مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله حرکت و ثبات از قديمي‌ترين مسائل فلسفي است که خاستگاه آن را مي‌توان در انديشه فيلسوفان پيش از سقراط جست‌وجو كرد. هر چند که بسياري از فيلسوفان به موضوع حرکت توجه كرده‌اند، با اين حال هنوز مباحثي در مسئله حرکت باقي است که ذهن بسياري از انديشمندان را به خود مشغول كرده و مورد پرسش است و شايد بتوان گفت مهم‌ترين اين پرسش‌ها مربوط به حرکت نفس است؛ چرا که از سويي، نفس را موجودي بسيط و مجرد دانسته‌اند و از سوي ديگر، حرکت محتاج موضوعي است که مرکب از قوه و فعل باشد و در نتيجه، حرکت در مجردات و بسائط بي‌معنا خواهد بود. در اين مقاله بر آنيم که به موضوع حرکت در نفس در حکمت متعاليه بپردازيم و افزون بر بيان مباني نظري و استدلال صدرا بر حرکت جوهري نفس، به تلاش برخي از پيروان صدرا در حل مشکل حرکت نفس و پيرو آن حرکت در مجردات اشاره كنيم.

در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به تفسیر آیه امانت و بازتاب آن در حکمت متعالیه پرداخته می­شود. در این آیه از عرضه امانت الهی بر آسمان‌ها، زمین و کوه‌ها سخن می­رود و این که به جز انسان ظلوم و جهول هیچ موجودی آن را نپذیرفته­است. ملاصدرا این امانت را اشاره به وجود خاص آدمی و قابلیت او برای سیر در مراتب گوناگون هستی می­داند. در این زمینه او از تعبیرات فناء و بقاء، روح الهی، نور الهی و قلب ملکوتی برای اشاره به همین قابلیت وجودی و سیّالیّت وجودی استفاده می­نماید. از دیدگاه او امانت الهی همان مقام خلافت الهی و نمایندگی اسماء و تجلی صفات خداوندی است که در انسان کامل محقق می‌گردد. انبیای الهی و امامان مصادیق انسان کامل هستند و از همین روی از آنان به عنوان امین خداوند در زمین یاد شده و از امانت الهی نیز به ولایت تعبیر شده­است. بر اساس این تفسیر ظلوم و جهول بودن آدمی اشاره به ویژگی­های خاص وجود آدمی است که از توان لازم او برای انتقال و جا به جایی در مراتب واقعیت حکایت می­کند.

کلام امامیــه در ادوار مختلــف تحت تأثیــر جریان هــای مطــرح و متنــوع فکــری ّ در تمــدن اســلامی قــرار گرفتــه اســت و از جهــات گونا گــون و بــه درجــات متفــاوت از آنهــا اثــر پذیرفتــه. کلام معتزلــی، کلام اشــعری، فلســفۀ ســینوی، عرفــان ابــن عربــی و حکمــت صدرایــی مهم ّ تریــن مکاتــب فکــری اثرگــذار بــر کلام امامیــه در دوره هــای مختلــف بــوده اســت. عمده ّ تریــن تحــولات رخ ّ داده در کلام امامیــه کــه موجــب پدیدآمــدن مکاتــب و جریانهــای کلامــی متمایــز در کلام امامــی شــده اســت برخاســته از همیــن اثرپذیریهــای ّ متکلمـان امامـی از مکاتـب فکـری یادشـده اسـت. در نوشـتاری کـه در شـمارۀ پیشـین همیـن ّ مجلـه زیـر عنـوان «کلام شـیعی و گفتمـان معتزلـی (ملاحظاتـی در بـاب مسـئلۀ تأثیرپذیـری ّ کلام امامیــه از کلام معتزلــه)» منتشــر شــد، بــه اثرپذیری هــای کلام امامیــه از کلام معتزلــی پرداختیـم. ا کنـون در مقالـۀ حاضـر بـه اصـل تأثیرپذیـری کلام امامیـه از کلام اشـعری، فلسـفۀ سـینوی، فلسـفۀ اشـراقی، عرفـان ابـن عربـی و حکمـت صدرایـی اشـاره می کنیـم. توجـه بـه ایـن اثرپذیری هـا، در نحـوۀ مواجهـۀ مـا بـا متـون کلامـی امامیـه بسـیار مؤثـر و راهگشاسـت و بـه مـا یـادآوری می کنـد بـه هنـگام مطالعـۀ آراء و آثـار متکلمـان امامـی تأثـرات اندیشـگی آنهـا را از مکاتـب فکـری دیگـر مـد نظـر قـرار دهیـم.

