مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه ی تشکیک در وجود از جمله راهکارهایی است که نزد فلاسفه‌ی‌‌ عارف مسلک به منظور حفظ وحدت در هستی وایجاد ارتباط میان واحد و کثیر از دیرباز طرح و مورد نظر قرار گرفته است. نوافلاطونیان به عنوان نماینده ی اصلی تفکر فلسفی – عرفانی غرب با طرح درجات و سلسله مراتب موجود، خود را از پیشگامان ورود این نوع نگرش در فلسفه مطرح کرده‌اند. نزد آنان احد بسیط، غیرقابل-شناخت و توصیف ناپذیربوده و هیچ محدودیتی را شامل نمی‌شود. بر این اساس، افلوطین و پروکلس به استعاره فیضان و صدور متوسل شده و تکثر موجودات را بر این‌مبنا توضیح می‌دهند وکثرات را فیضان احد و هستی را صادر از احد می‌دانند. از نگاه آنان هر موجودی به علت "واحد" موجود است وکثرات عالم طبیعت را تصویر احد نامیده و پایین‌تر از وجود می‌دانند. علامه طباطبایی به عنوان یکی از برجسته ترین نمایندگان حکمت متعالیه با تکیه بر اصالت وجود، همچون حکمای متعالیه مدعی است؛ واقعیت‌ یک‌ حقیقت‌ مشککه ذو‌ مراتب‌ می‌باشدکه‌ به‌‌واسطه قوّت‌ و ضعف‌، أوّلیت‌ و ثانویت‌، تقدّم‌ و تأخّر، اختلاف‌ دارند؛ اختلافی‌ که‌ به مابه الاشتراکشان بازگشت دارد؛ و چون غیر از این‌ حقیقت‌، حقیقتِ دیگری‌ نداریم‌؛ و هر چه‌ جز او فرض‌ شود، یا عین‌ اوست‌ یا غیر او؛ و غیرباطل‌ است‌ پس‌ عین‌ او خواهد بود. این‌رساله در پی آن است که در عین بررسی تشکیک در وجود با توجه به اوصاف و ویژگی‌های احد، در نهایت با بررسی و مقایسه ی دیدگاه افلوطین، پروکلس و علامه طباطبایی در مبحث ربط وحدت و کثرت قوت و ضعف نظریات ارائه شده را مورد ارزیابی قرار دهد.

ابن مسکویه، از دانشمندان متقدم علم اخلاق بوده که کتاب معروف ایشان در علم اخلاق، «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق» می باشد. ایشان هم چنین کتابی فلسفی به نام «الفوز الاصغر» را تألیف نموده است که مباحث عمده ی این کتاب، حول شناخت خداوند متعال و نفس انسان است. مختصر بودن و در عین حال، پرداختن به مباحث اصلی معرفتی از ویژگی های بارز اثر ایشان می باشد. از آن جائی که نگرش انسان به اخلاق، همواره به دیدگاه او به هستی برمی گردد، پرداختن به مبانی نظری که در خصوص خدا و نفس انسان (مبدأ و معاد) بحث می نماید، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بنا بر این، جا داشت تا نحوه ی نگرش یکی از دانشمندان برجسته ی علم اخلاق در خصوص این موضوعات مورد واکاوی قرار بگیرد. و نکته ی حائز اهمیت این که این کتاب در زمانی نگاشته شده است که هنوز مکتب فلسفی سینوی -که از مکاتب متقدم فلسفه ی اسلامی است- به جامعه عرضه نگردیده است تا بتوان ابن مسکویه را تابع مکاتب فلسفی رایج فلسفه اسلامی بدانیم. مصنف در این کتاب، مانند سایر کتب فلسفه اسلامی، با روش استدلال برهانی در سه مسئله که هر کدام از این مسائل، ده فصل را به خود اختصاص می دهند دیدگاه های فلسفی خود را علی الخصوص در مورد خداشناسی و نفس بیان می نماید. در این پژوهش، ما ابتدا به ترجمه کتاب ایشان پرداخته و سپس، آراء ایشان را پیرامون خداشناسی و نفس استخراج می نماییم. و در برخی موارد، اگر نقد و تحلیلی لازم بوده است، بیان مینماییم. می توان گفت دیدگاه های فلسفی ایشان درخصوص خداشناسی و نفس شناسی و نحوه استدلال های ایشان هر چند در قسمت هایی بر گرفته از فلسفه ی مشاءِ فیلسوفان یونانی بوده است، اما تطابق زیادی با عقائد اسلامی دارد.

