مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع این درس‌گفتارها ناظر به غایت‌شناسی (teleology) است. این مسأله در آثار سه فیلسوف مهم تاریخ فلسفه، ارسطو، کانت و هگل دنبال می‌شود. از دل واکاوی متون این فیلسوفان به دنبال پاسخ به پرسش‌هایی از این دست هستیم: چگونه مفهوم غایت، به مفهومی کلیدی و غیرقابل حذف در تبیین پدیده‌های عالم تبدیل می‌شود؟ آیا این مفهوم مستلزم قصدمندی است؟ جایگاه انسان در تبیین غایت‌شناختی کجاست؟ پیوند میان غایت‌شناسی طبیعی با الهیات (امر نامشروط) چیست؟

کانت را به عنوان نقطه ی عطفی در فلسفۀ جدید می شناسیم. کانت فیلسوفی است که همۀ فلسفۀ ماقبل او و فلسفۀ مابعد او با او شناخته می شود. شاید بتوان او را بزرگترین فیلسوف دوره ی مُدرن خواند. اهمیت فلسفۀ او تا بدان حد است که در همه ی شؤون فکری و اجتماعی غرب اثر کرده است. و هایدگر در نقل قولی می گوید “ما زیر سایۀ کانت زندگی می کنیم.” یعنی جهان غرب زیر سایۀ کانت و تفکر کانت زندگی می کنند. درسگفتارهای پیش رو، درس های دکتر سید حمید طالب‌زاده برای دوره‌ی درسی کارشناسی دانشگاه تهران در سال ۱۳۸۹ است که به جوانب مختلف اندیشه‌ی کانت پرداخته است.

ترجمه ماشینی: در این پژوهش سعی بر آن است تا با مطالعه مابعدالطبیعه اسپینوزا، به بازخوانی اسپینوئیسم یعنی نقد عقل محض در چهارچوب اسپینوزی بپردازیم.این پژوهش سعی دارد به سوالات زیر پاسخ دهد : چرا کانت در نقد خرد ناب در مورد اسپینوزا سکوت کرد؟ چگونه کانت کتابی مانند «نقد» نوشت و با مهارت و مهارت فراوان از ذکر اسپینوزا پرهیز کرد؟ آیا کانت در مورد عقاید اسپینوئی بدون ذکر نام صحبت می کرد؟ و چرا؟ کانت از چه روش هایی استفاده کرد که او را قادر ساخت تا از نام اسیپینوزا دوری کند یا عقاید یا حتی اصطلاحات معروف خود را تلفظ کند و آنها را کاملاً مبهم سازد؟ به عبارت دیگر، مکانیسم های سکوت، اجتناب و دور زدنی که کانت بدون آشکار شدن به کار می برد، چیست؟ آیا برخی از ایده های اسپینوزا علیرغم نیت خود کانت توسط فلسفه کانت نفوذ کرده است؟ آیا کانت موفق شد از کنترل اسپینوزا دوری کند؟ آیا فلسفه کانت در ارائه جایگزینی برای اسپینوزیسم موفق بود یا شکست خورد؟ آیا معاصران کانت از سکوت او در مورد اسپینوزا آگاه بودند؟ آیا آنها در مورد رابطه کانت با اسپینوزا بحث کردند؟

در نظام فلسفی کانت، روشنگری معطوف به آینده‌ای است که در آن آدمی می‌تواند به ذات خود یعنی به آزادی و حداکثر شکوفایی استعدادهای خود دست یابد؛ استعدادهایی که طبیعت یا همان مشیت الهی در اختیار وی نهاده است. در این نگاه، حرکت عقل در طول تاریخ معطوف به رشد آدمی در مسیر خواست طبیعت بوده است؛ خواستی که طبیعت نیز از همان مجرا به خواسته اصلی‌اش که همانا فرهنگ و مدنیت جوامع بشری است، دست می‌یابد. در این ایدة غایت‌مندانه، تمامیت تاریخ، تاریخِ حرکت گام به گام آدمی به سوی آزادی و عقلانیت و اخلاقیت در قالب نظامی اجتماعی- مدنی است که در آن آدمی ذات خود را در هیئت مشارکت‌های مدنی، مهار جنگ و رشد آموزش و فرهنگ به نمایش می‌گذارد و بدین‌ترتیب ایدة وحدت متجسم می‌شود. این نوشتار تلاش دارد نشان دهد چگونه کانت ایدة اصلی روسو مبنی‌بر ضرورت تغییر طبیعت ثانویه آدمی متناسب با خواست طبیعت را در دو نظام حقوقی- مدنی و نظام تعلیم و تربیت به‌خدمت گرفته و طرح انقلابی روسو را در چارچوب نظریة رشد عقل بازخوانی کرده است.

مسئلۀ جایگاه عقل در دین‌شناسی و نحوه و میزان معقولیت هر یک از ابعاد دین یکی از مباحث مهم در فلسفۀ دین است. از این رو صاحب‌نظران و متفکران زیادی از جمله کانت به بحث در این زمینه پرداخته‌اند. اما از آنجا که غالب دغدغه‌ها در این زمینه حول محور اعتقادات و سپس اخلاق قرار گرفته، کمتر به جایگاه عقلانی مناسک دینی توجه شده است. کانت، بر مبنای عقلانی-اخلاقی دانستن دین، مناسک دینی را عقلاً نقد و بررسی می‌کند و چون گوهر دین را اخلاق می‌داند، مناسک دینی را تا آنجا که مقدمۀ وصول به غایت دین عقلانی-اخلاقی است می‌پذیرد. همچنین در باب مناسک دینی وی معتقد است در یک دین عقلانی هیچ تکلیف خاصی نسبت به خداوند وجود ندارد و این تلقی را که با به جا آوردن اعمال و مناسکی بتوان رحمت و عنایت الهی را جلب کرد، خرافه و تعصب می‌خواند. البته اگر انسان بخواهد خضوع و خشوع خود را در برابر خداوند اظهار کند نباید اعمال و تکالیف خاصی انجام دهد، بلکه باید خلوص اخلاقی به عنوان زمینۀ عالی تمام اصول رفتار او مورد توجه قرار گیرد. با این همه، اعمال عبادی و نیایش و مناسک اگر بستری برای پرورش روح اخلاق و انجام وظایف به صرافت تکلیف باشد، مورد تایید و تأکید کانت قرار می گیرد. بنابراین نمی‌توان کانت را به طور مطلق مخالف جنبه‌های غیراخلاقی و غیرعقلانی (مناسکی و آیینی) دین دانست.