاویه نقد واژگانی، ادبی، تاریخی، و تحلیل مراد استعمالی و جدّی از خطاب در آن‌ها و نیز دیگر راهکارها، تفسیری صحیح و متناسب با نظریّه عصمت نمود.

فیض کاشانی از آن دسته از مفسرانی است که با علم به جایگاه ارزشمند علوم قرآنی در تفسیر، با وجود اینکه یک تفسیر متکی بر روایات تالیف می‌کرده است به مباحث علوم قرآنی نیز در تفسیر الصافی پرداخته است. ما در این پایان نامه برای بدست آوردن و تنظیم مباحث علوم قرآنی از منظر فیض کاشانی که در حقیقت پیش نیازهای فهم صحیح تفسیرالصافی می‌باشد به تحقیق و بررسی در تفسیر الصافی پرداخته‌ایم، این پایان نامه را در چهار فصل تألیف کرده‌ایم، فصل اول را در دو گفتار تنظیم کرده‌ایم در گفتار اول در مورد مفهوم شناسی و گستره و ضرورت علوم قرآنی و در گفتار دوم به شخصیت شناسی فیض کاشانی و معرفی تفسیر الصافی به اتمام رساندیم. و در فصل دوم مهم ترین مباحث نزول، تدوین و قراءات قرآن را مطرح کرده‌ایم و بیان نموده‌ایم که فیض نزول دفعی قرآن را، فرود آمدن یکباره تمام قرآن برقلب مبارک پیامبر گرامی می‌داند و همچنین بر این امر معتقد است که قرآن کنونی به دست صحابه بعد از رحلت پیامبر اسلام، جمع آوری شده است و در موضوع قراءات، فیض از بین قرائتهای متعدد، تنها یک قرائت را صحیح می‌داند. در فصل سوم در گفتاراول به محکم و مشابه پرداخته‌ایم و بیان داشته‌ایم که نظر فیض این است که قرآن با آوردن محسوسات در واقع خواسته است بر اندازه عقول مردم، عالم حقیقت و ملکوت را برای آنها بیان کند. و بر اساس تعابیر اینگونه است که متشابه در قرآن بوجود آمده است و در گفتار دوم به مسئله نسخ، اشاره کرده ایم وبیان نموده‌ایم که فیض وقوع نسخ را در قرآن پذیرفته است و در آخرین فصل در گفتار اول به مسئله تحریف توجه کرده‌ایم و گفته‌ایم که فیض قائل به عدم تحریف قرآن می‌باشد و سرانجام در گفتار دوم در مورد موضوع اعجاز به گفتگو نشسته‌ایم وبیان کرده‌ایم که فیض بر معجزه بودن قرآن از ابعاد گوناگون همچون اعجاز بیانی و اعجاز اخبار از غیب تأکید دارد.

از آنجاكه اعلميت و به ويژه برخورداری از علم لدنی يكی از مؤلّفه های ركنی در اثبات نبوت نبی يا امامت امام است، از اين رو اثبات علم به تأويل برای اهل بيت از آيات قرآن كريم، تـأثير به سزايی در ضرورت مرجعيت علمی اهل بيت به خصوص نزد اهل سنت دارد؛ چرا كه بيشتر علمای اهل سنّت اعتقادی به مرجعیت اهل بيت ندارنـد؛ هرچنـد فـضيلت علمـی اينـان نـزد بسياری از رجال علمی و سياسی آنان مورد اتفاق است و بر همـين اسـاس برخـی از بزرگـان اهـل سنّت نهايت مستفاد از روايات نبوی در فضايل علمی اهل بيت و به ويژه اميرالمـؤمنين را مرجعیـت علمی آنان دانستند، نه مرجعیت سياسی. ولی علمای شيعه بر مرجعيت علمی اهل بيت و علـم آنان به تأويل آيات قرآن اذعان دارند . هرچند نزد برخی از آنان دلالـت آيـات قـرآن بـر مطلـب مذكور تمام نيست، ولی دلالت روايات برآن قطعی است . در نوشتار پيشرو، درصـدديم دلالـت آيات قرآن و به خصوص آيه«والراسخون فی العلم» برعلم بهیتأويل اهل بيت را اثبات نموده وبه ادله و شبهات كسانی كه دلالت آيه مذكوربرمدعا را نپذيرفته اند، پاسخ دهيم.