پژوهش حاضر در حیطه تعلیم و تربیت اسلامی به روش تحلیل و استنباط فلسفی در پی تبیین مبانی فلسفی رویکرد میان در پژوهش تربیتی بر اساس آراء معرفت‌شناختی ملاصدرا برآمد. با این هدف منشأ اتحاد دانش، رابطه میان شناخت کلی و جزئی و تلویحات روش‌شناسانه آن برای پژوهش تربیتی به قصد استنباط مبانی و اصول مربوط بررسی شد. ابتدا بر مبنای آراء صدرا، میان‌رشتگی به عنوان صورتی از وحدت دانش در چهار محور منشأ، ضرورت، فرایند و اعتبار تبیین و در نتیجه پنج مبنا حاصل شد. بر اساس مبانی، اصول عام روش شناختی و در نهایت با عطف آنها به مهم‌ترین عناصر صدرایی تربیت، پنج اصل اختصاصی روش‌شناسی پژوهش میان‌رشته‌ای تربیتی استنباط گردید. مبنای اول- ابتناء معرفت بر وحدت تشکیکی وجودمبنای دوم- کمال نفس در گرو دستیابی به کمال عقل(وحدت عمل و نظر) مبنای سوم- تلازم ادراک جزئی و کلیمبنای چهارم- کثرت روشی و همگرایی فزاینده معرفتیمبنای پنجم- کشف مرتبه‌ای واقعیتاز مهم‌ترین عناصر تربیت صدرایی "سیر استکمالی نفس" است و هر یک از اصول عام با عطف به این معنی، به شکل اصول پژوهش میان‌رشته‌ای تربیتی ارائه می‌شوند. اصل اول- جامعیت در پژوهش تربیتی با نظر به سیر استکمالی نفس: این اصل ناظر به مفهوم و دامنه جامعیت در پژوهش است و در صورتبندی پرسش‌ها و اهداف پژوهش تعیین کننده است. مسئله پژوهش میان‌رشته‌ای، در ابتدا دستیابی به جامعیت است که از مراتب شناخت و وحدت ذاتی انسان سرچشمه می-گیرد و شامل مراتب وجودی است.اصل دوم- بایستگی دستیابی به فهم میان‌رشته‌ای در جهت تقریب به عمل: در پژوهش میان‌رشته‌ای با تلفیق دیدگاه‌ها، ابزارها و بینش‌های رشته‌ای موجب دستیابی به فهم پیشرفته‌تری از پدیده‌های تربیتی و در نتیجه کاهش فاصله با واقعیت پدیده‌های تربیتی می‌گردد. اصل سوم- استلزام دو سویه پژوهش تربیتی رشته‌ای و میان‌رشته‌ای: اهمیت این اصل شکستن جریان یکسویه عقلی است. به موجب آن در فهم دو سویه تربیت، هم ضروری است که دستاوردهای رشته‌ای برای ورود به جریان تربیت مورد نقد میان‌رشته‌ای قرار گیرد و هم مسائل تربیتی در کلیّت خود ابتدا در فضایی میان‌رشته‌ای درک و طرح شوند.اصل چهارم- ضرورت گفتگوی انتقادی میان رشته‌ها در نیل به همگرایی معرفتی: در فرایند شناخت، کثرت روشی ضرورتی شناختی است. تنوع روش‌ها و دیدگاه‌ها نه تنها مردود نیست، بلکه برای فهم عمیق و گسترده‌تر تربیت لازم است. انتقاد در این است که دیدگاه‌ها به جای هم‌افزایی و ارائه تصویری منسجم، زمینه ساز منازعه و تشتت شوند. با گذر از کثرت معرفتی جریان کسب دانش رو به سوی همگرایی دارد. آراء صدرا، هم زمینه و هم معیار گفتگو و همگرایی میان دیدگاه‌ها را فراهم می‌کند.اصل پنجم- ضرورت توجه به سطوح انسجام در کاربرد نتایج پژوهش در تربیت: این اصل ناظر بر میزان اعتبار شناخت میان‌رشته‌ای و کاربردپذیری نتایج پژوهشی است. با توجه به مراتب شناخت، سطحی از کاربردپذیری، یا آستانه‌ای از انسجام در نظر گرفته می‌شود که مستلزم حداقلی از مراتب ضروری شناخت پدیده‌های تربیتی است که یافته‌های علمی در این سطح قابلیت کاربردی بیشتری دارند.

