مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

صدرالمتألهين معتقد است تصورات و تصديقات با اتصال به عقل فعال و افاضۀ او حاصل مي‌شوند و روشن است که برخي تصورات و تصديقات انسان باطل و کاذب‌اند. اکنون پرسش اين است که اينها چگونه و با چه سازوکاري حاصل مي‌شوند؟ اگر با اتصال و افاضۀ عقل فعال باشد، ماهيت عقل فعال چگونه با چنين کارکردي سازگار است؟ آيا در حقيقت عقلي او باطل وجود دارد؟ در اين پژوهش اين نتيجه حاصل مي‌شود که اباطيل و اکاذيب نيز مانند حق و صدق، معلول اتصال و رابطه با عقل فعال‌اند، اما صرفاً از حیث وجودشان ارتباط دارند و حيث معرفتي آنها که متکفل صدق و کذب و حق و باطلشان است، با آمادگي انسان و تجربيات او تأمين مي‌شود. لذا اهميت توجه به روش درست مورد تأکيد قرار مي‌گيرد و شناخت بهتري از عقل فعال به ‌دست مي‌آيد.

در متون دینی، معارف عقلی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. تبیین دقیق نقش عقل در هدایت انسانها و رابطه آن با وحی، مورد بررسی های فراوانی قرار گرفته است. این پژوهش تاملاتی است انتقادی دربرخی ازمطالب کتاب منزلت عقل درهندسه معرفت دینی حضرت آیت الله جوادی آملی دامت برکاته. معظم له دراین کتاب درصددتبیین جایگاه عقل وعلم دردین ومعرفت دینی است. این کتاب هرچند واجد نکاتی است ارزشمند ومفید، اما به نظر می رسد پاره ای ازنکات آن جای تأمل جدی دارد. دراین مقاله به پاره ای از این نکات و تأملات ذیل پرداخته شده است. نکاتی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است به شرح زیر است: نسبت علم و دین ، راهکار حل تعارض عقل و نقل ، مصباح بودن عقل و علم برای شریعت ، آگاهی از علوم شرط استنباط فقهی، پرده نشینی حقیقت وحیانی دین ، تشبیه کشف معصوم به اصل امتناع تناقض، اسلامی شدن علوم رهاورد نظریه کتاب،راهکار اسلامی کردن علوم، مصباح بودن عقل و نقل ، پرسش استیضاحی از خدا.

عقل انسانی مدرک معقولات و مدخل معرفت است لذا بدون شک مهم ترین مولفه و مشخصه نوع انسان است. در این پژوهش که با استفاده از منابع کتابخانه ای و به روش تحلیلی-توصیفی صورت گرفته است، بررسی تطبیقی مراتب عقل انسانی و نحوه ارتباط آن با عقل فعال از دیدگاه سهروردی و علامه طباطبایی مورد مداقه قرار گرفته و به تبع آن به پرسش‌های فرعی نظیر ماهیت، جایگاه، ادله و مبانی عقل انسانی و عقل فعال پرداخته شده است. وجه اشتراک سهروردی و علامه در این است که هر دو عقل فعال را یکی از عقول مفارق می دانند که دارای فعلیت تام و فاقد ماده است و همچنین علت موجده و مدبره عقل انسانی بوده که آن را پس از ایجاد به واسطه افاضه صور عقلی، از مرتبه هیولانی به مرتب بالمستفاد یعنی اتصال و اتحاد با عقل فعال می رساند. در این مرتبه عقل انسانی به سبب همان اتصال و اتحاد، مانند عقل فعال جامع جمیع حقایق می شود. اما وجوه افتراق دیدگاه سهروردی و علامه عموماً ناظر بر مصداق عقل فعال، ماهیت و ویژگی های آن است. توضیح اینکه سهروردی عقل فعال را یک عقل عرضی می داند که در نتیجه اشراقات و مشاهدات عقول طولی پدید آمده و فقط یک نوع مادی را ایجاد کرده و تحت تدبیر دارد. لذا هر نوع مادی یک عقل فعال اختصاصی دارد. اما تعریف علامه از عقل فعال فقط به یکی از عقول مفارق تعلق می گیرد که در انتهای سلسله بی شمار عقول طولی قرار دارد و همان یک عقل فعال تمام عالم ماده از جمله عقل انسانی را ایجاد و تدبیر می کند. بنابراین جنبه های فعلیت و تکثر در عقل فعال مد نظر نظر سهروردی بسیار کمتر از عقل فعال مد نظر علامه است. و تفاوت بعدی در نوع ارتباط عقل انسانی با عقل فعال است که بر اساس دیدگاه سهروردی نوعی اتصال حاصل می شود که به سبب شدت علاقع است نه یکی شدن با عقل فعال. در صورتی که علامه به واسطه اینکه عقل انسانی را معلول و عین الربط عقل فعال می داند، لذا معتقد است به هر میزان که عقل انسانی تکامل و شدت وجودی پیدا کند به همان میزان با عقل فعال متحد و یکی می شود.