در این پایان‌نامه موضوع وجود یا عدم وجود ترادف در قرآن مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.ابتدا ترادف در لغت و اصطلاحو زبان‌شناسی تعریف شده و دیدگاه‌های مخالفان و موافقان مورد ارزیابی قرار گرفته است. این ارزیابی‌ها نشان داده است که موافقان دقت و موشکافی لازم را در معنای دقیق واژگان به کار نگرفته‌اند. از سوی دیگر مخالفان برخلاف موافقان با توجه به معنای اصیل واژه‌ها و این‌که هر کلمه برای دلالت بر یک معنای خاصی وضع شده است، وجود ترادف در قرآن را رد می‌کنند. موضوع دیگری کهدر این پایان نامه مورد توجه قرار می‌گیرد، ارتباط ترادف با برخی دانش‌های علوم قرآنی مانند: احرف سبعه، وجوه و نظایر، تأکید، آیات متشابه و تفسیرمی‌باشد. اتفاق نظری از سوی عالمان شیعه و سنی درباره‌ی پذیرش حدیث احرف سبعه وجود ندارد. از این‌رو، ارتباط آن با ترادف احتمال بعیدی به نظر می‌رسد. با توجه به این موضوع که مجوز تبدیل الفاظ مترادف به یک‌دیگر باعث نابودی اعجاز قرآن می‌شود. از سوی دیگر وجوه و نظایر نشان می‌دهد که وجود معنی واحد در میان معانی گوناگون دو واژه دلیلی بر وجود ترادف نیست. همچنین در تأکید و متشابه دو واژه می‌توانند دارای معانی نزدیک باشند، اما نمی-توانند مترادف کامل باشند. اما ترادف در بحث تفسیر آیات به جهت تفهیم و توضیح معانی با در نظر گرفتن عدم ترادف تام بین واژگان می‌تواند به کار رود. در این‌جا مفسران باید به موارد استعمال واژگان در قرآن توجه داشته باشند و تا آن‌جا که می‌توانند از هم‌معنایی کامل بین کلمات بپرهیزند. از آن‌جا که قرآن در اوج فصاحت و بلاغت بر پیامبر اکرم نازل شده است، بهترین و ارزشمندترین منبع برای مقایسه‌ی موارد استعمال واژگان مترادف به‌شمار می‌رود. با بررسی‌های انجام گرفته و همچنین ذکر نمونه‌هایی از قرآن روشن می-شود که کلمات هم معنا، با توجه به بافت و سیاقی که در آن به کار رفته‌‌اند امکان جانشینی با مترادفاتشان را ندارند و تمام الفاظ به کار رفته در قرآن، در جایی متناسب بامعنایشان استعمال شده‌اند. همچنین دو واژه ممکن است دارای معنی و مفهوم واحدی باشند اما هم-معنای مطلق نیستند. زیرا این دو واژه گرچه می‌توانند در برخی جهات شبیه به هم باشند ولی در سطوح دیگر دارای تفاوت‌های معنایی با هم هستند. در این پایان‌نامهوجود ترادف در قرآن رد می‌شود.

تأویل در حوزه معرفت شناسی دینی، کلامی، فلسفی و عرفانی از واژه های پرکاربرد و پرتأثیر است. حکمای متعالی و عرفای محقق قلمرو تأویل را به حوزه هستی شناسی نیز مرتبط دانسته و سرچشمة تأویل در حوزة الفاظ و مفاهیم را در این مبدأ مستقر دیده اند. بیان ربط این دو حوزه از اهداف مهم حکمای متعالی در تفسیر متون دینی است که پیشاپیش سبب زدودن شبهات نیز می شود. برجسته سازی مقصود و همگرایی این دانایان در منظور از تأویل شایسته و بیان زیرنهاد آن، همسان بودن کتاب تدوین و کتاب تکوین در نیاز به کاربرد تأویل برای راهیابی به حقیقت موجودات و تأثیر منحصربه فرد نگاه یگانه انگار به هستی و فراسو قراردادن آموزه های دینی، همانند ظاهر و باطن، از اهم مقاصدی است که در این نوشتار برای شفاف سازی فرایند تأویل دنبال می شود. همچنین، بی اساس بودن ادعای ظاهرگرایان در نفی مطلق تأویل و اتهام تأویل گرایی گزافه محور علیه رقیبان خود رهاورد ارزشمند این تبیین است. تاریخ ممتد ظاهرگرایی گواه حملات پرتعصب و مجادلات اشباع از تصلب در برابر اعمال قواعد عقلی و شهودی در فهم مقاصد ژرف ظواهر متون دینی است. دامنه شبهه های ظاهرگرایان از منع مطلق تأویل تا تحریف مفهوم و مصداق آن گسترده است، اما ساختار ادبیات متون دینی آن ها را به گذر از ظاهر و اراده معنای غیرلغوی و دستور زبانی و کاربرد تأویل ناگزیر کرده است. بیش از همه، حکمت متعالیه آماج اتهامات بی اساس این گروه است و ایجاب می کند با نگاهی همه جانبه در قلمرو لفظ و معنا، و در ساحت کتاب تدوین و تکوین، سیر کاربرد تأویل در سنت و سیره حکمت متعالیه در مواجهه با متون دینی بررسی شود. در این پردازش طرح بدیع حکمت متعالیه یعنی جمع بین بقای الفاظ بر معنای ظاهری و گذر به باطن معنا، در مواجهه با متون دینی محسوس، و کارامدی این روش برای دست یابی به ژرفای آموزه های خردپرور دینی ملموس است.