فطرت در لغت به معنای آغاز، شکافتن و خلقت بی سابقه بکار می رود و در اصطلاح عبارت است از آفرینش ویژه انسان که از بدو تولد دسته ای از معارف، گرایشات و توانایی ها را همراه خود به جهان مادی می آورد. فطرت در این دسته بندی سه گانه شامل موارد مختلفی است که در وجود نوع انسان تعبیه شده و جزو ویژگی های ذاتی آنها محسوب می شود. این نوشتار به بررسی دو امر فطری مهم که در میان سایر امور فطری نقشی ویژه دارند پرداخته وآن دو را به نوعی ریشه تمام اعتقادات مذهبی عنوان کرده است. باتوجه به اینکه فطری بودن خداشناسی و خداپرستی ممکن است در ذهن برخی با تردید مواجه شود، در این پژوهش با استدلال های عقلی و دلایل وحیانی به اثبات فطری بودن این دو امر مهم پرداخته می شود. سپس با استمداد از ویژگی های امور فطری و ثمرات شکوفایی فطرت به برخی از فواید این دو فطرت اشاره کرده ایم. فطرت خداشناسی و خداپرستی نشان از تدبیر و حکمت آفریدگار داشته و عشق او را به موجودات هستی علی الخصوص اشرف مخلوقات نمایان می سازد.

نظریه ی تشکیک در وجود از جمله راهکارهایی است که نزد فلاسفه ی عارف مسلک به منظور حفظ وحدت در هستی وایجاد ارتباط میان واحد و کثیر از دیرباز طرح و مورد نظر قرار گرفته است. نوافلاطونیان به عنوان نماینده ی اصلی تفکر فلسفی – عرفانی غرب با طرح درجات و سلسله مراتب موجود، خود را از پیشگامان ورود این نوع نگرش در فلسفه مطرح کرده‌اند. نزد آنان احد بسیط، غیرقابل-شناخت و توصیف ناپذیربوده و هیچ محدودیتی را شامل نمی‌شود. بر این اساس، افلوطین و پروکلس به استعاره فیضان و صدور متوسل شده و تکثر موجودات را بر این‌مبنا توضیح می‌دهند وکثرات را فیضان احد و هستی را صادر از احد می‌دانند. از نگاه آنان هر موجودی به علت "واحد" موجود است وکثرات عالم طبیعت را تصویر احد نامیده و پایین‌تر از وجود می‌دانند. علامه طباطبایی به عنوان یکی از برجسته ترین نمایندگان حکمت متعالیه با تکیه بر اصالت وجود، همچون حکمای متعالیه مدعی است؛ واقعیت‌ یک‌ حقیقت‌ مشککه ذو‌ مراتب‌ می‌باشدکه‌ به‌‌واسطه قوّت‌ و ضعف‌، أوّلیت‌ و ثانویت‌، تقدّم‌ و تأخّر، اختلاف‌ دارند؛ اختلافی‌ که‌ به مابه الاشتراکشان بازگشت دارد؛ و چون غیر از این‌ حقیقت‌، حقیقتِ دیگری‌ نداریم‌؛ و هر چه‌ جز او فرض‌ شود، یا عین‌ اوست‌ یا غیر او؛ و غیرباطل‌ است‌ پس‌ عین‌ او خواهد بود. این‌رساله در پی آن است که در عین بررسی تشکیک در وجود با توجه به اوصاف و ویژگی‌های احد، در نهایت با بررسی و مقایسه ی دیدگاه افلوطین، پروکلس و علامه طباطبایی در مبحث ربط وحدت و کثرت قوت و ضعف نظریات ارائه شده را مورد ارزیابی قرار دهد.