عقل از واقعیت‌های جهان هستی و هویت‌بخش انسان است که چه در علم و چه در آموزه‌های دینی بر آن تأکید شده است. عده‌ای به رغم پذیرش عقل، پای آن را در راه کشف معارف و اثبات حقایق، لنگ می‌بینند؛ و در مقابل، عده‌ای دیگر که اکثر متدینان نیز از آن جمله‌اند، جایگاه مهمی برای عقل در جهان هستی و در نظام معرفتی انسان قائلند. حال جای این سؤال است که تلقی این دو گروه از عقل چیست که یکی برای آن جایگاهی قائل نیست و دیگری برای آن، جایگاه واالایی در نظر می‌گیرد. این تحقیق در پی پاسخ به این مسأله است، اما از دو منظر: دیدگاه آیت‌الله جوادی به عنوان نماینده فلسفه اسلامی و دیدگاه استاد محمدرضا حکیمی به نمایندگی از مکتب تفکیک در مقابل آن. تحقیق به شیوه توصیفی‌ـ‌ تحلیلی انجام شده است. استاد حکیمی بنا به قرائت خاصی که از عقل دارند، عقل فطری را کاشف حقایق و جزئیات و نور مجرد و خارج از حقیقت انسان می‌دانند؛ اما برای عقل بشری به‌تنهایی سهمی در فهم معارف دینی قائل نیستند. در مقابل، آیت‌الله جوادی عقل را همگام با نقل (کتاب و سنت)، تأمین‌کننده معرفت دینی می‌دانند و آن را در کنار نقل، تأمین‌کننده بعد معرفت‌شناختی دین به شمار می‌آورند.

رساله‌ی حاضر در صدد پاسخ به این پرسش است: با تکیه به چه روش و کدام مناسباتی می‌توان به بازسازیِ عقل در فلسفه‌ی فارابی معطوف به امکانِ فلسفه‌ی آینده اقدام نمود؟ روشِ نگارنده در این رساله توصیفی، تحلیلی و انتقادی است. یعنی سعی شده است در کنار توصیف و تحلیلِ بنیادین، نظام‌مند و اُفُق‌مند افکار فارابیْ رویکرد انتقادی نسبت به برخی تفسیرها از آرای نیز داشته باشد. و اما از حیث نتایج نگارنده در این رساله به نتایج ذیل دست یافته است: با توجّه به این‌که «عقل» در کانون مسائل این رساله قرار داشت، با بررسیِ آن به این نتیجه رسیدیم که عقل در تفکّر فارابی اصالت و فاعلیّت دارد؛ اما بی‌تردید این اصالت ذیل افاضه و کمک عقل فعّال قرار می‌گیرد. در حوزه‌ی منطق، تفکّر و عقلانیّت منطقیِ فارابی از زبان آغاز می‌شود، به مفاهیم و معقولات می‌رسد و در نهایت با برآمدن قیاس و برهان به اوج خود می‌رسد. با توجّه به رساله‌ی برهان، ذاتِ تفکّرِ منطقیِ فارابی «گفت‌وگو» است. در حوزه‌ی عقل نظری و با توجّه به مابعدالطبیعه، فارابی ساختاری از وجود ارائه می‌دهد که مبتنی است بر تلفیق آموزه‌های وحیانی و مبانیِ فلسفی، که براساس آن از عالَم عقل به‌عنوان عالَمی ورای عالَم طبیعی سخن می‌گوید. عالَم عقل اُفُق متعالیِ عقل انسان به‌شمار می‌آید، لذا عقل را جوهر اصلیِ انسان و عقل نظری را بنیاد عقل عمَلی می‌داند. در حوزه‌ی عقل عمَلی، نظام اخلاقیِ معلّم ثانی از یک‌سو از عقلانیّت منطقی و فلسفی بهره می‌برد و از جانبِ دیگر در تعالیم قرآنی و آموزه‌های و حیانی ریشه دارد. در حوزه‌ی تفکّر سیاسی آرای وحیانیِ اهل مدینه‌ی فاضله، زبان، تکامل نفس، عدالت، گفت‌وگو و فلسفه بنیان‌های تفکّر او را تشکیل می‌دهند که تحقق آن‌ها تنها در مدینه‌ عقل (فاضله) و تحت هدایت رئیس مدینه ممکن است. اما نسبت به امکان فلسفه‌ی آینده، تعالی و امر فراتاریخی، معنویّت و نبوّت مهم‌ترین امکان‌های فلسفه‌ی آینده به‌شمار می‌آیند که خطوط اساسیِ فلسفه‌ی اسلامی به‌شمار می‌‌آیند. در کنار آن، نسبت زبان و گفت‌‌وگو، سیاست و تاریخ، رابطه‌ی انسان با امر متعال و رابطه‌ی فلسفه و هنر امکان‌هایی‌اند که از تفکّر فارابی به‌دست می‌‌آیند.