مبانی و امکانات فلسفۀ صدرا به ما اجازه می‌دهد تا برای رسیدن به تبیین شناخت‌شناسانۀ علیت، سه تغییر اساسی انجام دهیم: نخست، در فاعل شناخت و دوم، در متعلق شناخت و تغییر سوم، در خود شناخت. در فاعل شناخت، براساس مبانی فلسفۀ صدرا، نفس با بدن و قوای خود به نحو حیثیت تقییدی شأنی، اتحاد و بلکه عینیت وجودی دارد؛ به‌طوری‌که مسئله دوگانگی نفس و بدن رفع می‌شود، نفس با جهان خارج ارتباط مستقیم برقرار کرده و آن را ادراک می‌کند. در متعلق شناخت، هم براساس مبانی فلسفۀ صدرا، حقایق فلسفی مانند ضرورت، علیت، وحدت، فعلیت و ... به‌نحو حیثیت تقییدی اندماجی با وجود خارجی و واقعیت عینی اتحاد و بلکه عینیت وجودی داشته و بدین‌ترتیب دستگاه شناسایی انسان آن را مستقیم ادراک می‌کند. در مورد شناخت براساس مبنای صدرا، علم امری وجودی است، نه ماهوی؛ بدین‌ترتیب می‌تواند ارتباط عالم و معلوم را برقرار و تبیین کند. براساس این‌سه تغییر بنیادین در فلسفۀ صدرا عقل، علیت را در خود ادراک و شهود حسی، به‌نحو مستقیم ادراک و شهود عقلی می‌کند و در مرحلۀ دیگر، مفهوم علیت را انتزاع می‌کند.

اهتمام صدرالمتألهین به صفت قیوم پروردگار در مجموع صفات الهی، مسئله‌ای غیر قابل انکار است. آن‌سان که وی جمیع معارف ربوبی و مسائل معتبر در علم توحید را منشعب از آن می‌داند که به همراه اسم حیّ به عنوان اسم اعظم حق‌تعالی در برخی از روایات بیان شده است. نوشتار حاضر در صدد تبیین بساطت حقیقی پروردگار بر مبنای قیومیت الهی است. ملاصدرا به کرّات، با ترسیم جایگاه صفت قیوم به عنوان مبدأ صفات اضافی، آن را واسطۀ اتصاف ذات به صفات فعلیِ متأخر از ذات می‌داند که در نتیجه خللی در بساطت ذات الهی وارد نمی‌شود. بر اساس مبانی صدرایی، فهم و اثبات مقدمات قاعدۀ بسیط‌الحقیقه نیز بر پایۀ قیومیت امکان‌پذیر است؛ به گونه‌ای که اثبات بساطت ذات الهی و فهم نحوۀ کل‌الاشیاء بودن آن، در پرتو این اسم صورت می‌پذیرد.