این متن تطبیقی فلسفی در باره ی بوعلی سینا که یک دانشمند مسلمان ایرانی و آکواینوس که یک دانشمند کاتولیک اهل سیلیس بوده است⸲ به مطالعه پرداخته است. این مطالعه در قالب تحلیل شباهت های متون ذکر شده به عنوان پایان نامه در مساله ی وجود خدا و دانش متافیزیک انجام گرفته است .این تحقیق دربردارنده ی پنج راه حلی است که در سوما در ارتباط با مساله ی وجود خدا ارائه داده شده است و این راه حل ها همگی مبتنی بر قواعدی هستند که آکواینوس از بوعلی سینا در کتاب الهیات شفا وام گرفته است .باید گفت پنج استدلال آکواینوس در باره ی وجود خدا بر آمده از موضوع اصلی متافیزیک بوعلی سینا یعنی وجود بما هو وجود است که بوعلی هم این موضوع را از متکلمین وام گرفته است . آکواینوس در تحلیل و جمع بندی استدلال هایش سعی در بهره بردن و جمع کردن استدلال های موجود در حکمت ارسطوئی و سینوی و فلسفه ی یهودی داشته است که موضوع تعالیم الهی نیز میباشد .این متن سعی دارد سنت علمی ادیان ابراهیمی را برای همه ی انسانها در باب وجود خدا به نمایش بگذارد و هدف از این امر تحقق همکاری و تبادل علمی بیشتر بین دانشمندان دینی ادیان ابراهیمی در باب استدلال های وجود خدا میباشد. مباحث الهیاتی در این متن علاوه بر زبان اصلی خودشان با ترجمه ی انگلیسی نیز آورده شده اند و به این جهت قابل فهم و دستیابی برای کسانی است که آگاهی و شناخت کافی نسبت به زبانهای قدیمی ندارند ولی مانند بوعلی و آکواینوس اهل تفکر هستند و روش آنها را دنبال میکنند. کسانی که علم را در هر نقطه ای با تلاش فراوان می یابند.

این رساله در پیِ آن بوده یک مسأله خاص یعنی بیان اهل بیت را درباره معرفت فطری خدا، در چارچوب مباحث معرفت‌شناختی جدید تبیین کند. بر این اساس، ابتدا به بررسی چیستی معرفت، رابطه معرفت و اراده، تعریف‌پذیری و معیارپذیری معرفت و تبیین نظریات توجیه معرفت پرداخته شده و نهایتاً قرائتی از مبناگرایی میانه رو را به عنوان قول مختارِ توجیه گزاره‌های معرفتی برگزیده است. بخش دیگر رساله به استخراج یک چارچوب منسجم توحیدی در خانواده حدیثی اهل بیت پرداخته و نشان داده است که در بیان آنان معرفت و شناخت خداوند امری است که از پیش از تولّد انسان در او نهادینه شده است. واپسین بخش رساله نیز به تبیین معرفت‌شناسانه این معرفت نهادینه ـ یعنی معرفت فطری خدا ـ پرداخته است.