تلقی همگانی متدینان از ادیان توحیدی از بعثت پیامبران الهی این است که کار اصلى آن بزرگواران، راهنمایى انسان است و خداوند متعال انبیا را برای هدایت او فرستاده است. اما بلا فاصله پرسـش اساسی دیگر مطرح می شودکه انسـان چـه کاستی هایى داشته است که با بعثت پیامبران و وحى الهى برطرف مى شود؟اصولاچرا انسان عاقل نیاز به راهنمای خارجى دارد و چرا خـرد و قوای ادراکى او برای یافتن راه صحیح،کفایت نمى کند؟ دانشمندان و متکلمان بنام اسلامی، این پرسشها را از زوایای مختلفى مورد کاوش قرار داده وکوشیده اند به آنها پاسـخى مناسب دهند . محور اصلی این تحقیق پاسخ هایی دو متکلم پر اوازه جهان اسلام: فخر رازی و نصیرالدین طوسی است، که با توجه به مراتب عقل نظری و عقل عملی و نیازآنها درگذار از مراتب نقص به مراتب کمال به داده های وحیانی به این پرسش پاسخ داده اند وعقل و خـرد آدمـى منهای دین را بدون استمداد از وحی، کافی نمی دانند. تحقیق حاضرمشتمل برچهار بخش و سیزده فصل است. در بخش نخست مبادی و مقدمات بحث، مورد تحقیق قرار گرفته است. ونیز ، به عقل نظری و عملی و تعریف ها،کار برد ها و مراتب عقل عملی وعقل نظری و تعریف نبوت از منظر فخررازی و نصیرالدین طوسی، اختصاص یافته است. در بخش دوم رویکرد فخررازی در نقش بعثت نبی اکرم در تکامل عقل نظری وعملی و مبانی ایشان در این مساله موردکاوش قرار گرفته است. بخش سوم به بررسی رویکردخواجه نصیرالدین طوسی در نقش بعثت نبی اکرم در تکامل عقل نظری وعملی و مبانی ایشان در این مساله، اختصاص یافته است. دربخش چهارم ، مواضع وفاق و خلاف فخرالدین رازی وخواجه نصیرالدین طوسی در مساله مورد بحث، بیان شده و در پایان به این نتیجه رسیده است، که فخررازی ونصیرالدین طوسی عقل نظری و عقل عملی را درفهم بسیاری از مسایل مربوط به اعتقادات و فروعات عاجز می شمارند و بعثت نبی اکرم،آن دو را در وضـع قوانین برای اداره اجتماع، رساندن انسان به سعادت ابدی و کمال مطلوب ودرک احکام غیر مستقل عقلی یاری نموده واز این طریق به تکامل می رساند.