مسئله عصمت انبیاء و امامان از مباحث بحث بر انگیز میان فرق اسلامی است. با توجّه به شبهاتی که امروزه در باب عصمت امامان مطرح می شود و بنیاد باورهای دینی را هدف قرار می دهد، ضرورت پاسخگویی و تحقیق و پژوهش در این موضوع رخ می نمایاند. بررسی و نقد آراء روشنفکران معاصر درباره عصمت انبیاء وامامان بر اساس حکمت متعالیه موضوعی است کهدر این رساله به آن پرداختهشده است. در این تحقیق، عصمت، مصونیت خاص یا توفیقی الهی تعریف شده که شخص را از هرگونه خطا و لغزش باز می دارد تا قول، فعل و تقریر شخص معصوم حجت باشد. مصادیق این خصیصه فرشتگان، انبیاء و امامان هستند؛ ولی برخی روشنفکران، عصمت پس از نبی را در تنافی با خاتمیت می دانند و گروهی نیز عصمت نبی را محدود می کنند. وما پس از نقل نقض و ابرام متکلمان شیعه و جستجو در پیشینه مسئله به این نتیجه رسیدیم که شبهات مطرح شده از ناحیه روشنفکران در عصر حاضر درباب عصمت مسائل جدیدی نیست و همان آراء و نظریات اشاعره و گروهی از اهل سنت در قرن های پیشین است که با رنگ و لعابی تازه عرضه می شود.

«امکان فقری» یکی از دستاوردهای مهم حکمت متعالیه محسوب می‌گردد و از جمله مباحثی می-باشد که در خدمت بحث‌های خداشناسی فلسفی درآمده است. ملاصدرا در حکمت متعالیه با استفاده از اصالت وجود و تشکیک آن و تحلیل دقیق و موشکافانه رابطه علت و معلول(اصل علیت) به فقر و نیاز درونی و ذاتی معلول و به عبارتی دیگر «امکان فقریِ» معلول رسیده است. البته در این راه از تحقیقات و ژرف‌‌اندیشی‌های فیلسوفان گذشته بخصوص از دقت نظر‌های شیخ الرئیس ابن سینا استفاده نموده است .امکان فقری همان نیاز و حاجتمندی ذاتی ممکنات می‌باشد و به معنای نقصان و فقر و تعلقی بودن ذات آنها است. وجود رابط معلول در حکمت متعالیه ذات دارای ربط نمی‌باشد بلکه خود عین ربط و عین نیازمندی به وجود مستقل می‌باشد. در حکمت متعالیه مناط نیاز معلول به علت، امکان وجودی آن است و با دقت در آن تبیین جدیدی از مواد ثلاث و تقسیم‌بندی وجود حاصل می‌آید. در پرتو امکان فقری براهین اثباتوجود حق تعالی و توحید آن به خوبی استحکام و تبین مقبول‌تری می‌یابند. وحدت شخصی وجود نیز در سایه امکان فقری خود را به خوبی نشان می‌دهد. همچنین علم واجب تعالی به امور مادی و جزئیات متغیر به خوبی تبیین می‌گردد. رابطه خداوند با جهان مخلوق خود، بحث اراده فراگیر الهی و رابطه آن با اراده انسان و بحث قدرت مطلق الهی نیز با توجه به امکان فقری به روشنی مشخص می‌شود.

لذت و ألم دو عاملی هستند که به عنوان انگیزه و محرک انسان برای رسیدن به کمال جسمانی و روحانیشناخته شده اند؛ بنابر این بالاترین غرض برای حیات انسان محسوب می شوند. اساس لذت و ألم ادراک است. فلاسفه اسلامی لذت و ألم را به ادراک امر ملائم و منافی با نفس تعریف می‌‌کنند. اقسام لذت و ألم نیز بر اساس گونه‌های ادراک تقسیم می‌گردند که در تقسیم‌بندی رایج به لذات حسی و خیالی و عقلی منقسم می‌شوند.لذت، امر وجودی و ألم، عدمی است. اما برخی ألم را نیز وجودی می‌دانند. در حکمت متعالیه بر اساس تشکیک و برخی از اصول بویژه تجرد خیال، لذت و ألم اخروی نیز هم سنخ خوشی و رنج دنیوی است که از باطن نفس پدید می‌آید ولی در حکمت مشاء و اشراق، این نتیجه‌گیری میسر نیست. آنان در رأی غالب خود لذت و ألم جسمی را انکار می‌کنند. اطلاق لذت عقلی بر خداوند نزد اکثر فلاسفه جایز است و برخی از متکلمان نیز آن را پذیرفته‌اند ولی ألم بر خدا صدق نمی‌کند.