عقل دارای دو کارکرد استقلالی و ابزاری در حوزه صفات الهی است. کارکرد نخست در حوزه صفات در کشف معرفت مستقل است؛ یعنی به تنهایی قادر است که درباب برخی از اوصاف الهی به نتیجه برسد. کارکرد دوم مبتنی بر کسب معرفت از نصوص دینی است؛ یعنی عقل نه به‌طور مستقل، بلکه به عنوان ابزاری در خدمت نص قرار می‌گیرد. از جمله حوزه‌های مهم معرفتی در آموزه‌های فلسفی و دینی، شناخت اوصاف الهی است. ملاصدرا با التفات به عقل و کارکردهای آن از یکسو و اهتمام ویژه به بحث از اوصاف الهی از سوی دیگر، توانسته است با به کارگرفتن دو کارکرد مذکور، در حوزه اوصاف الهی، مباحث جامع و در مواردی بدیعی را طرح نماید. وی در آثار فلسفی خود عقل را بیشتر به عنوان منبع و در آثار تفسیری و روایی خود از عقل بیشتر به مثابه ابزار مدد گرفته است. وی تلاش کرده است تا با استفاده از هر دو کارکرد، متناسب با شاخصه های هر کدام، (از جمله محوریت برهان در کارکرد استقلالی و وفادرای به ظاهر نصوص دینی در کارکرد ابزاری) به تبیین و تحلیل اوصاف الهی بپردازد. در این میان، از چالش‌های مختلفی که دربرابر دیدگاهش مطرح شده و یا احتمال طرح آن وجود داشته است، غافل نبوده و آن‌ها را در قالب اِشکال مطرح و پاسخ داده است. در این پژوهش با رویکردی تبیینی و تحلیلی ابتدا به تبیین اوصاف الهی از دیدگاه ملاصدرا براساس کارکرد استقلالی عقل پرداخته شد و مهم‌ترین برهان‌های عقلی مورد رصد قرار گرفت و سپس کارکرد ابزاری با محوریت آیات و روایات و تبیین عقلانی صفات الهی بررسی شد. اهمیت رویکرد این پژوهش در آن است که تفکیک دو کاردکرد عقل، سبب دست‌یابی به الگوی روشی ملاصدرا در تبیین و تحلیل اوصاف الهی و تفاوت‌های حاصل از آن است. حاصل رویکرد استقلالی بیانگر آن است که عقل به‌طور مستقل و بدون استناد به متون و گزاره‌های دینی، قابلیت اثبات و فهم اوصاف الهی را دارد و این یعنی زبان مشترک در میان عقلا خارج از چارچوب باورهای دینی. برونداد رویکرد ابزاری نشان‌دهنده‌ی اعتبار متون دینی و نقش-آفرینی آن‌ها در ارائه شناخت از اوصاف الهی دارد، شناختی که با به خدمت گرفتن عقل، گستره و عمق بیشتری می‌یابد. به‌طور کلی، ماحصل استفاده از هر دو کارکرد عقل در حوزه اوصاف الهی (به عنوان یک مطالعه موردی گسترده و مهم) بیانگر نکات مهمی از جمله رد اتهام التقاطی بودن فلسفه ملاصدرا از یکسو و تفسیر به رأی بودن آثار تفسیری او از سوی دیگر است.

جبر و اختیار وابسته به احوال سالک است. یعنی در مرحله نخست که ابتدای سیر و سلوک می‌باشد، همه افعال را اختیاری می‌بیند. و اثری از فعل حق مشاهده نمی‌کند. و چون از این وادی گذشت، در آن کار جبری می‌شود یعنی چیزی جز جلوه حق و فعل حق نمی‌بیند. از آنجا که در کشف و شهود عرفانی همه موجودات امکانی را ظل وجود و پرتو ذات حق و مظهر اسماء و صفات الهی می‌ببینند. و حقیقت «کل شیء هالک الا وجهه» را به عیان مشاهده می‌کنند و همچنین با منطق کسانی که قضیه وحدت وجود و توحید حقیقی صفات و افعال واجب را پذیرفته و آن را به درجه عین‌الیقین و حق‌الیقین دریافته باشند، دیگر از هستی مستعار و نمودار اختیار بشر اثری نیست. بلکه هر چه هست اثر حق و فعل حق است.ا ین باور با اعتقاد به بحث "توحید" (وحدت وجود عرفانی) و "مقام فناء" و"قرب نوافل و فرائض" توضیح داده می‌شود. در قرب نوافل که مستحب باشد انیت انسان مندک نمی‌شود زیرا در مستحبات انسان می‌تواند آنها را انجام بدهد یا ندهد این اختیار هست و تا زمانی که اختیار هست (انیت) هست و تا زمانی که انیت هست فنای مقید است. بر خلاف قرب فرایض که انیت برداشته می‌شود و فنای مطلق است و محوریت با حق است و سالک عین الله می‌شود در حالیکه در قرب نوافل باری تعالی در مجلای سالک ظهور باطنی پیدا می‌کند. قرب فرایض، نفی اختیار تشریعی در انسان است به این معنا که انسان به واسطه ی قرب فرایض می‌تواند به نفی انیت برسد. نتیجه اینکه: دو دلیل بر موجه ساختن جبر عرفانی عبارتند از: پذیرش وحدت شخصی وجود متکی بر مبانی شناخت ملاصدرا و دستیابی به مقام فنا مطلق و قرب فرایض که در توحید صفاتی مطرح می شود و در آن عارف هیچ صفت کمالی را در خود نمی بیند چراکه همه را از خدا می بیند باعث می شود که انیت آدمی مندک گردد.