بحث در خصوص چیستی عقل، ویژگی‌های عقلانیت، جایگاه واهمیت عقل در سلوک، رشد مادی و معنوی انسان و نسبت عقل با دیگر ابزارها از جمله عالم تجربه، شهود و ده‌ها مسأله دیگر در این باره حجم وسیعی از ادبیات فلسفی وعرفانی‌ ما را به خود اختصاص داده است. به نظر نگارنده معنای اصلی عقل درفصل اول پایانامه همان نیرویی است که انسان به واسطه آن از سایر حیوانات امتیاز پیدا می کند و آماده پذیرش‌‌های دانش‌‌های نظر ی و اندیشیدن در امور مختلف می شود،"عقل" به این معنا همان نیروی نفس است که به واسطه آن انسان به درک معارف فراتر از حس وخیال دست پیدا می‌کند عقل به این مفهوم هرگز به موجودات نظیر نباتات، جمادات حیوانات عرضه نشده است چون عقل به این معنا از شئون نفس انسانی است موجودات دیگر نمی توانند داشته باشند، و قابل عرضه آنها نیست. استاد غلامحسین ابراهیمی دینانی با تسلط و اشراف بر روی سنت‌های فکری فلسفی-عرفانی در جهان اسلام، آثار متعددی را پیرامون مقوله عقل و نسبت آن با دیگر حوزه‌ها به رشته تحریر در آورده‌ است. وی با تأکید فراوانی که بر جایگاه واهمیت عقل دارد معتقد است که زبان عقل و زبان عشق با یکدیگر قابل جمع‌اند و هیچگونه تفاوت و ناسازگاری بین عقل و شهود و تجربه‌ها عرفانی نمی‌بیند. ایشان درواقع یک نوع روش شناسی ترکیبی را ملاک قرار می‌دهد. در منظومه فکری ایشان عقل به گونه‌ای تعریف شده است که بدون آن هیچگونه معرفتی و تجربه‌ای حاصل نخواهد شد. بر این اساس نقل و شهود و تجربه‌های عرفانی منهای عقل هیچ‌گونه معنای مُحصلی نخواهد داشت. معنای عقل از دیدگاه دکتر دینانی همان معنایی است که فلاسفه به کار می‌برند ودر کتاب نفس به آن می‌پردازند؛ همان عقلی که چهار مرحله ی است؛ یعنی نیروی دراکی که مسائل رابالاتر از افق حس وخیال و وهم ، به نحو کلی ذارای ادراک می‌کنند. ما در این پایان نامه در صدد تحلیل و بررسی دیدگاه دکتر دینانی در خصوص چیستی عقل و نسبت آن با عشق هستیم و می‌کوشیم روش شناسی ایشان را در این خصوص استخراج نماییم. تحلیل نگاه ایشان در این خصوص نشان می‌دهد که عقل و عشق، هردو در تعامل با یکدیگر و مکمّل هم می‌باشند. وحدتی که خاستگاه عقل وعشق دارد، بی گمان نشان از وحدت نهایی این دو پدیده در وجود انسان می‌باشد. ژرف اندیشی در میدان عقل به گونه ای است که در نهایت به عشق و اوج معرفت عرفانی نائل می‌شود. بر این اساس، عقل و عشق و هرآنچه که از یک مبدأ در دایره هستی به دست می‌آید در مرحله‌ی صعود دوباره به اصل خویش بازگشت دارد و همچنین آنچه در دو دایره نزول و صعود تحقّق پیدا می‌کند، دارای مراتب متفاوتی می‌باشد. در واقع می‌توان عقل و عشق را مراحل عمیق و لایه‌‌های ژرف در سیر و سلوک یک انسان کامل به شمار آورد.

رابطه عقل و شهود یکی از مباحث کلیدی در حل مسائل فلسفه دین، مانند سخن گفتن درباره خدا، اثبات وجود خدا، تبیین صفات خدا و ..است. از میان فیلسوفان معاصرعلامه جوادی آملی مباحث دقیقی را در تبیین و تحلیل رابطه عقل و شهود و دلالت‌های الهیاتی مطرح نمودند، که شهود از منظر استاد جوادی آملی امرعینی و قابل انتقال و استدلال است؛ از این‌رو برای برخی از مسائل مطرح شده در فلسفه دین مانند مساله خدا، صفات خدا و اسماء او، وحی و نبوت و معاد می‌توان استدلال عقلی آورد و دفاع کرد، عقل و شهود که دو راه رسیدن به حقایق عالم هستند، همانطورکه در علم حصولی و عقلی، برای سنجش صحت و سقم یک استدلال، ملاکی وجود دارد، در معرفت شهودی نیز برای ارزیابی شهود یقینی از غیر یقینی، ملاک و معیاری وجود دارد که ملاک آن عقل و شهود انبیاء و اولیای معصوم الهی است که به دور از هرگونه خطا و اشتباه است. این پژوهش از دیدگاه استاد جوادی آملی به دلالت های الهیاتی رابطه عقل و شهود، می‌پردازد و در پایان به این نتجه منتهی می‌شود که می‌توان در مباحث الهیاتی فضای بحث را گسترده کرد و مقام و منزلت عقل را ترفع بخشید و به نوعی گستره عقل را وسعت بخشید، و همچنین عقل و شهود دو بال رسیدن به حقیقت هستند و هیچ گونه تعارضی بین آنها نیست و جمع بین عقل و شهود جمع انضمامی نیست، وحدت عقل و شهود، وحدت جمع الجمعی است، و هر دوآنها از یک منشأ نشأت می‌گیرند و اگر از این منظر به مباحث الهیاتی نگریسته شود خیلی از شبهات و چالش‌هایی که در این فضا مطرح می‌شود قابلیت دفاع عقلانی دارد که از ارتباط تشکیکی عقل و شهود بدست می آید.