براساس تعالیم اسلامی تزکیه‌ی نفس، نقش مهمی در نورانیّت قلب، برای دریافت علوم الهی دارد و تنها راه ورود به سطوح بالاتر زندگی معنوی و مشاهده‌ی معارف الهی است. قرآن کریم مهم‌‌ترین شرط ژرفکاوی در متن مقدس قرآن و عبور از لفظ به معنا، و از معنا به حقایق قرآن را، تزکیه‌ی نفس قرارداده‌است، تا جایی که معتقد است: فهم عمیق حقایق قرآن در انحصار پاکان است«لَایَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ»(واقعه،79). برای تحقق این امر، تبعیت از متعالى‌‌ترین و شایسته‌‌ترین الگوی انسانیّت، پیامبراکرم(صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَآلِهِ وَسَلَّم)، را پیشنهاد می‌نماید«لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ »(احزاب،21). روایات معصومین(عَلَیهِِمُ السَّلَامُ) نیز هماهنگ با کلام نور، مردم را به عمل به رهنمودهاى روشنگرانه‌ی قرآن، برای ربانی شدن و فهم فقهیانه‌ی معارف قرآن، فرا می‌خواند. بنابراین تشنگان دانش‌‌های قرآن، صرفاً با فراگیری علوم ظاهری قرآنی نمی‌توانند ازبحرمعارف قرآن سیراب شوند، بلکه باید با نوشاندن شراب طهور به کام جانشان، آنان را برای غور و غوص در اعماق بی‌‌انتهای آن بحربیکران مهیا کرد.این رساله، بعد از بیان کلیات و تعریف مسأله، در بخش دوم: براساس آیات و روایات و سخنان دانشمندان اسلامی ثابت می‌کند که فهم دقیق و عمیق برخی از انواع علوم قرآن در گرو پاک کردن نفس از گناه و پلیدی است. ودربخش سوم: توانایی تفسیر و تأویل صحیح آیات قرآن مجید را مختص پاکان و دور از دسترس قلب‌‌های بیمار و اندیشه‌‌های منحرف گناه‌کاران و بدکاران می‌داند و بعد از اثبات مدعای خود، در بخش چهارم: راه‌های عملی نمودن تزکیه‌ی نفس را در اختیار عموم قرارمی‌دهد تا افرادی که طالب حقایق قرآنی هستند، گام در عرصه‌ی طهارت بگذارند تا از این راه به هدف مطلوب خود دست یابند.

هیچ کتابی به اندازه کتب مقدس و آسمانی مورد شرح و تفسیر واقع نشده است. در این میان قرآن کریم دارای جایگاهی بی بدلیل است. اطلاعات کتاب شناسی نگارش بیش از سه هزار تفسیر را در طول تاریخ اسلام گزارش می کند. تنوع و اختلاف تفاسیر به خصوص در دوره های مختلف زمانی حکایت از نیاز مستمر به تفسیر این کتب آسمانی دارد. با توجه به آن که قرآن کریم خود را مبین و بیان معرفی کرده است این پرسش مطرح می شود که با این وصف چه چیزهایی نیاز به تفسیر قرآنی کریم را دامن می زند؟ برخلاف برخی از اندیشمندان که نیاز به تفسیر قرآن را صرفا نیازی عرضی خوانده اند، قرآن هم از نظر ذاتی و هم از نظر عرضی نیازمند تفسیر است. نیاز ذاتی به تفسیر برخاسته از ویژگی های خود قرآن از حیث عدم تفصیل و تبیین جزئیات، احکام وجود آیات مشابه ، دو وجوه بودن برخی از الفاظ از نظرم عنا و ذوبطون بودن آیات است. بیان بودن قرآن با هیچ یک از ویژگیهای قرآن که نیاز به تفسیر را دامن می زند منافاتی ندارد.