هدف از این تحقیق، بررسی تطبیقی اثبات وجود خدا از دیدگاه ملاصدرا و عقل‌گرایان (دکارت، هگل، کانت)، می‌باشد. مسئله وجود خدا از بنیادی‌ترین مسائلی است که در زندگی هر انسانی وجود دارد و در سایه اعتقاد به وجود خدا است که اعمال و رفتار انسان صبغه خاصی پیدا می‌کند؛ اگر هم به خدا اعتقاد نداشت باز اعمال و رفتارش رنگ ‌و ‌بویی دیگر می‌گیرد. روش تحقیق، تحلیلی – توصیفی و نحوه تجزیه‌وتحلیل اطلاعات به‌صورت کیفی است. یافته‌ها نشان می‌دهد که دکارت، اثبات خدا را طبق برهان‌های خود، بدیهی می‌داند که در برخی از مباحث مثل واجب‌الوجود و برهان امکان وجود بی‌شباهت با ملاصدرا نیست. فلسفۀ هگل، عمدتاً فلسفه‌ای است؛ مبتنی بر تجربه و وظیفۀ فلسفه شناخت خداست. هگل، برخلاف ملاصدرا که در اثبات خداوند دیدگاه متکلمان اسلامی را دارد؛ تنها از خداوند به خودآگاهی کلی (و معقول)، نام می‌برد و در نهایت با بیان روح‌القدوس، خدای فلسفی را اثبات می‌کند. ملاصدرا برخلاف کانت که سیر برهان‌های اثبات خدا را بر مسیر «براهین وجودی»، «براهین جهان‌شناختی» و در نهایت «براهین کلامی طبیعی»، می‌داند؛ با تمسک به ادله‌ای مثل برهان صدیقین، خود را «معتقدی جزمی» می‌داند که از منظر عقل نظری خداوند را اثبات می‌کند. فرض ضرورت وجود خداوند از منظر کانت، متناسب با عقل عملی و اخلاق است و خدای نظری را غیرقابل اثبات می‌داند. نتیجه تحقیق، نشان می‌دهد که برخی نظریات ملاصدرا با دکارت، قابل تطبیق است؛ ولی کلیات نظرات وی با هگل و کانت، تعارض‌های فراوانی که ناشی از توجه ملاصدرا به عقل نظری و متکلمی است؛ دارد.

از جمله مباحثی که در طول تاریخ مورد بحث و بررسی قرار گرفته، مسأله اثبات و انکار وجود خدا می‌باشد. در این مسیر، کتاب‌های متعددی برای اثبات و انکار وجود خدا تألیف شده است. در پژوهش حاضر سعی شده با هدف تبیین و تطبیق دو کتاب تفسیر المیزان و طرح بزرگ، در مسأله وجود خدا، به بررسی استدلال‌های علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به عنوان خداباور و دلایل استیون هاوکینگ در کتاب طرح بزرگ به عنوان خداناباور به روش تحلیلی- تطبیقی پرداخته شود. در این راستا، فصل اول به مبانی نظری پژوهش نظیر فرضیه‌ها، مفاهیم بنیادین و هدف‌های پژوهش اختصاص یافته است. در فصل دوم به تبیین استدلال‌های علامه طباطبایی در تفسیر المیزان برای اثبات وجود خدا از دو راه حاضر و ظاهر بودن خدا و راه فطرت پرداخته شده است. فصل سوم دلایل بی نیازی خلقت عالم از وجود خدا در کتاب طرح بزرگ، از جمله قوانین طبیعت، جبرگرایی علمی، واقع‌گرایی وابسته به مدل، قوانین کوانتوم، بازی زندگی و اصل بقاء انرژی را مورد بررسی قرار داده است. در فصل چهارم با تطبیق و مقایسه نظریات دو متفکر در مباحث منشأ پیدایش دین از منظر علامه طباطبایی و استیون هاوکینگ، ماهیت معجزه و مبانی شناخت، به بررسی و تحلیل دو دیدگاه پرداخته و ناسازگاری برخی دلایل هاوکینگ با آیات قرآن و مورد قبول واقع نشدن دلایل ایشان برای انکار وجود خدا، نتیجه گرفته شده است و در نهایت، فصل پنجم با بیان خلاصه‌ای از اصلی ترین مسائل فصل‌های قبل به همراه ذکر چند پیشنهاد، به روند این پژوهش خاتمه داده است.